ԽԱՂԱՂԱՒԷՏ
ԱՆԴՈՐՐՈՒԹԻՒՆ
համօրէն
Ասքանազեանս
ազգի,
եւ
վայելչութիւն
բարեզարդութեան
տանս
Թորգոմայ,
որ
՚ի
վաղ
ժամանակաց
նուազեալ
էր,
եղծաւ
իսպառ
եւ
բարձաւ`
՚ի
բառնալ
թագաւորութեան
Արշակունեաց
յաշխարհէն
Հայոց,
եւ
՚ի
պակասիլ
քահանայապետութեան
՚ի
տանէ
Լուսաւորչին
մերոյ:
Մերկացաւ
Հայաստան
զփառս
իւր,
յորս
կայր
զուար
ացել.
եւ
մնաց
յանշքութեան
առանց
թագաւորի
ամս.
456.
՚ի
տարագրութենէ
անտի
Արտաշիր`
մինչեւ
ցթագաւորել
Աշոտոյ
Բագրատունւոյ,
ընդ
այլեւայլ
մարզպանօք
եւ
ոստիկանօք.
երբեմն
՚ի
հայոց`
ընդ
այլեւայլ
ցեղից.
եւ
երբեմն
յօտար
ազգաց`
ընդ
պէսպէս
կրօնից:
Դառն
եղեւ
այս
ժամանակ,
յորում
ազգ
մեր
իբրեւ
ողկոյզ
ճմլեցաւ
՚ի
հնձանս,
եւ
դառնագոյն
եւս
սկիզբն
սորա,
յորում
յանար
գութիւն
մատնեցան
փառաւոր
նախարարք
մեր.
յօտ
արութիւն
վարեցան
պատուական
քահանայք
մեր.
ոտնակոխ
եղեն
թշնամեաց
ժողովուրդք
մեր.
յաւեր
դարձան
քաղաքք
եւ
աւանք
մեր.
ամայացան
եւ
սուգ
զգեցան
եկեղեցիք
մեր:
Յարեաւ
Մակաբէ`
երանելին
Վարդան,
թոռն
սրբոյն
Սահակայ
Պարթեւի`
շառաւիղեալ
յարմատոց
սրբոյն
Գրիգորի.
զօրացոյց
զձեռս
լքելոյ.
խրախուսեաց
պատերազմաւ
ընդդէմ
մահու.
եհար
զթշնամիս.
էառ
զեկեղեցւոյս
վրէժ
՚ի
հալածչաց.
յափշտակեաց
՚ի
բերանոյ
առիւծ
զորդիս
Սիոնի.
ընկալաւ
եւ
ինքն
հանդերձ
իւրովքն
արի
ընկերօք
եւ
քաջ
նիզակակցօք
զպսակ
նահատա
կութեանն
՚ի
մարտի :
Սոցա
վարդագոյն
արեանն
հեղմամբ
ոռոգեալ
աշխարհ
մեր`
արիացաւ
ժուժկալել
այնչափ
աղետից,
որք
հասին
՚ի
վերայ
ազգիս
մերոյ`
յաւուրսն,
յորս
տիրեցին
մեզ
յիշխանութեան
օտարաց
մարզպանք
եւ
ոտիկանք:
Այլ
աստանօր
կամեցեալ
խօսիլ
սակաւուք,
թէ
զի'նչ
իշխանութիւն ,
եւ
զի'նչ
գործ
էր
այսոցիկ
մարզպանաց
եւ
ոստիկանաց,
գիտելի
է,
զի
մարզպանք`
որք
առաքէին
յաշխարհ
մեր
՚ի
պարսից
իբր
աշխարհակալք
(այսինք
իբր
պէյլէր
պէյի
),
ունէին
զերիս
իշխանութիւնս.
մի`
զիշխա
նութիւն
փոխանորդ
ութեան
՚ի
դիմաց
թագաւորի.
երկրորդ`
գերագոյն
կառավ
արութիւն
անկախ
յո
'
եւ
իցէ
իշխանաց.
եւ
երրորդ`
ինքնիշխան
հրամայել
եւ
առնել,
մինչեւ
կարող
լինել
սպանանել
զյանցաւորս
առանց
հրամանի
թագաւորին.
եւ
կարգել
կուսակալս
՚ի
վերայ
աշխարհաց,
եւ
իջուցանել :
Բայց
ոչ
կարէին
փոփոխել
զնախարարութիւնս.
եւ
ոչ
սեփականել
ինքեանց
զտեղի
ինչ,
եւ
ոչ
զգիւղ
մի.
եւ
ոչ
եւս
ունէին
հասարակօրէն
զյատուկ
զօրս
յազգէ
իւրեանց,
բայց
եթէ
սակաւս
իբր
թիկնապահս.
եւ
վարէին
զօրօք
հայոց.
այլ
՚ի
ստիպել
հարկին
տային
բերել
զօրս
եւ
՚ի
թագաւորէ:
Եւ
ոչ
էր
նոցա
որոշեալ
ժամանակ
իշխանութեան,
այլ`
ոմանց
իբրու
տան
ամ,
ոմանց
հինգ.
ոմանց
առաւել,
եւ
ոմանց
պակաս:
Եւ
սոքա
նստէին
՚ի
Դուին
քաղաք.
եւ
ժողովեալ
զհասս
արքունի`
առաքէին
առ
թագաւոր
իւրեանց:
Իսկ
ոստիկանք
էին
սպարապետք.
որք
զօրօք
այլազգեաց
եկեալ
՚ի
Հայաստան`
նստէին
նոյնպէս
՚ի
Դուին.
եւ
պահէին
զաշխարհն
՚ի
թշնամեաց.
եւ
առել
զհարկն`
առաքէին
առ
ամիրապետն.
սոքա
կարգեալ
էին
ընդ
իշխանութեամբ
ոստիկանին
Ատրպատականի.
բայց
ինքեանք
եւս
կարէին
հրամայել
անկախ
զնմանէ,
եւ
սպանանել
իսկ.
եւ
կարգել
զմասնաւոր
ոստիկանս
՚ի
վերայ
այլոց
աշխարհաց:
Արդ`
յետ
բառնալոյ
թագաւորութեան
հայոց
՚ի
տանէ
Արշակունեաց,
յորժամ
պարսիկք
տիրէին,
մարզպանս
առաքէին
յազգէ
իւրեանց.
որոց
առաջին
եղեւ
վեհ
Միհրշապուհ.
եւ
կամ
զոմն
՚ի
հայոց
յայն
գործ
կարգէին.
որպիսի
եղեւ
նախ
առաջին
Վասակ
Սիւնի:
Այլ
յորժամ
հագարացիք
տիրէին,
ոստիկանս
յղէին.
որոց
առաջին
եղեւ
Աբդլլայ.
եւ
երբեմն
զոմն
՚ի
հայոց
պատրիկ
կարգէին,
որ
ընդ
մասին
զնոյն
իշխա
նութիւն
ունէր.
բայց
ոչ
կարէր
լոկ
իւրով
հրամանաւ
սպանանել:
Իսկ
յորժամ
յոյնք
տիրէին,
կիւրապաղատ
(կամ
պէյ
)
կացուցանէին
՚ի
հայոց
իբրեւ
զպատրիկ
եւ
կամ
իբրեւ
զմարզպան:
Այլ
յիշխել
անդ
այլազգի
մարզպանաց
եւ
ոստիկանաց`
նաեւ
նախարարք
հայոց
ընդ
նոցա
ձեռամբ
պայազատէին
զիւրեանց
ազգս.
յորս
երբեմն
իշխանք
Մամիկոնեանց,
եւ
երբեմն
իշխանք
Բագրատունեաց,
եւս
եւ
այլոց
տոհմից`
վարէին
զիշ
խանութիւն
սպարապետութեան,
ունելով
՚ի
ձեռին
զզօրս
հայոց
ընդ
հրամանաւ
այլազգի
իշխանաց:
Յայս
առաջիկայ
գիրսդ
ունիմք
խօսիլ
զսոցանէ,
եւ
զգործոց`
որք
գործեցան
՚ի
ժամանակս
սոցա,
յարելով
յայնս
միանգամայն
եւ
զկարգ
յաջորդութիւն
կաթուղիկոսաց
մերոց
՚ի
Յովսէփայ
առաջնոյ
մինչեւ
ցԶաքարիա
առաջին:
