159.
ՔԵՂՈՅՁՈՐ.
ԷԼԻՆՃԷ
Մինչչեւ
իջեալ
՚ի
Գառնի
`
ուր
առաջնորդէ
մեզ
զառ
՚ի
վայր
ձորոյն,
խոտորեսցուք
ընդ
ահեակ,
այն
է
յարեւելս
հարաւոյ
ստորագրեալ
կողմանս
՚ի
հովիտ
անդր
արեւելեան
օժանդակի
Ազատայ
(
ընդ
որում
ասացաք
գետակցիլ
՚ի
հարաւոյ
Գառնոյ
),
եւ
որ
զանազան
աղբերօք
իջանէ
՚ի
թիկանց
Արխաշան
եւ
Տէվէկէօղիւ
լերանց:
Յետինս
`
մի
՚ի
լերանց
շուրջ
կանգնելոյ
զԳեղամայ
ծովուն
`
թարգմանի
եւ
յիշեցուցանէ
զ
'
Ուղտու
ակունքն,
յիշեալ
՚ի
Խորենացւոյ
(
Բ.
ԵԳ
)
իբր
տեղի
եւ
կալուած
արքունի,
զոր
Արտաշէս
Բ
շնորհեաց
Այրաքաջին
Սմբատայ
սպարապետի
իւրում:
Ըստ
այսր
յիշատակի
`
ստորոտք
սորին
եւ
համօրէն
ձորահովիտս
անծանոթ
`
յորում
արդ
սակաւ
եւ
փոքր
եւ
ամայի
գեօղք
նշանակին.
արժանի
են
քննութեան
զի
անճահ
է
զուրկ
՚ի
կարեւոր
շինուածոց
լինել
մերձասահմանին
Գառնոյ.
եւ
թուի
ինձ
թէ
սա
իցէ
սեփականութիւն
Իշխանին
Քեղայ
կամ
Գեղայոյ,
որ
յիշի
սակաւ
ուրեք
որպէս
Գէորգդ
վերագրեալ
`
շինող
Հաւուց
Թառայ,
որով
գուշակի
զի
՚ի
նոյն
սահմանս
էր
եւ
տեղին
Քեղ
կամ
Քեղս.
եւ
ցարդ
գլխաւոր
տեղի
ձորահովտիս
`
՚ի
միջավայրի
երկայնութեանն
`
նշանակի
տառադարձութեամբ
Քէլ,
յորմէ
պատշաճ
համարիմ
զձորն
ինքն
եւ
զգեհս
`
Քեղայոյ-ձոր
անուանել:
Դարձեալ,
երաշխաւորեն
նոյնութեան
տեղւոյս
`
բանք
Յովհ.
կաթողիկոսի,
որ
պատմէ
զԲշր
ոստիկանէ,
եթէ
յամի
923,
հետամուտ
լինելով
Աշոտոյ
Երկաթի,
«
ելանէ
(
՚ի
Դունայ
)
զկողմամբք
Գեղամաշէն
գաւառին
Մազազայ,
քինախնդիր
լինելով
Շահանն
կոչեցելոյ
Շահի
…
(
որ
)
յանմարտնչելի
ամրոցին
՚ի
Սեւան
Կղզւոջ
առկայանայր
…
այլ
Գէորգ
իշխան
(
մարզպետունի
որ
)
ելեալ
շրջէր
զգաւառօքն,
զսակաւամասնեայ
շինութիւն
աշխարհին
ամրացուցանել
՚ի
հինից
թշնամեաց
…
(
թէպէտ
եւ
)
ոչ
աւելի
քան
զքսան
այր
ընդ
նմա
էին,
եւ
Բշրն
այն
(
ուներ
)
իբրեւ
զհազար
այր.
սակայն
…
արիաբար
շահատակեալ
`
ձի
՚ի
ներքո
տանէր
եւ
զբազումս
՚ի
նոցանէ
թաւալգլոր
խաղացուցանէր,
թէպէտ
եւ
յիւրոց
եւս
արանց
`
սակաւք
ոմանք
սրավարեալք
՚ի
թշնամեացն
անկանէին
»:
Յետ
ոչ
սակաւ
աւուրց
կրկին
եւ
առաւել
Սեւանայ,
եւ
անտի
եւս
հալածեալ
յԱշոտոյ
արքայէ,
ամոթ
զանձամբ
արկեալ
`
ջանայր
վրէժս
փոխանակ
այնր
հպահանջել,
եւ
դէպ
ուղիղ
գնացեալ
յամրոցն
Քեղայոյ,
թերեւս
անզգուշաբար
՚ի
վերայ
հասեալ
ստնանել
ինչ
նմա
մարթասցէ
սակայն
եւ
անտի
եւս
ձեռն
՚ի
գլուխ
ելանէր:
Վասն
զի
Գէորգն
այն
`
զորմէ
նախ
պատմեցաք
վասն
մարտի
քաջութեան
նորա,
ըստ
դիպաց
իմն
յամրոցի
անդ
հանդիպեցաւ
եւ
իբրեւ
ետես
զայն
ամբոխ
հասեալ
մերձ
՚ի
դուռն
ամրոցին,
ապա
վառեալս
՚ի
զէնս
եւ
՚ի
զարդս
եւ
՚ի
տէգ
նիզակս,
եւ
այլ
եւս
արս
սակաւս
ընդ
ինքեան
առեալ
`
առ
թշնամիոն
յամրոցէն
ելանէր.
եւ
ապա
միամարտեալ
ընդ
սպայակոյտ
զօրուն,
նախ
կարթակոտոր
զերիվար
Բըշրոյն
առնէր
նրանաւ
սրոյն,
-
մինչ
զի
հազիւ
յայլ
ձի
աշտանակեալ
փախչէր
եւ
ապա
այլոցն
եւս
մարտակըցացն
աջակցեալ
Գէորգայ
`
տապաստ
արկանէին
զյոլովս
՚ի
թշնամեացն,
եւ
՚ի
փախուստ
զնոսա
դարձուցանէին
…
Իսկ
կարաւան
թշնամեացն
այսանակ
ձաղանօք
գնացեալ
մտին
՚ի
Դուին
քաղաք,
եւ
բազում
սպառնալեօք
ջանային
վրէժս
՚ի
բնակչաց
ամրոցին
պահանջել
»:
Այլ
յետ
սակաւուց
՚ի
գալ
Նսրի
փոխանակ
Բշրի
(922
եւ
5)
երկուցեալ
բնակչացն
`
թէ
«
գուցէ
մտանեսցի
ամրոցն
՚ի
ձեռն
ոստիկանին
…
լքին
՚ի
բաց
զամրոցն
…
եւ
ապա
զօրականքն
զինուորաց
եւս
ելեալ
գնացին
…
իսկ
ոստիկանին
յետ
երկեամ
մի
աւուրց
իմացեալ
զթափրանալ
ամրոցին,
յինքն
գրաւէ
…
եւ
շուրջանակի
զգեօղս
եւ
զաւանս
եւ
զագարակս
յիւր
անուն
պայազատէ
»:
Յետ
երկերիւր
ամաց
յայս
ամրոց
Քեղոյ
մազապուրծ
անկաւ
Իւանէ
Աթապէկ
՚ի
շփոթական
պատերազմէ
Գառնիձորոյն
խոյս
տուեալ,
զոր
՚ի
տեղւոջն
կայ
մեզ
յիշել:
Համօրէն
բնակիչք
սակաւաթիւ
գիւղորէից
ձորահովտիս
`
մահմէտականք
են.
ոչ
գիտեմ
եթէ
գուցեն
ուրեք
եւ
Հայք.
իսկ
գլխաւոր
գիւղիցն
զոր
համարեցայ
Քեղա
`
մականուանի
Այսորի,
զի
մասն
մի
բնակչացն
Ասորիք
են.
յիշի
եւ
եկեղեցի
մի.
ոչ
գիտեմ
թէ
գուցէ՞
՚ի
նմին
այլ
շինուած
կամ
բերդ:
-
Իսկ
առաջին
շէն
կամ
գեօղ
՚ի
գլուխ
ձորոյն
առ
Տէվէկէօզ
վտակաւ
կոչի
Գալէ
տիպի,
որ
թարգմանի
Բերդատակ,
եւ
թերեւս
այսպէս
կոչէր
՚ի
Հայոց,
քանզի
է
եւ
այլուր
(
՚ի
Սիւնիս
)
յայդ
անուն
հայկական
`
գեօղ
մի.
թերեւս
աստ
իսկ
էր
ամրոցն
այն
Քեղայոյ,
եւ
միւսն
`
աւան
կամ
իշխանանիստ
էր
վիճակին:
-
Իսկ
այլ
նշանակեալ
գեօղք
(
յարեւելից
յարեւմուտս
իջանելով
ընդ
ձորն
)
մինչեւ
՚ի
սահմանս
Գառնոյ,
են,
Իմիրզիկ
կամ
Միւրզիւկ
աւերակաւ
հին
եկեղեցւոյ,
Քիփրիգուլագ
(
Ոզնոյ
ականջ
),
աւերակ
եկեղեցւոյ
եւ
՚ի
սմա.
որպէս
եւ
՚ի
Պայպուրդ,
զոր
նախ
ուրեմն
յիշեցաք
կարծելով
Բաբիրսա
Ստրաբոնի,
բերդ
գանձուց
Տիգրանայ
Միջնոյ
(283):
-
Կիւլինար
Վերին
եւ
Ստորին
կամ
Մեծ
եւ
Փոքր,
հուպ
յիրար,
յորս
են
աւերակք
հին
եկեղեցեաց
եւ
գերեզմանք:
-
Էլինճէ,
առ
համանուն
լերամբ
՚ի
հիւսիսոյ
վերնոցն,
եւ
ոչ
կարի
հեռի
՚ի
Հաւուց
Թառայ,
թուի
մի
յամայացեալ
գիւղորայիցն
յիշելոց
՚ի
Սիմէոնէ
կաթողիկոսէ.
նշանակի
՚ի
սմա
եկեղեցի
շէն
կամ
կիսաւեր
բիւզանդացի
ոճով,
քննութեան
արժանի,
որպէս
եւ
յիշեալն
առ
նմին
Ս.
Ստեփանոսի
վանք,
գեղաքանդակ
խաչվիմօք,
պատուեալ
եւ
՚ի
Քրդաց.
անշուշտ
այս
է
հանգիստ
վերոյիշեալ
Ս.
Ստեփանոսի
քահանայի
Հռիփսիմեաից:
Յանուն
Ս.
Առաքելոյն
Պետրոսի
եւ
Պողոսի
ասի
կոչիլ
մատրանն
`
որոյ
է
պատկերս
(
Թիւ
150),
յորում
նշմարին
ընդ
աղոտ
հետք
քանդակ
պատկերաց
`
ստուգելիք:
-
Թարաքեամելեր
ամայի
գիւղ
իբրեւ
երկու
մղոնոք
եւեթ
հեռի
՚ի
Գառնոյ,
յարեւելից
կուսէ.
զի
ըստ
վկայութեան
վերոյիշեալ
կաթողիկոսի
`
սա
է
Կուտիս
գիւղ
Հայոց,
առ
որով
էր
եւ
Կուտուց
վանք.
եւ
մարթ
է
կարծելք
զսա
՚ի
քաջ
հնումն
սկզբնավայր
Կոտայից
գաւառի
կամ
տոհմի,
քանզի
որպէս
ասացաք
՚ի
ճառելն
զգաւառէն
`
ըստ
սմանց
մինչեւ
՚ի
լերինս
Գեղամայ
տարածեալ
ձգէին
Կոտայք:
-
Մերձագոյն
եւս
՚ի
Գառնի
՚ի
Հր.
կուսէ
`
կայ
Ալի
գրըխ
կամ
Ալի
զբազի
ամայի
գիւղ,
առ
համանուն
ջրով
`
որ
՚ի
Փիրտաղ
լեռնէ
իջանէ:
