Այրարատ

32. ՄԻԼԼԻ ՏԻՒԶԻ. ՅԱԿՈԲԳՈՄ. ՃԵՐՄԱԿ ՎԱՆՔ. ՁԻԹԱՀԱՆՔ

Իբր երկու փարսախաւ կամ ժամաւ հեռի ՚ի Հս. Մժնկերտոյ, ՚ի ստորոտս եւ ՚ի կիրճս լերանց ոստոց Մեծարաց ` կայ Միլլի-տիւզի գեօղ հանդէպ բերդին Զուինոյ, ՚ի դժուարամատոյց, յամուր եւ ՚ի դիպան վայրի, ուր բանակեալ էր Հագքի փաշայ ` յարշաւանս անդ Ռուսաց առ Բասգեւիչու. որ եւ անդէն յերկրորդում աւուր (20 յունիսի, 1820) յաղթութեանն ՚ի Գայինլի եւ առման Զուինայ, յանկարծոյն եհաս այսր ՚ի վերայ աջոյ թեւոյ բանակի Օսմանեանց, ծանուցանելով զերիկեան պարտումն սպարապետին, որով լքոյց զնա, եւ բազումք ՚ի զօրացն իսկոյն զինաթափ փախեան. իսկ Հագքի առ վայր մի մատուցեալ արիաբար հաւատարմօքն ` անձնատուր եղեւ իբր 2000 համբք եւ ամենայն զինու զարդու: Կորուստ տեղւոյս եբաց յաղթականին զդրունս Հասանկլայի, յետ սակաւուց եւ զԿարնոյ քաղաքի: - Յանցս լերանցս եւ ՚ի պատերազմունս յայսոսիկ ՚ի բանակի Ռուսաց էր մեծահռչակ քերդողն նոցին Բուշքին, որ ահեղ տեսարանօք բնութեան եւ կրից ` զխանդսն նկրտէր վառել եւ ստեղծաբանել, յանդգնօրէն միջամուխ լինելով ՚ի վտանգս, յորմէ կորզեցին զնա զօրավարքն:

Ի Մ. Հար. Մժնկերտոյ առ եզերբ վտակին օժանդակի Խանի գետոյ ` է Սըհաթ կամ Սաղատ գիւղ լքեալ, որ երբեմն ձմերոց էր. մերձ նմին Իսլամձոր Ստորին, բնակեալ ՚ի Լազիկացւոց, եւ Իսլամձոր Վերին, եւ Թաշանճըգ: Դարձեալ, Գումրուք-գայա, եւ Մասըրճըգ մերձ ՚ի խառնուրդսն յԵրասխ: - Ի Հս. Ս. Խաչի յայլում լերին ` Պուղա-գալէ ( Ցլաբերդ ) կամ Պօյագալէ գեօղ: Առ ստորոտով սահմանահատ Ղազախ-թէփէ լերին ` նշանակի Յակոբգոմ անուն գիւղ, եւ բացագոյն ՚ի հարաւակողմն ` Խօլլու-եայլա, եւ այլն: Այսոքիկ ամենայն ըստ աշխարհացոյց տախտակաց ` ՚ի հիւսիսային կամ յահեակ կողմն Երասխայ են, ընդ մէջ Տայոց եւ Վանանդայ:

Իսկ ՚ի հարաւոյ Երասխայ ընդ մէջ նորին եւ Ալաշկերտ գաւառի, յարեւմտից յարեւելս գնալով, ըստ ընթացից գետոյն, մերձ ՚ի նոյն ` Փիրվալի կամ Փիրալի գիւղ, յորոյ Հար. Գարագիլիսէ առ վտակի միոյ, ՚ի 5886' բարձու, գեօղ մեծ, յորում գոյր եկեղեցի հին, մեծ եւ հոյակապ, որ ՚ի սասանութեան 1766 ամին իսպառ կործանեցաւ: - Յելից սորա առ նովին վտակաւ եւ ՚ի ստորոտս Գարակիւնե լերին ` Պեշիքլի գիւղ, այժմ աւերակ, Դանըշման միւսն: Այղըրան, Ազմեճիտ, Փուրիկ, Շեյիւ Եուսուֆ քրդաբնակ: Իսկ ՚ի Հար. Սաթորան, կամ Սըրհան, զոր քրդաբնակ ասէ Ինճիճեան: Յիշատակէ նաեւ զերկոսին Ղարաբունղար կամ Գարաբունար Վերին եւ Ներքին գեօղս, մին ՚ի հիւսիսոյ եւ միւս ՚ի հարաւոյ Սաթորանի, երկոքին եւս թուրքաբնակք: Յարեւելից հարաւոյ Ալիճագրակի եւ ՚ի հիւսիսոյ Շէյխ Եուսուֆի եւ Տօտի գեղջ ` կայ Ճռասոն կամ Ճիրասոն, 40 եւ աւելի տամբք Հայոց, յորոց շատք կաթոլիկք են: Մերձ են ՚ի Ճռասոն եւ ՚ի Գարաբունղար ` այլ եւս գեօղք. Մաղարաճըգ, Թեքնեճիկ, Արփաչայիր: Ըղըր պըղըր կամ Աղըր պըղըր: Սոցին մերձաւոր թուի եւ Ագ գիլիսէ ( Սպիտակ եկեղեցի ) երբեմն քրդաբնակ գիւղ, ամայի մենաստանաւ, որ իցէ թերեւս Ճերմակ վանք կոչեցեալն ՚ի Յիշատակարանի գրելոյ յամի 1570 « յերկիրս Բասենու … ՚ի դուռն Սուրբ Աստուածածնին … յառաջնորդութեան տէր Գրիգոր արհեպիսկոպոսին եւ Մելիքսեր եպիսկոպոսին ». գրողն եւս եպիսկոպոս է Պետրոս անուն. որով երեւի տեղին մեծ աթոռ եւ կամ եպիսկոպոսարան լինել:

Դարձեալ առ եզերբ Երասխայ առ վտակի միում ` գեօղն Ձիթահանք « առ որով կային, ասէ Ինճիճեան, հին շինուածք, զորս ՚ի փարախ անասնոց վարէին. այլ յահագին երկրաշարժութենէ անտի ` հաստակառոյց լեառն մեծ անկեալ ՚ի վերայ ` գլխովին հետախաղաղ ծածկեաց զփարախն հանդերձ անասնովք: - Յարեւելակողմանս վիճակիս ` Կիւլանդապ կամ Գուհանտապ, զոր ՚ի Քրդաց բնակեալ ասէ Ինճիճեան. եւ նախրարածս լինել ՚ի Սօղանլու լերինս եւ տանել վաճառել զնոսին ՚ի Փոքր Ասիա. յետ վերջին պատերազմին գաղթեալ ՚ի բաց գնացին. գիւղն կայ յաջմէ եւ հուպ Երասխայ. իսկ յահեկէն հանդէպ նորին ` Գարագուրտ ( Սեաւ գայլ ) գեղեցիկ դրիւք, բնակեալ արդ յԵգերացւոց, եւ ՚ի պահորդաց Կուպան Ղազախաց: Ընդ մէջ երկոցուն գիւղիցս արկեալ է կամուրջ փայտեղէն ՚ի վերայ Երասխայ, ընդ որ ճանապարհն տանի ընդ հարաւ ՚ի Տէլիպապա, եւ անտի ընդ արեւմուտս ` ՚ի Կարին: - Ի հիւսիսոյ Գարագուրտի, առ նովին գետակաւ որ իջանէ ՚ի Սօղանլու լերանց, կայ Մէջիտլի գեօղ. յելից սորին ` Խոզաղբիւր, ըստ Թուրքաց ` Տօմուզ-պուլագ, եւ ՚ի սորին հարաւոյ ` Ախօ:

Յելից հարաւոյ գաւառիս ՚ի սահմանս Ալաշկերտաց եւ Գաբեղենից ` խնդրելի է Չիւրիւկ գեօղ, յորում գոյր հոյակապ քարաշէն եկեղեցի հին, որ կործանեցաւ ՚ի նախայիշեալ մեծէ սասանութենէն, եւ մատրանաձեւ ութանկիւնի շիրիմ առ երի, եւ այլ գերեզմանք: Շրջավայրքն պարարտ ճարակս ընծայեն արօտականաց. իսկ զարդիս տայ մշակել Կարնեցի ոմն ( Յակոբ Շէյթանեան ) գանձագին արարեալ: - Յարեւմտակողմն ` մերձ ՚ի Պաշ քէօյ է Արմուտլու ( Տանձուտ ), ՚ի 5390' բարձու, յորում 60 տունք են Հայոց, յորս տասն է կաթոլիկաց. Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ:

Ի հարաւային արեւելեան կողման գաւառիս ընթանայ Կիւլիւճիւ վտակ յԵրասխ, առ որով գիւղ համանուն. յիշի եւ Սեսկիւտլիւ ( Ուռենուտ ) գեօղ աւերակ: Նոյն վտակ թուի յայժմուս կոչիլ Զարխանէ սու, որոյ եւ սահմանքն Զարպխանէի ձոր. քանզի, ըստ Ինճիճեանի, են անդ դուրք կամ ոփք պեղեալք ՚ի հնումն ՚ի հանս մետաղաց, որ թէ որպիսիք էին ` մեզ չէ յայտ, այլ արժանի են քննութեան. մանաւանդ զի եւ մերձաւոր եւ զուգընթաց նմին վտակ մի ` յարեւելից կուսէ ` Տեմիրխան կոչի. երկոքին եւս ՚ի հարաւոյ յանջրպետաց Ալաշկերտոյ իջեալ անկանին յԵրասխ: Թուի ինձ յանուն Զարեհաւանի կամ Զարեւհանի այդպէս կոչեցեալ տեղեացդ, հին շէնն ( որիչ ՚ի Զարեհաւանէ Ծաղկոտան ), էր գիւղ յԱրշարունեաց սահմանի, ուր դադարեալ էր Աշոտ իշխանաց իշխան յամի 878, յորժամ եկն առ նա Նիկողիմոս դեսպան Վասլի Ա կայսեր, « հանդերձ պատւոյ ընծայիւք եւ վայելչական պարգեւօք ազգի ազգի բերեալս ՚ի թագաւորէն … զոր ընկալեալ իշխանաց իշխանին զյունական պարգեւսն զակնախտիղսն եւ զերեւելիսն, մեծարէր եւ զառաքեալ ներքինին ». որ եւ անդ պատմեաց նմա զնոր յայտնութիւն նշխարաց  Սրբոյ Լուսաւորչին եւ զՀռիփսիմեանց ՚ի Կոստանդնուպոլիս. եւ յայն սակս ասի կարգեալ առ Սրբոյն ՚ի Քառասնորդս: - Զաքարիա Սարկաւագ, ոչ գիտեմ որպիսի աւանդութեամբ կոչէ զսա Րհին քաղաքն Բագրեւանդ, որ այժմ ասի Զառաֆխանայ. ՚ի վերայ Երասխ գետոյ ». Մասում Քեալանթար Երեւանայ հրամանաւ ղանին յերկրորդ քառորդի ԺԷ դարու գերեաց զբնակիչսն, եւ քակեաց զշէնսն եւ մնաց աւեր մինչեւ ցայսօր: Հին պատմիչ վարուց Ս. Թաթլոյ, որպէս թուի յ ' Է դարու, ասէ, երբեմն « Ի Զարեւհանի քաղաքագեօղն յաշնանային ժամանակն ` հողն կարիճ բղխեաց որպէս զաւազ. խածանէր զմարդիկն, եւ հազիւ թէ ապրէր ոք. եւ մեծ տագնապ հասուցանէր. խորհեցան թողուլ զգեօղն. եւ եկեալ ՚ի սուրբ տեղիս ( վանաց Թաթլոյ ), եւ զգիշերն հսկեցին. եւ այգուցն առեալ զսուրբ նշխարսն ` դիմեցին ՚ի Զարեւհան, շրջեցան ընդ սահմանսն սաղմոսիւք եւ արտասուօք աղաչելով զԱստուած. եւ ապա օթեւանս կալեալ զգիշերն հսկեցաք. եւ այգուցն զուարակօք եւ ողորմութեամբ մխիթարեցաք զաղքատս. եւ Աստուած շնորհեաց զիւր ողորմութիւնն: Եւ յայնմ օրէ մինչեւ ցայսօր ոչ ոք ետես կարիճ ՚ի Զարեւհանի, եւ ոչ մի եւ ուրախութեամբ օրհնեցին զԱստուած, եւ ուխտեցին ՚ի սուրբ տեղիսն ` յիսուն գրիւ ցորեան ամ յամէ, զոր եւ ցայժմ ամենայն ուխտեալքն հաւատով անխափան կատարեն »:

Ի վերնակողմն նորին վտակի նշանակի Պաշ քեօյ, մեծ գիւղ, իբրեւ գլուխ շինից վիճակին, եւ ՚ի բարձրագոյն կիտի ճանապարհին, 6100, ՚ի սկզբան դարուս բազմաբնակ էր ազգայնովք, ունելով եկեղեցի յանուն Ս. Աստուածածնի. այժմ բնակեն անդ իբր 110 տուն Հայք, եւ Ղազախք պահանորդք: Մերձ է ՚ի սա ամայի եւ անբնակ գեօղն Գարաբունղար միւս, եւ ՚ի հարաւոյ ելից սորին ` թուրքաբնակքն ` Պուլագլը, Խոզտն, Օրթա գալե ( Միջաբերդ ), երկրորդն կոչի եւ Կիւլ թեփե ( Վարդասար ):