Այրարատ

92. ԲԻՒՐԱԿԱՆ

Կիսով փարսախաւ ՚ի մտից հարաւոյ յիշեալդ Էրկովի եւ մերձագոյն եւս ՚ի գիւղն Աղցից յարեւելեան ձորափն Անբերդու, որ է յահեկէն, կայ Բիւրական եւ ըստ այլազգեաց Բիրական, գեօղ Հայոց իբր 120 տանց, Ս. Յովհաննէս եկեղեցեաւ, ՚ի սարահարթ վայրի, ուր եւ մշակութիւն այգեաց եւ անդաստանաց ` ոռոգելոց յաղբերաց արեւմտեան լճին Արագածու. օժանդակէ եւ Անբերդ բնակչացն, ոչ ջրով միայն ` այլ եւ ջրալուղակ կարմրախայտիւք: - Զառաջին յիշատակ տեղւոյս գտանեմք ՚ի սկզբան Ժ դարու առ Յովհաննու կաթողիկոսի պատմաբանի, որոյ եւ ստացուած իսկ էր տեղին, եւ ՚ի տառապանսն յերեսաց ասպատակի Յուսփայ եւ Նորայ ` յետ դեգերելոյ այսր եւ անդր « յուղի անկեալ չոգաք, ասէ, մինչեւ ՚ի ձեռակերտ ամրոցիկն իմ Բիւրական, զոր ստացեալ էր իմ գանձու գնոյ, ուր եւ շինեալ յարդարեալ իսկ եկեղեցի հաստահեղոյս կոփածոյ քարամբք պերճապաճոյճ շքեղութեամբ եւ նկարակերտ յօրինուածով, եւ Վանս կուսակրօն միանձնացելոց զնա հաստատեալ »: Ոչ ամրոցին եւ ոչ վանացն մնան շինուածք, այլ միայն եկեղեցին չափաւոր մեծութեամբ, առանց սեան յարկեալ, երկոքումք մատրամբք յաջմէ եւ յահեկէ սեղանոյն, յորոց ՚ի միումն կատարէին նորեկ բնակիչք տեղւոյս զխորհուրդ սրբոյ պատարագի, քանզի տանիք եկեղեցւոյն կործանեալ էին. այլ յամի 1841 փայտայարկ շինեալ ` ՚ի նմին իսկ ՚ի տաճարին արդ պաշտեն, որ կոչի յանուն Ս. Յովհաննու. բայց արձանագիր կամ հետք նկարուց ` զոր յիշէ կաթողիկոսն ` ոչ յիշին յարդեացս: - Ոչ ընդ երկար վայելեաց շինողն ՚ի սիրելի դաստակերտի իւրում, ստիպեալ եւ անտի խոյս տալ պաշտօնէիւքն, ՚ի վերայ հասանելով աննուաճելի կամաց ոստիկանին. որ եւ վաղվաղակի աւառեաց « զոր բազում գումարտակ արարեալ ». յորոց ոչ ժամանեալ բնակչաց գեղջն ճողոպրել զանձինս ` թաքեան « յշտեմարանս իւրաքանչիւր նոքա, եւ փակեցին զդրունս առաջի իւրեանց, եւ խուսափեալք փախուցեալք թագուցան ընդ պատուարաւ պարսպի իւրեանց ». բայց զօրականք ոմանք արիաբար պատրաստէին ՚ի պաշտպանութիւն. « իսկ ապա զօրն իսմայէլեան ըստ օրինի բքոյ իմն շփոթեալ փոթորկեալ եկին հասին ՚ի դուռն ամրոցին, անհնարին անօրէն դղրդմամբ … Զայսպիսի մահառիթ ոճիրս իբրեւ տեսանէին մարդիկ ամրոցին ` ՚ի բռնութենէ իմն հարկեալք լինէին այր առ այր եւ մարդ առ մարդ կուտակել ելանել զեղուլ ՚ի գլուխ պարսպացն. եւ այն որ սակաւ ինչ ընդ կոյսս կոյսս հարեալք ընդ միմեանս ». եւ մինչչեւ լուսացեալ երկրորդի աւուրն ` բնակքն եւ մարտիկք հաղորդեալք սրբոյ խորհրդոյն եւ քաջալերեալք ՚ի Սահակայ եպիսկոպոսէ Դրան կաթողիկոսին, որ մնացեալ էր անդ երկու քահանայիւք եւ այլ պաշտօնէիւք եւ միանձամբքն. « իսկ բամբիւն աղաղակի եւ մարտամբոխի իսմայէլեան զօրուն եւս քան զեւս սաստկանայր, եւ հնչմունք եւ կայթմունք եւ կաքաւք զինուց նոցա եւ վահանաց հնչեցուցանէին զերեսս երկրին: Ապա մարդիկ եւս ամրոցին բագձաձգեալ շրջապատեալ զգլուխս պարսպացն … մարտ ՚ի վերուստ ՚ի վայր եդեալ ` բազում արեան ճապաղիս ՚ի թշնամեացն հեղուին, եւ զբազումս թաւալգլոր խաղացուցանէին: … Նաեւ սարկաւագն եւս Թէոդորոս, որ վերակացու շինուածոյ եկեղեցւոյն էր եւ մարզիչ մարդկան, ոչ սակաւ ինչ թելադրութիւն նոցա ընծայէր: … Իսկ թշնամիքն … թէպէտ եւ աւուրս եօթն մի ` ստէպ ստէպ զմարտ հինին ՚ի վերայ հեղուին եւ ոչ կարէին ստնանել ամրոցին. ( մինչեւ մատնութեամբ ուրումն ) մատուցեալ վաղվաղակի գրոհ տային, եւ սանդղօք սմամբք վերելակեալ հեղուին յամրոցն … սկսանէին զամենեսեան անողորմ որոյն տալ ճարակ. ( ընդ որս եւ զեպիսկոպոսն Սահակ քարշեալ յեկեղեցւոյն ) վաղակաւորք կարթակոտոր առնէին, իբրեւ տապարօք շեշտակի շերտեալ զծառ, եւ զկնի ապա հատեալ եւ սուսերաւ զգզուխն. իսկ զքահանայս սուրբս եւ զկուսակրօն միանձունսն եւ զսաղմոսերգուս ` իբրեւ զոչխարս ՚ի սպանդ վարեալ ՚ի զենումն նուիրական անուշահոտ պատարագաց Քրիստոսի ` փողոտէին, հատեալ եւս զիւրաքանչիւրոց նոցա զգլուխս: … Բայց սարկաւագն Թէոդորոս ոչ էր ընդ նոսա ՚ի ժամ կատարման նոցա. զի նախ քան զայն ՚ի թշնամեացն նետաձգութեանց վիրաւորեալ անկեալ դնիւր … իսկ չար թշնամիքն … հատեալ զգլուխ նորա, զմահ եդ կնիք հաւատարիմ ճշմարտութեան հաւատոց իւրոց … իսկ զայլ եւս մարդիկ ամրոցին խոնարհ արարեալ ՚ի տեղի չարչարանաց, եւ ածեալ իբրեւ զոչխարս ՚ի սպանդ իսմայէլեան երկաթոյն ` որ ոչ եւս առնու յագուրդ ` տային կերակուր, եւ հատեալ զգլուխս բնաւից նոցա, զի առեալ տարցեն ոստիկանին: … Էին ոմանք եւ հեթանոսք ՚ի բնակչաց տեղւոյն ` հողագործ մշակութեան պարապեալք եւ հարկս մեզ հարկանէին … խանդաղատանօք աղաչէին զմի մի ՚ի հաւատացելոցն ` երթալ խառնիլ ՚ի նոսա եւ ապրել յանհնարին մահուն երկիւղէ. բայց նոքա բացէ ՚ի բաց գնացեալ … ընծայեցան Քրիստոսի ՚ի հոտ անուշից »: Ընդ Սահակայ եպիսկոպոսի ` բաց ՚ի Թէոդորէ սարկաւագէ, կատարեցան քահանայքն ` Մովսէս եւ Դաւիթ կուսակրօնք, Մովսէս եւ Սարգիս եղբարք Դաւթի ` ամուսնացեալք, Սահակ զաչացու, եւ Սողոմոն ` որ ՚ի Սագաստան աշխարհէ եկեալ բնակէր անդ խստամբեր վարուք. իսկ ՚ի զինուորաց եւ յաշխարհականաց աւելի քան զերկերիւր ոգի. « եւ գրեթէ ոչ ոք ապրեցաւ յարանց տեղւոյն, բաց ՚ի սակաւուց ոմանց ` որք նախ քան զհնձումն որոյն ` ելեալ գնացեալ էին ՚ի գործս վաստակոց ձեռաց իւրեանց. իսկ յեկեղեցւոյ մանկանց ` սարկաւագ մի Գէորգ անուն ապրեցաւ … եւ սա իսկ զհետեւանս բանի զրուցացս այսոցիկ մեզ բացատրէ մի ըստ միոջէ »: Յետ եօթն աւուրց վկայական մահուամբ կատարեցան եւ երկուք Կիրակոս անուն ՚ի բեռնակիրս վարեալք, մին ՚ի զինուորաց կարգէ եւ միւսն յաշխարհական. որոց ամենեցուն յիշատակ կարգեցաւ ՚ի Յայսմաւուրս յահկի ԺԲ, յամի 923 « Բայց զզինուորսն զայնոսիկ որք մատնեցին զամրոցն ՚ի ձեռս հեթանոսաց, զնոսա եւս առեալ ընդ ինքեանս զկնի գերելոցն ( կանանց եւ մանկանց ) տարան առ ոստիկանն … նա իսկոյն իսկ հրամայէ սրով սատակել զնոսա. եւ այսպէս ըստ արժանի իւրեանց կոշկոճամահ լեալ ` հատաւ յոյս կենաց նոցա, եւ առ նոսա լցաւ իմաստնոյն պուետիկոսի հաւատարիմ, եթէ Յոյսք առ կենդանեօք ` անյոյս մեռանին »:

Յետ կիսոյ ԺԵ դարու եւս (1467) յիշի Մենարան Բիւրականի Ս. Աստուածածին եւ Ս. Յովհան եկեղեցեօք, ուր Մկրտիչ ոմն քահանայ ընդօրինակէ զՅիսուս-որդի գիրս ( տ. էջ 148), եւ Սարգիս վարդապետ Բիւրականու շինէ զՏեղերոյ Ս. Աստուածածինն. ընդ որս յիշատակին աւելի քան զհնգետասան քահանայք Անբերդոյ եւ Բիւրականայ եւ եպիսկոպոսունք երեք, Կարապետ, Մկրտիչ եւ Թադէոս: Յետ 200 ամաց Յակոբ Դ կաթողիկոս ընդ այլոց ոմանց գիւղորայից սեփականեաց եւ զԲիւրական ` աթոռոյն Էջմիածնի: - Ի վերջ կոյս ԺԵ դարու կամ ՚ի սկիզբն ԺԶ ին ոմն յազատորդւոց Վրաց ( զորս Զաքարիա պատմիչ ասէ առաքեալս ՚ի պատանդ ՚ի Յովհաննավանս, վասն տանելոյ անտի զնշխարս Ս. Գէորգայ ՚ի Վիրս ), Ստեփանոս անուն բնակեցաւ ՚ի Բիւրական եւ ծնաւ որդի Բաբաճան անուն ` յորմէ կոչէր տոհմն Բաբաճանենք ցաւուրս պատմչին ` յելս կոյս ԺԷ դարու, - Յամի 1835 Ռուսք վերակացուք կողմանցս շինեցին ամարանոցս յարեւելեան սահմանս Բիւրականու, վասն յստակութեան օդոց եւ ջրոց տեղւոյն. յետոյ եւ կաթողիկոսն Էջմիածնի ընտրեաց իւր անդ հովանոց, որպէս ցուցանէ արձանագիրն ՚ի կճեայ տախտակի.

Հայրապետ ամենայն Հայոց Տ. Տ. Գէորգ Դ. Կաթողիկոս, Կ. Պոլսեցի, շինեաց զայս հայրապետական ամարանոց ի Բիւրական, յամի Տեառն 1874 - ՌՅԻԳ:

Յառաջ քան զսակաւ ամս ՚ի սահմանս Բիւրականու գտաւ հողաթաւալ սահմանաքար մի, կարծեցեալ ՚ի կոթողելոցն յԱրտաշիսէ Ա մերոյ թագաւորէ, եւ բերեալ կանգնեցաւ առընթեր եկեղեցւոյն: