Այրարատ

77. ԳԵՏՔ

Ջուրք եւ գետք գաւառիս գրեաթէ բովանդակ ՚ի  մեծէ լեռնէ աստի իջանեն եւ գնան ընդ ամենայն կողմանս, արբուցանելով զանդաստանս եւ զայգիս. այլ շատք ՚ի մանունցն ` ամարանի նուազեալք ՚ի տօթոյ արեգական եւ խճասոյզ երկրին, եւ ՚ի բազմաբաշխ ագուգայից ոռոգմանէ, ոչ ժամանեն յասպնջականն հզօրագունիցն յԵրասխ. այսպիսիք են յաւէտ արեւմտակողման գետակքն որ ՚ի Շիրակայ կողմն, յորս գլխաւոր է Մաստարայ գետակն, եւ նուազագոյնքն ` Թալնայ եւ Արուճոյ: - Նշանաւորն անուամբ ՚ի պատմութեան ` այլ այժմ նուազեալ ըստ յորդութեան ` է Մեծամօր կամ Շամբի ջուր, ըստ այլազգեաց Գարա սու, որ ՚ի հարաւային ստորոտից լերինն բղխէ ՚ի շամբուտ վայրաց, եւ ցրուեալ ՚ի բազում առուս կամ հաւաքեալ ՚ի բազում առուաց ` ՚ի Մ. Հր. Վաղարշապատու խառնի ՚ի Քասաղ, եւ սակաւ մի եւս յառաջեալ ` թափի յԵրասխ. բայց յառաջին ժամանակսն երկոցուն եւս սոցա ընթացք այլազգ էին. Երասխ առաւել եւս ընդ Հս. ընթանայր, եւ Մեծամօրն ընդ արեւելս ` զուգահեռական իմն նմին գնացիւք մինչեւ յԱրտաշատ մայրաքաղաք ժամանէր, եւ մերձ նմին անկանէր ՚ի գետն մեծ: Զայս յայտնապէս նշանակէ նախ Խորենացին ՚ի յիշելն զհիմնարկութիւն Երուանդաշատի ` վասն հեռանալոյն Երասխայ յԱրմաւրայ ` յառաջնոյ քաղաքամօրէ Հայոց, եւ յայտնագոյն եւս յաշխարհագրութեան իւրում, թէ եւ ՚ի նորագունէ քան զնա հմուտ եւ հին գրչէ յաւելեալ իցէ, եթէ առ Արտաշատաւ էին, յառաջին ժամանակսն խառնուրդք Մեծամօրնի ( յԵրասխ ), իսկ այժմն փոխեալ զգնացսն Մեծամօրայ ` խառնի ՚ի մտից կուսէ »: Եւ Բուզանդ ( Գ. Ը ) Դաշտ Մեծամօրի կոչէ զսահմանս Դունայ եւ Արտաշատու. եւ յերկոսին եւս ՚ի սոսա ` յիշին Կամուրջք Մեծամօրի: - Գլխաւոր գետ գաւառիս այժմ է Քասաղ կամ Քարսաղ որ եւ Քարսախ գրեալ, ՚ի յետնոց կոչի ջուր յանուն մեծի գեղջն. թէ եւ աղբերքն ըստ վերոյիշեալ հին աշխարհագրին ` բղխեն ՚ի Նիգ գաւառի, այլ ՚ի հիւսիսային ստորոտից մեծի լերինն Արագածու, զորով պատեալ ըստ ելից կուսէ ` մտանէ յԱրագածոտն եւ ուղղակի իջեալ ՚ի հարաւ, ապա փոքր մի խոտորեալ ընդ արեւելս ` յԵ. Հր. Վաղարշապատի, եւ խառնեալ ընդ Մեծամօրի ` սակաւուք հեռի ՚ի Մ. Հրազդան գետոյ, անկանի, յԵրասխ. ՚ի հնումն յայտ է թէ այլազգ էին եւ ընթացք սորա, եւ հարկ է թէ բազում մղոնօք վերագոյն ՚ի հիւսիսակողման անկանէր ՚ի Մեծամօր, յետ քերելոյ զՎաղարշապատաւ, որպէս հին երգն Վիպասանից Հայոց յիշէ, մինչդեռ քաղաքն այն կոչէր Վարդգէսի աւան: - Էր եւ այլ գետ կամ գետակ մի բղխեալ յելից կուսէ Էջմիածնի, Ասպահեն անուն որ եւ Խոզմօր, որ խառնէր ՚ի Մեծամօր. չերեւի արդ գետակ որիշ յելից Վաղարշապատի. բայց զի ոչ սակաւ վտակք են ՚ի Հր. Օշականի ` մինչեւ յԷջմիածին ` յիրար խառնեալք եւ ստորեւ թափեալք ՚ի Քասաղ, ՚ի դէպ է զմի յայնցանէ համարել զայդ: Յարեւմտից կողմանէ ` որ է յաջմէն ` ընդունի Քասաղ ոչ սակաւ օժանդակս իջեալս յԱրագած լեռնէ. յարեւելեան կողիցն ` զԱմպարլու, Տուլու, եւ ՚ի հարաւոյ ` զԱնբերդու եւ զՇաղվերտոյ գետակսն, որք յիրար անկեալ ` ապա առ Օշականաւ խառնին ՚ի Քասաղ. իսկ յահեկէն, որ է յարեւելից, վտակս մանունս ընդունի քանզի լերինք Նգայ եւ Կոտայից փակեն զսահմանն ՚ի մօտուստ. եւ զի եւ յաջմէն պարսպեն զնա ոստք Արագածու, հուն գետոյն զառ ՚ի թափ եւ գահավէժ է ընդ հերձակտուր առապարս, թերեւս յանկագոյն բնութեանն ` Քարսահ կոչեցաւ, եւ փոխեցաւ ՚ի Քասաղ, եւ ճահողապէս Զաքարիա պատմիչ ( Բ. ԾԸ ) կոչէ զայն « կարկաջահոս եւ ծիծաղագնաց »: