63.
ԶԱՐԻՇԱՏ
Սա
`
որոյ
անուամբ
բովանդակ
վիճակն
կոչի
Զարիշատ,
կայ
յանկեան
խառնրդոց
երկոցուն
գետակացն
`
Գմբեթի
եւ
իւրանունն
Զարիշատայ,
եւ
այդպիսի
դրիւք,
ըստ
ոճոյ
ամուր
քաղաքաց
Հայոց,
եւ
անուամբն
եւ
շատ
մասնակամբն
յայտնի
`
ոչ
աննշան
եղեալ
շէն
՚ի
հնումն,
վասն
որոյ
եւ
գլուխ
եղեւ
ամենայն
շինից
այժմեան
վիճակին,
թէ
եւ
արդ
վարկպարազի
գիւղ
մի
է
ըստ
մեծութեան
եւ
շինուածոյ:
Թուի
ինձ
դաստակերտ
լինել
Զարեհի
որդւոյ
Բ
Արտաշիսի
յառաջին
կէս
Բ
ի
դարուն,
որ
զինուորական
կողմնակալ
կարգեցաւ
՚ի
հօրէն
`
հիւսիսային
Հայոց,
որոց
հանեալ
էր
՚ի
Վրաց
զմասն
Գուգարաց,
զսահմանակիցն
Զարիշատայ.
եւ
զի
այս
«
Զարեհ
էր
այր
սէգ
եւ
յորս
էրէրոց
նահատակ,
իսկ
առ
պատերազմունս
վատ
եւ
տաղտուկ
(
ըստ
բանից
Խորեն.
),
զորոյ
զփորձ
առեալ
Քարձամայ
որումն
արքայի
Վրաց
`
ապստամբեցուցանէ
զերկիրն,
եւ
կապեալ
զԶարեհ
՚ի
բանտի
դնէ
՚ի
Կաւկաս.
ընդ
որում
պատերազմեալ
Արտաւազդայ
եւ
Տիրանայ
հանդերձ
Սմբատաւ,
դարձուցանեն
զեղբայրն
՚ի
մեծ
կապանաց
եւ
՚ի
բանտէ
»:
Նման
իմն
պատմեն
եւ
Վիրք,
եւ
ասեն
յ
'
արձակել
գերւոյն
`
յետս
թափեալ
՚ի
Հայոց
զսահմանս
իւրեանց:
Այս
դէպք
եւ
սահմանակցութիւն
բաժնի
իշխանութեան
Զարեհի
եւ
անունն
`
տան
ինձ
համարել
Զարեհաշատ
կոչիլ
նախ
դաստակերտիս.
զոր
եւ
առ
որոշել
յԱղիովտեան
աւանէն,
պատմիչն
`
գաւառաւն
հանդերձ
կոչէ
Զարիշատ
Վանանդայ:
Այժմեան
աւանդութիւն
ասէ
յանուն
Զարուհւոյ
ուրումն
դշխոյի
կոչիլ
այսպէս
վիճակին,
որոյ
կառուցեալ
իցէ
զբերդն
`
յայժմուս
աւերակ
յերի
Ագճագալէ
գեղջ:
-
Ի
Զարիշատայ
էր
Տիրուկ
քահանայ
որդի
Մովսիսական,
որպէս
թուի
այր
զգօն
եւ
ճարտասան,
զոր
Ս.
Մեսրոպ
եւ
ուխտ
եկեղեցւոյն
Հայոց
`
մաղթող
առաքեցին
առ
Վռամ
արքայ
Պարսից,
զի
դարձուսցէ
յաթոռ
իւր
զՄեծն
Սահակ:
-
Ոչ
լսի
Զարիշատ
այլ
ուրեք
՚ի
պատմութեան,
եւ
թուի
վաղ
ամայացեալ.
մինչեւ
՚ի
սկիզբն
ԺԷ
դարու
իբրեւ
առանձնակ
վիճակ
յիշի
ընդ
այլոց
`
՚ի
գաղթեալ
բնակչացն
՚ի
Պարսս
բռնութեամբ
Շահ
Աբասայ:
Նշանակ
մեծութեան
մնայ
ամայի
ամրոց
մի
քառակուսի
իբր
50
քայլ
ընդ
երկայնն:
Բնակիչքն
Թուրքք
են:
Ի
գլուխ
հովտի
գետակին
որ
ընդ
մէջ
շրթանց
Ծովակին
հիւսիսոյ
եւ
Եր
լերին
`
նշմարին
գեօղք
ամայիք,
յորոց
մի
`
Զելեան
կամ
Զելան.
ընդ
մէջ
սորա
եւ
Զարիշատայ
են
վերոյիշեալ
թթուաջուր
աղբերքն:
Ի
ստորին
կողմն
հովտին
՚ի
Հր.
Զարիշատայ
եւ
մերձ
՚ի
գետախառնունսն
`
կան
գեօղք
Օգճի
օղլի,
եւ
Մէյտանճըգ,
որ
ըստ
գրելոցս
՚ի
ծանօթութեան
`
թուի
պահել
զանուն
Դաշտին
Մեծի,
ուր
երբեմն
բանակեցաւ
Վաղարշակ:
Յանձկագոյն
հովտի
Մեծ
գետոյն
(
Չըլտըր
սու
)
նշանակի
միայն
Կէլաք
գիւղ
(
Գլակ
?)
յարեւմտից
Զարիշատայ,
եւ
՚ի
ստորեւ
`
Թէփէճիկ:
Ի
ձորահովտի
Փոլատայ
`
համանուն
գիւղն
Փոլատ
կամ
Փալատ,
յորմէ
թերեւս
Պալակացիս
անուն
ծովակին:
Ի
միջոցի
երկոցուն
յետին
գետահովտացս
`
նշմարին
գեօղք
ամայիք
կամ
հանգրուանք,
որպէս
Մէլիք
քէօյ
եւ
Պապասա
?.
առ
երկոքումք
եւս
կան
լճակք:
-
Յելից
Փոլատայ
ձորահովտին
`
առ
վտակաւ
միով
որ
խառնի
՚ի
նոյն
գետակիցս
`
Մէնէզէ
?
գեօղ
մեծ,
եւ
՚ի
Հր.
նորին
`
Սէօկիւտլիւ:
-
Յետ
խառնրդոց
չորեցուն
գետակացս
`
առ
եզերբ
միախուռն
ջուրցն
`
կայ
Ճէտէրէ,
եւ
բացագոյն
մերձ
՚ի
գետն
Կարուց
Սէյիճան:
Վեցերորդ
ձորագետն
եւ
արեւելագոյն
բնաւից
ընդարձակ
է
քան
զնախագրեալն,
եւ
ըստ
նմին
՚ի
յոլովից
վտակաց
գետացեալ,
իջելոց
՚ի
լերանց
արեւելեան
հարաւոյ
պարահովտին
Չըլտըրայ.
որոց
առաջին
`
արեւմտեանն,
անանուն
յաշխարհացոյցս,
ունի
՚ի
վերնակողմանն
զաւերակ
բերդ
Գարագալէ
՚ի
բարձրաւանդակի.
եւ
՚ի
ստորեւ
հանգրուանս,
Պարտագլը
եւ
Գարաեամշըգ
?
Միջին
եւ
գլխաւոր
գետակ
ձորահովտիս
`
կոչի
Ղուշքէօյի
չայ,
յանուն
մեծի
գեղջ
՚ի
միջավայրի
ձորոյն.
առ
որով
նշանակի
Թավշան
գալէսի,
իբր
կից
կամ
մասն
նորին:
Ի
գլուխ
գետակին
նշանակին
հանգրուանք
ինչ,
որպէս,
Իրախդար,
առ
որով
եւ
լճակ
մի,
եւ
՚ի
հարաւոյ
կողմանէ
Քուրտու
`
գեօղ
փոքր: