Տարեգիրք

Իսկ ի թուին 421 զօրավարն Յունաց Դեմեսկլոսն խաղացեալ բազում զօրօք գայր ի վերայ քաղաքին Մելտինոյ. եւ շատ նեղեալ սովով եւ ծարաւով հաւանեցոյց զնա. եւ ելեալ գայ ի վերայ քաղաքին Տիգրանակերտի որ կոչի Ամիթ. եւ զօրքն Տաճկաց ելեալ ընդդէմ նորա ի պատերազմ, եղեւ խիստ կոտորած ի դուռն քաղաքին. եւ պարտեալ զօրքն Տաճկաց դարձան ի փախուստ եւ մտին ի քաղաքն. եւ զօրքն Յունաց մեծաւ յաղթութեամբ դարձան, եւ ելին, բանակեցան առ ափ գետոյն որ կոչի Աւսլ։

Յետ սակաւ աւուրց եղեւ աստուածասաստ բարկութիւն յերկնից, եւ շնչեաց հողմն սաստիկ մինչ զի մթացաւ ի մէջ աւուրն, եւ խաւարեցան աչք ի տեսանելոյ. զի զրահն եւ կարասի զօրացն ի բռնութենէ հողմոյն ի գետ անդր լցեալ լինէր։ Զոր տեսեալ անօրինացն դիմեցին ի վերայ նոցա, եւ կոտորեցին անխնայ. եւ կալան զԴեմեսկլոսն եւ իշխանս քառասուն. եւ սակաւք էին որ զերծան ի քրիստոնէից։

Ապա ի միտս եկեալ իշխանք այլազգեացն վասն մեծ վնասուն որ եղաւ ի զօրս քրիստոնէից, եւ զարհուրեալ երկեան յահէն Նիկեֆօռայ արքային, զի դեռ չէր տարածեալ համբաւ սպանման նորա. եւ խորհեցան երդմամբ սիրով արձակել։ Մինչդեռ յայս խորհուրդս էին՝ եհաս համբաւ սպանման Նիկեֆօռայ. եւ անհոգ եղեալ խնդացին յոյժ, եւ տարան զիշխանսն կապած ի Բաղդատ առ ի խալիֆայն. եւ ամենեքեան անդ մեռան։ Իսկ Դեմեսկլոսն գրեաց առ Չմշկիկն անէծս ցաւագինս այսպէս թէ «մեք զարիւն մեր հեղաք ի դուրս Տիգրանակերտի. եւ մարմինք մեր չեղեն արժանի գերեզմանի օրհնելոյ. արդ զարիւն մեր ի քենէ ուզէ Աստուած յօրն դատաստանի թէ ոչ առցես զվրէժ արեան մեր յազգէն Մահմետիե։ Իբրեւ լուաւ զայս Չմշկիկ շարժեցաւ ի բարկութիւն, եւ ժողովեաց զամենայն զօրսն Յունաց, եւ էառ օգնականս ի ֆռանկնոյն. եւ կազմեցաւ նախ յառաջ Հայոց տիրել. եւ երեկ, բանակեցաւ ի Կիլիկեայս. եւ ծածկեաց զօրօք զսահմանս Տարսոնի. եւ ելաւ համբաւ գալոյ նորա յաշխարհն Հայոց։

Յայնժամ ժողովեցան առ արքայն Հայոց Աշոտ Կապանին թագաւորն Փիլիպպէ, եւ թագաւորն Աղվանից Գեորգի, եւ Աբաս՝ Կարուց տէրն, եւ Սենեքերիմ՝ Վասպուրականի տէրն, եւ Գուրգէն՝ Անձեւացեաց տէրն, եւ ամէն տուն Հայոց, եւ զօրք արքունի զոր էառ քաջ արքայն Աշոտ եւ բանակէր ամենայն քաջօքն ի Հարք գաւառին. որոց թիւ համարացն էր հեծելոցն երեք հարիւր հազար եւ վեց հարիւր յորժամ ի գիր առին զօրագլուխքն։ Եւ երեկ դեսպան թագաւորին Չմշկայ առ թագաւորն Աշոտ. եւ տեսաւ զայն մեծ պատրաստութիւն պատերազմի. եւ գնաց, պատմեաց թագաւորին։ Առաքեաց դեսպան թագաւորն Աշոտ առ արքայն Չմշկիկ զհետ դեսպաներոյն Յունաց, եպիսկոպոսք, վարդապետք. եւ արարին սէր ընդ երկուս թագաւորս։

Եւ ելաւ Չմշկիկն Յովհաննէս ի Կիլիկիոյ, եւ եհաս ի գաւառն Տարօն շատ բազմութեամբ. եկն եւ թագաւորն Աշոտ շատ զօրօք ընդ առաջ նորա. եւ դիպեցան իրերաց ողջունիւ եւ սիրով. եւ երետ Աշոտ օգնութիւն նմա զօրս ութսուն հազար ձիաւորս, եւ հետեւակ քսան հազար, եւ զօրագլուխ զքաջն Գեորգի, եւ ապուրս եւ ռոճիկս բազումս. եւ զեպիսկոպոսն տէր Սարգիս եւ զվարդապետն Ղեւոնդ եւ զիշխանն Իւանէ առաքէ ընդ նոսա. եւ ինքն դարձաւ յաշխարհն իւր։

Եւ կայսրն Չմշկիկ գնաց ի կռիւ ի վերայ զօրացն Տաճկաց, եւ արեամբ նոցա ներկեաց զերկիր, եւ շատ բերդս եւ քաղաքս ի հիմանէ շրջեաց. երեք հարիւր քաղաք հնազանդեցոյց մինչ ի դուռն Բաբելոնի որ կոչի Բաղդատ. կոտորեաց զզօրսն խալիֆային, եւ խլեաց յիւրմէ հարիւր հազար ձի եւ ջորի. եւ դարձաւ ի վերայ Աթմայ։ Եւ տէրն Աթմայ կին էր, եւ քոյր Համանայ ամիրային Տաճկաց։ Ելաւ կինն ի վերայ պարսպին, աղաղակէր եւ ասէր թէ «ի վերայ կնո՞ջ գաս կռիւ ո՛վ Չմշկիկ՝ եւ չհամարի՞ս քեզ նախատինքե։ Եւ թագաւորն ասաց «երդուեալ եմ քակել զպարիսպ քաղաքիդե։ Եւ ասէ կինն «քակէ՛ զկանդարայն նորա ի վերայ Դգղաթ գետոյ, եւ կատարէ՛ այնով զերդումն քոե։ Եւ արար այնպէս եւ գնաց։ Այլ ասէին թէ յառաջ թագաւորն շաղաշարեալ էր մեղօք. քանզի Չմշկիկն այն Խոզնայ էր, ի Չմշկածակուցն. նոյնպէս եւ կինն անտի էր։ Կամէր եւ զՈւռհա քակել. եւ վասն շատ վաներոյն խնայեաց եւ եթող, եւ գնաց զներքին կողմամբ երկրին յԵրուսաղէմ. եւ ազատեաց զամենայն քրիստոնեայսն ի ծառայութենէ անօրինաց։ Եւ դարձեալ գայ ի Կիլիկիա, եւ առաքէ զիշխանն Հայոց եւ զզօրսն եւ զեպիսկոպոսս բազում զօրօք եւ պարգեւօք առ թագաւորն Աշոտ, եւ պարգեւս թագաւորին շատ գանձ ոսկի, արծաթ, եւ գիր այսպէս.

«Աշոտոյ՝ արքայի Հայոց մեծաց, հոգեւոր որդւոյ իմոյ ի Տէր խնդալ։ Ծանիցէ իմաստութիւնդ քո թէ ո՛րչափ եղեւ ողորմութիւն Աստուծոյ ի վերայ մեր, եւ ետ մեզ յաղթութիւն ի վերայ թշնամեաց մերոց. զի ոչ կարացին կալ ի դիմի։ Վասն որոյ մաշեցաք ի սուր սուսերի զզօրսն Տաճկաց, եւ զմնացուածս արարաք հարկատու մեզ. եւ բազում աւարաւ եւ գերութեամբ նոցա դարձաք ի ներքին կողմն աշխարհին, եւ հանաք զնշխարհս սուրբ Յակոբայ ի Մծբին քաղաքէ եւ տարաք զհետ մեր։ Եւ եկաք զներքին կողմամբքս մեր, ջնջեցաք իսպառ զթշնամիս մեր. եւ յետ այնր դարձաք եւ ձմերեցաք ի դուրս, եւ տուաք զօրաց մերոց հռոգ. եւ ապա եկաք ի մեծն Անտաք, առաք զնա, եւ գերեցաք զամէն աւանս նորա շուրջանակի. հասաք ի Համս եւ ի Համա. եւ հարկատուք մեր հնազանդութեամբ ընկալան զմեզ։ Գնացաք ի յանառիկն Հալապ. եւ ելան ի պատերազմ դէմ մեր. եւ կոտորեցին զնոսա զօրքն մեր. եւ շատ գանձ ոսկի եւ արծաթ եւ աղջկունս խլեցին ի նոցանէ։ Նոյնպէս արարին զԱնատօլիքն։ Գնացաք ի Դմշխ, եւ կամեցաք պաշարել զնա. իսկ քաղաքապետն՝ այր իմաստուն եւ ալեւոր, ել բազում ծախօք եւ եկն յառաջ մեզ. եւ աղաչեաց լինել /1ա/ մեզ հարկատու. առին ի մէնջ զօրավար եւ ետուն մեզ գիր ծառայութեան։ Գնացաք ի Տիբերիա, ուր Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս շրջէր եւ առնէր զաստուածային նշանն։ Եւ նոքա նոյնպէս մատուցին մեզ գանձս բազումս, առին ի մէնջ զօրավար եւ ետուն մեզ գիր ծառայութեան։ Գնացաք եւ ի Նազարէթ, ուր սուրբ կոյսն Մարիամ ընկալաւ զաւետիքն ի հրեշտակէն։ Ելաք եւ ի սուրբ լեառն Թափօրական եւ երկրպագեցաք. եւ ահա մինչդեռ անդ էաք, եկն առ մեզ յՌամլէ եւ յԵրուսաղեմէ բազում աղաչանս, տալ մեզ հարկս եւ առնուլ ի մէնջ զօրավար։ Եւ կամեցաք զսուրբ գերեզմանն Քրիստոսի ազատել ի ծառայութենէ տաճկաց, եւ կարգեցաք բազում հեծեալս եւ զօրավարս յամենայն գաւառսն որք եղեն մեզ հարկատուք։ Եւ առաք զԱքքա եւ զՏռապօլիս եւ զամենայն բերդս եւ զքաղաքս ծովեզերեայց, զՃեպելն, զՍեհունն, զԲուրզաւ, եւ եդաք յամենեսեան մարդ եւ զօրավարս։ Եւ շահեցաք ի Գաբաւոն զհողաթափսն Քրիստոսի, եւ ի Բիւրի/1բ/տոն զպատկերն Քրիստոսի, զոր յետ ժամանակի հրեայքն խաչեցին, եւ զհերսն Յովհաննու Մկրտչի, եւ առեալ տանիմք ի պահպանութիւն քաղաքին մերոյ։ Արդ, լսելով զայս ամենայն, ուրախ լեր եւ փառաւորեա զԱստուած, որ ի ձեռն մերոյ թագաւորութեանս լայն եւ ընդարձակ փառաւորի անունն Քրիստոսի։ Քանզի ի մեծէն Կեսարիոյ մինչեւ ի մեծն Բաբելոն հնազանդ արարաք ծովեզերօք ի ներքոյ հրամանաց մերոց. ընդ որում գոհութիւն մատուսցի Քրիստոսի Աստուծոյ միշտ եւ հանապազ ի մէնջ եւ յամենեցունցե։ Գրեաց եւ ի պռտօսպաթարն, եւ ի Տարօնոյ զօրավարն զի առաքեսցեն առ թագաւորն Աշոտ զխրսոյվուլն եւ դահեկան ԼՌ [30. 000] եւ ծառայս ԲՌ [2000], ձի ԺՌ [10. 000] եւ ջորի Ռ [1000] վասն սիրոյն եւ միաբանութեան զոր արար նմա։ Գրեաց եւ առ վարդապետն Պանտալեօն, զի ինքն եւ թոռնեցին եւ ստաթարն, արագ արագ ի Կոստանդինուպօլիս երթիցեն, բազում եպիսկոպոսօք, մեծ եւ /2ա/ հռչակաւոր տօն կատարել Քրիստոսի պատկերին եւ հողաթափին, եւ հերոյն Յովհաննու Մկրտչին. եւ զի խօսեսցին ընդ վարդապետսն Յունաց առաջի արքային։ Զոր եւ առաքեաց հայրապետն անդանդաղ։ Որ եւ գնացին եւ մեծ պատուօք եւ ընծայիւք դարձան ի Շիրակ։ Արդ, յետ այսորիկ անկանէր ի սիրտ թագաւորին երկեղ մահուն եւ ահ դատաստանին Աստուծոյ, վասն անիրաւ սպանմանն Նիկիֆօրայ։ Եւ յետ հինգերորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ, առաքեաց եւ եբեր ի Վասկաւանէ, զՎասիլն եւ զԿոստանդինն զորդիսն Ռոմանոսի, եւ մեծ ժողով արար եւ եդ զթագն ի գլուխ Վասլին, եւ ինքն Չմշկիկ երկիր եպագ նմա։ Եւ ետ զամենայն ինչս իւր ի Վասիլ թագաւորն, եւ ինքն գնաց ի վանս միանձանց ապաշխարութեամբ մաքրել զմեղս անձին իւրոյ։