Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Միհրներսէհ մեծ հազարապետ պարսից, որ եղեւ ՚ի սկզբան խորհրդատու Յազկերտի ՚ի հալածել զքրիստոնեայս, վստահութիւն մեծ առեալ ՚ի բանից ուրացելոյն ՎարազվԱղանայ` սկսաւ սաստիկ եւս յորդորել եւ գրգռել ՚ի նոյն զկամս թագաւորին, մանաւանդ ընդդէմ հայոց, յոր առաւելապէս էր յօժարեալ նա ինքն արքայ. բայց ահա ասէ ՚ի փորձ մատուցեալ` չկարացաք բռնութեամբ տանջանաց նուաճել զորս առ մեօք են ՚ի կամս մեր, զիարդ ապա եւ զօտարս. Եւ ՚ի խորհիլ երկոցունց ՚ի միասին` խրատ ետ արքայի Միհրներսէհ` հարցանել վասն այսր զմոգս: Ապա կոչեալ Յազկերտի ՚ի մի վայր զերեւելի մոգս եւ զմոգպետս պասրից` խնդրեաց ՚ի նոցանէ հնարս կատարելոյ զկամս իւր: Եւ նոքա միաբերան գովելով զբանս Յազկերտի` խորհուրդ ետուն նմա, եւ ասեն. զայդ յաջողագոյնս կարես առնել արքայ ընդ Հայս եւ ընդ այլ քրիստոնեայս, եթէ հեռացուսցես զմեծամեծս նոցա եւ զայրուձին յաշխարհէ իւրեանց: Եւ արդ` որովհետեւ հանդերձեալ ես խաղալ ՚ի վերայ հոնաց ՚ի պատերազմ, հան հրաման խաղաղ ութեան առ Հայս, եւ առ ամենայն ազգս քրիստոնէից` որք ընդ իշխանութեամբ քով են. զի ժողովեսցին իշխանք նոցա զօրօք իւրեանց առ քեզ, եւ տա'ր զնոսա ընդ քեզ, եւ անցո ' ՚ի ներքո ընդ դուռն Պահլայ` այն է Դուռն Ալանց եւ Ճորայ: Եւ յետ յաղթելոյ քո հոնաց` շինեա քեզ անդ քաղաք, եւ արա ' բնակ ութիւն արքունեացդ, եւ անդէն յօտարութենէ արգել զքրիստոնեայս, եւ ստիպեա ' զնոսա ՚ի պաշտօն արեգակական եւ հրոյ , սպառնալով բնաջինջ առնել զտուն եւ զազգատոհմ նոցա եւ զբովանդակ նոցին, եւ գիտեմք ստուգիւ, զի այսու թողցեն նոքա զօրէնս քրիստոնէութեան, եւ դարձցին յօրէնս մեր. եւ ապա առաքեա ' զպարսիկ վերակացուս եւ ըզմոգս յիւրաքանչիւր յ աշխարհ նոցա. եւ նոքա դարձուսցեն զմնացեալսն ՚ի պաշտօն մեր: Այս խորհուրդ մոգուց հաճոյ թուեցաւ թագաւորին, եւ մեծամեծացն` որք ընդ նմա:
       բ. Ապա ՚ի սկիզբն չորրորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ, այն է` յամի տեառն. 442. գրեաց Յազկերտ հրովարտակ, եւ առաքեաց դեսպանս յամենայն իւրոյ տէրութեան. եւ նախ յաշխարհս Հայոց առ Վասակ Սիւնի` կացուցեալ զնա ՚ի տեղի ՎեհմիհրՇապհոյ մարզպան ՚ի վերայ հայոց. զի նա երեւէր յայնժամ մեծ քան զամենեսին եւ հզոր. եւ նենգութեամբ իւրով հաճոյ լեալ էր ՚ի սկզբան յաչս թագաւորին: Եւ թէպէտ չէր հաւան ընդ այս Միհրներսէհ ՚ի գրգռութենէ ՎարազվԱղանայ, բայց թագաւորն ՚ի դէպ համարեցաւ այսպէս առնել` ակն ունելով ձգել զնա յօրէնս պարսից: Սոյնպէս յղեաց պատգամ եւ առ մեծն Վարդան նահապետ Մամիկոնեանց` հաստատեալ զնա վերստին ՚ի սպարապետութեան: Եւ բազում մարդասիրական բանիւք յորդորեաց զնոսա` պահել զՀայս ՚ի խաղաղ ութեան եւ ՚ի հնազանդութեան, եւ առաքել առ ինքն վաղվաղակի զօրս յօգնական ութիւն յապար աշխարհ ՚ի Վրկանս. զի անդ ձմերեսցեն , եւ անտի յարձակեսցին ընդ ինքեան ՚ի վերայ հոնաց: Զսոյն գրեաց եւ առ Վիրս եւ առ Աղուանս եւ առ Լփնիս եւ առ ծոդէս, եւ առ այլ ազգս քրիստոնէից, որք էին ընդ իշխանութեամբ Պարսից: Բայց կամելով միանգամայն եւ ահ արկանել յամենեսին ՚ի նոսա` ազդ արար նոցա, թէ նուաճեալ է իմ ՚ի ծառայ ութիւն ինձ զամենայն յունաց, եւ զամենայն Ասիա. եւ մնացեալ են միայն հոնք: Եւ այս էր պատճէն հրովարտակին Յազկերտի` ընդ աւանդելոյ Եղիշէի. ՚ի գլ. ա. յերես. 9: Առ ամենայն ազգս տր ութեան իմոյ` արեաց եւ անարեաց` բազմասցի ձեզ ողջոյն մարդասիր ութեան մերոյ: Դուք ո'ղջ լերուք, եւ մեք մեզէն ո'ղջ եմք դիցն օգնականութեամբ : Առանց զձեզ ինչ աշխատ առնելոյ` խաղացաք գնացաք ՚ի յերկիրն Յունաց. եւ առանց գործոյ պատերազմի` սիրով մարդասիրութեամբ նուաճեցաք զամենայն երկիրն ՚ի ծառայ ութիւն մեզ: Դուք բարի զմտաւ ածէք, եւ անսպառ լերուք յուրախութեան. բայց զայս բանս կատարեցեք վաղվաղակի, զոր ասեմս: Մեք ՚ի մտի եդք անվրէպ խորհրդովք խաղալ գնալ յաշխարհն արեւելից` աստուածոցն օգնականութեամբ դարձուցանել ՚ի մեզ զտէրութիւնն Քուշանաց (հիւսիսականաց. այսինքն հոնաց ). դուք իբրեւ զհրովարտակս զայս տեսանիցէք, անխափան վաղվաղակի այրուձի գումարեցէք առաջոյ քան զիս, եւ յանդիման լիջիք ինձ յապար աշխարհի:
       գ. Զայսպիսի հրաման ընկալեալ հայոց ՚ի Յազկերտուէ` ոչ համարձակեցան ընդդէմ դառնալ պատգամաց նորա. մանաւանդ յորժամ ստուգութեամբ ՚ի վերայ հասին, թէ բեկեալ է զորութեամբ յունաց առաջի նորա : Եւ թէպէտ ՚ի կասկածի էին, թէ գուցէ նեղեսցէ նա զինքեանս վասն քրիստոնէական հաւատոցն, որպէս նեղեաց զայլս. բայց զի յայսմ հրամանի ստուգիւ չէին գիտակ խորհրդոց նորա լաւ համարեցան միամտութեամբ հնազանդիլ նմա առաւել եւս գրգռել զնա ՚ի վերայ իւրեանց: Սմին իրի գումարեալ գունդ մեծ ՚ի զօրացն հայոց` առաքեցին յապար աշխարհ հանդերձ բազում նախարարօք, եւս եւ քահանայիւք եւ պաշտօնէիւք. ընդ որս էին եւ Ատովմ Գնունի, եւ Մանաճիհր Ռշտունի: Սոյնպէս եւ այլ ազգք` Վիրք, Աղուանք, Ծոդէք, որք էին հաւատով քրիստոնեայք, ըստ նմին օրինակի առաքեցին անդր զօրս հանդերձ քահանայիւք իւրեանց եւ կտակարանօքն: Եւ յորժամ յանդիման եղեն Յազկերտի ամքին սոքա յապար աշխարհին, ուրախ եղեւ թագաւորն ՚ի սրտի իւրում. եւ պարգեւս առատապէս ետ նոցա. եւ արտաքուստ թաքուցանելով զնենգութիւն մտացն` խաղաղութեամբ խօսեցաւ ընդ նոսա, եւ եդեալ կարգ պահեաց առ իւր:
       ՚Ի մերձենալ ապա գարնայնոյ` խաղաց Յազկերտ նոքօք հանդերձ ՚ի վերայ հոնաց. եւ զամս իբր երկու պատերազմեալ նոսա` էառ քանի մի տեղիս ՚ի ձեռաց նոցին. այլ ոչ կարաց յաղթել նոցա: Եւ խորհեալ ՚ի միտս իւր` թէ գուցէ լքցին եւ տկարասցին զօրք իւր, եւ զօրք այլոց` որք ընդ նմա, արձակեաց զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ ետ ածել ՚ի տեղի նոցա զայլս ՚ի նոյն ազգաց նովին պատրաստութեամբ. այսպէս առնէր ամենայն ընդ ամէ` ոչ սակաւ ժամանակս:
       դ. ՚Ի տեւել անդ այսոցիկ գործոց պատերազմաց, հայք` որք բնակեալ էին աշխարհ իւրեանց, կային ՚ի յանդորրու. զի չեւ էր բացեալ դուռն համայն դառնութեան: Բայց քանզի յետ խախտելոյ թագաւորութեան Արշակունեաց, եւ յետ մահու սրբոյն Սահակայ` մտեալ էին յոմանս ՚ի յեկեղեցականաց եւ յականաց մեծամեծ անկարգութիւնք, զորս իբրեւ զթեթեւ ինչ յայտնի եւ աներկիւղ կատարէին բազումլ, Յովսէփ կաթուղիկոս կամելով դարման դեղոց մատուցանել` խորհուրդ արար ընդ աւագս հայոց. եւ ապա հաւանութեամբ նոցա, յեօթներորդ ամի հայրապե տութեան իւրոյ, յամի տեառն. 447. յամսեանն նաւասարդի` ՚ի սկզբան տարեմտի հայոց յաւուրս տօնի սրբոյ Կարապետին, ՚ի գալ ժողովիլ բազմութեան ՚ի յաւանն Բագուան ՚ի գաւառն Բագրեւանդայ, արար ժողով եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց եւ վանականաց, երիցանց եւ սարկաւագաց ՚ի Շահապիվան, որ մերձ էր ՚ի Բագուան` ՚ի սահմանակից գաւառն Ծաղկոտան, որ եւ էր տեղի բնակութեան սպարապետին հայոց, եւ խմբի բանակի նորա:
       Եկն անդր եւ մեծամեծ իշխանք. Վասակ Սիւնի մարզպան հայոց. Վահան Ամատունի հազարապետ. Վարդան Մամիկոնեան սպարապետ. Վրվոյր կամ Վրիւ մաղխազ իշխանն Խորխոռունեաց . եւ այլ բազում գաւառապետք, կուսակալք զօրագլուխք, եւ աւագ նախարարք, սեպուհք եւ ազատք, եւ այլ եւս բազմութիւնք իշխանաւորաց: Ամենեքին սոքա միաբան աղաչեցին զերանելի կաթողիկոսն զՅովսէփ եւ զայլ ժողովեալ եպիսկոպոսունս, եւ ասեն. Զեդեալ կարգ սրբոյն Գրիգորի եւ Ներսեսի եւ Սահակայ եւ Մաշթոցի (այսինքն Մեսրոպայ ) դուք անդրէն հաստատեցէ'ք. եւ այլ զլաւն եւս` որպէս եւ ձեր կամք են. եւ մեք կամօք եւ ախորժիւք յանձն առնումք. քանզի կարգք եկեղեցւոյ թուլացան, եւ մարդիկ յանօրէ նութիւն դարձան: Արդ` օրէնք, որ Աստուծոյ հաճոյ են` եւ յեկեղեցւոյ նորա շինութիւն, դուք զայն կարգեցէ'ք, եւ մեք հնազանդիմք եւ հաստատուն պահեմք: Եւ եթէ ոք հաստատուն ոչ պահիցէ զկարգ օրինացս, կամ եպիսկոպոս ոք, կամ երէց, կամ ազատ, կամ շինական, պատուհաս կրեսցէ, եւ տուգանս տացէ:
       ե. Ապա նախ առաջին` հարք ժողովոյն ՚ի մէջ բերեալ եւ հաստատեալ զկանոնս սուրբ ժողովոց եւ առաքելական աւանդութեանց, յաւելին եւ ինքեանք քսան կանոնս հանդերձ խստագոյն պատժովք եւ տուգանօք, առել ինչ ինչ ՚ի կանոնաց նախնեաց. զորս մա'րթ է համառօտ այսպէս. ա. Եթէ եպիսկոպոս ոք գտցի ՚ի զազիր գործս, եւ կամ յայլ ծանր յանցանս գայթակղութեան, զրկեսցի ՚ի կարգէ, եւ տացէ եկեղեցւոյ տուգանս. ռմ. դրամ, բաշխել զայն կարօտելոց: բ. Եթէ քահանայ ոք գտցի ՚ի նոյնպէս գործս, զրկեսցի ՚ի կարգէ. եւ տացէ տուգանս. յ. դրամ: սոյնպէս եւ կրօնաւոր ՚ի նոյն գործս գտեալ, մերժեսցի ՚ի կրօնէ. եւ տացէ նոյնչափ տուգանս, եթէ ունիցի: գ. Այր կամ կին ՚ի շնութեան ըմբռնեալ, եթէ ազատ ոք է` եւ չիցէ օրէն գան հարկանել, երկու ամ ապաշխարեսցէ, եւ տացէ տուգանս. մ. դրամ. իսկ եթէ շինական ոք է, գան արբցէ յոլով, եւ ամենայն մի ապաշխարեսցէ, եւ տացէ տուգանս. ճ. դրամ: դ. Որ թողցէ զկին իւր առանց բանի պոռնկ ութեան եւ առցէ այլ, է. ամ ապաշխարեսցէ. եթէ ազատ է. յ. դրամ եւս տուգանեսցի. իսկ եթէ շինական, գանեսցի, եւ տացէ տուգանս. ճ. դրամ: ե. Որ թողցէ զկին իւր միայն վասն ամլութեան, կինն առեալ տարցի զամ` զոր եբեր ընդ իւր. եւ այրն եթէ ազատ է, տացէ նմա. ռմ. դրամ. իսկ եթէ շինական. մ: եւ մի ' իշխեսցէ առնուլ զայլ կին ՚ի կենդանութեան նորա, եւ ոչ կինն զայր այլ: զ. Կին` որ թողու զայր իւր առանց կրելոյ վնաս ՚ի նմանէ, դարձուսցի առ նա. եւ այր նորա որպէս եւ կամի արասցէ ընդ նա. իսկ եթէ այրն իցէ չար, պատժեսցի, եւ տացէ կնոջն ռոճիկս: է. Որ առեւանկ արասցէ, (այսինքն որ առ երեսս ստութեամբ ամուսնացեալ իցէ առանց օրինաց ), բաժանեսցեն զկինն. եւ այրն տացէ տուգանս, եթէ ազատ է, ռմ. դրամ. իսկ եթէ շինական. ս: Եւ եթէ երէց ոք ծածուկ ՚ի ծնողաց աղջկան պսակեալ իցէ զնա, անկցի յերիցութենէ. եւ տացէ տուգանս. ճ. դրամ. եւ պսակն լիցի անվաւեր: ը. Կախարդք կամ ուրացօղք եթէ ոչ դարձցին, քարկոծ լիցին. իսկ եթէ դարձցին, ժբ. ամենայն յանձն առնուցուն ապաշխարանս: թ. Որք գնան առ հարցուկս, եթէ ազատ իցեն, տուգանեսցին. մ. դրամ. իսկ եթէ շինական, գանեսցին երեսնիւ. եւ տուգանեսցին. ճ. դրամ: Ապա եթէ եպիսկոպոս կամ քահանայ ոք իցէ, անկցի ՚ի կարգէ. եւ տուգանեսցի. ռ. դրամ. իսկ քահանայն. շ: ժ. Որք առանց կախա րդութեան դիւթ ութիւնս առնեն, վարեսցին ՚ի տեղի ուրկանոցաց, եւ աղասցեն յերկանս ամս. բ. եւ եթէ չկամին առնել զայդ, չ. դրամ տուգանեսցին. եւ բ ամենայն ապաշխարեսցին, ժա. Որք ընդ հեթանոսաց կոծ դնեն ՚ի վերայ մեռելոց, ամենայն մի յեկեղեցւոյ ղրկեսցին. եւ ճ. դրամ տուգանեսցին. իսկ շինականք ծ. դրամ: Եւ եթէ մեռեալն պատուիրեալ իցէ կոծ դնել ՚ի վերայ իւր, մի մատուսցի պատարագ վասն հօգւոյ նորա, եւ մի յիշեսցի անուն նորա ՚ի պատարագի. ժբ: Որ անկցի ընդ մերձաւոր ազգականի իւրում, յամենայն եկեղեցիս նզովեալ լիցի. մինչեւ զղջասցի եւ ապաշխարեսցէ. է. ամենայն արտաքոյ եւ գ. ամենայն առանձինն. եւ տացէ յամ ամի. ծ. դրամ աղքատաց. եւ ծ դրամ եկեղեցւոյ: ժգ։ Որ ամուսնացի եւ պսակեցի ընդ մերձաւոր ազգականի իւրում, մերժեսցի յեկեղեցւոյ. եւ որ պսակեցան, անկցի ՚ի կարգէ: Եւ եթէ ապաշխարեսցէ, զկէս ընչից իւրոց տացէ կարօտելոց , եւ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց կացցէ յապաշխարութեան. ժդ: Եպիսկոպոս կամ քահանայ եթէ պահեսցէ ՚ի տան զտանտիկին մուծել, մերժեսցի յեկեղեցւոյ ՚ի բաց որպէս զամպարիշտ եւ զհեթանոս։ ժե: Եթէ ոք կամիցի հրաժարիլ յաշխարհէ լինել կրօնաւոր, ՚ի վանս կացցէ ընդ կանոնք. եւ զգուշասցի յամ մոլութեանց` եւս եւ ՚ի թեթեւագունից, յամենայնի պարկեշտ եւ ժուժկալ, եղբայրասէր: ժզ. Առանց հաւանութեան արքեպիսկոպոսի աշխարհին մի ' ոք ձեռնադրեսցի եպիսկոպոս. եւ եթէ ոք կաշառօք առցէ զձեռնադրութիւն, կաշառտուն եւ կաշառառուն երկոքին եւս նզովեալ լիցին: Եւ մի ' անարժան ոք վասն ազնուատոհմութեան ելցէ յաստիճան. եւ մի ' ընդ հակառակն` արժանաւորք վասն անտոհմութեան ՚ի բաց մերժեսցին. զի զանտոհմս աշխարհիս ընտրեաց աստուած: ժէ. Եթէ ոք բերցէ ուստեք զնշխարս մարտիրոսի, ունիցի թուղթ վկայ ութեան յեպիսկոպոսէ տեղւոյն` ուստի եբեր. եւ ապա հաւանութեամբ եպիսկոպոսին դիցի յեկեղեցւոջ. եւ կատարեսցի անդ ամի ամի յիշատակ այնր սրբոյ: ժը. Եթէ ոք բանադրեալ իցէ ՚ի վարդապետէ իւրմէ , այլ ոք վարդապետ մի իշխեսցէ արձակել. բայց թէ հնար է` խրոխտուք ուղղեսցէ զյանցաւորն. եւ հաշտեցուսցէ ընդ վարդապետի նորա: ժթ. Քահանայ կամ սարկաւագ եւ կամ աբեղայ ՚ի մծղնէութեան գտեալ, լուծցի ՚ի կարգէ, եւ դիցի աղուէսադրոշմ ՚ի ճակատն: ի. Քահանայ` որ գիտիցէ, թէ ոք ՚ի ժողովրդենէ իւրմէ կայ ՚ի չարիս մծղնէութեան, եւ ոչ ազդեսցէ եպիսկոպոսին, եթէ յայտնեսցի այն` զպատիժ յանցուցելոյն կրեսցէ. զնոյն կրեսցէ եւ եպիսկոպոս, եթէ յետ ազդար արութեան անտես արասցէ վասն կաշառաց. իսկ եթէ ՚ի կամիլ եպիսկոպոսին պատուհասել` իշխան ոք բռնութեամբ խափանեսցէ զայն, նզովեալ լիցի:
       Եւ ՚ի վախճան այսոցիկ կանոնացս յաւելին հարք ժողովոյն յորդորել զաւագ իշխանս` միաբան վրէժխնդիր լինել օրինացն աստուծոյ, եւ փոյթ տանիլ առ ՚ի զսպելոյ զստահակս, եւ յուղղ ութիւն ածելոյ զնոսա` որո'վ եւ իցէ օրինակաւ. Զի տեսեալ ասեն այլոցն` սրբութեամբ եւ երկիւղիւ պաշտեսցեն զարարիչն ամենեցուն. զի ողջ եւ կատարել կարգք աստուածապաշտութեան` վրէժխնդրութեամբ օրինաց եւ յարգանօք սրբոցն. զի գտցուք ճշմարիտ ծառայք Աստուծոյ բանիւք եւ արդեամբք. զի նոյնպէս հատուցման բարեացն Աստուծոյ ակնկալցուք. եւ ժառանգեսցուք զպարգեւս նորա զանվախճան` յաւիտեանս յաւիտենից:
       Այս կանոնք որովհետեւ եդան հանդերձ խստութեամբ տուգանաց, վասնորիկ կոչին ՚ի գիրս` տուգանաց կանոնք: Գրին այսոքիկ երկար վարդապետութեամբ եւ մեկնաբանութեամբ ՚ի կանոնագիրս. գլ. իթ. հանդերձ պատմութեամբ ժողովոյն. զոր եւ յիշեն ասողնիկ, Վարդան, Կիրակոս: Մատիցուք արդ ՚ի գործս Յազկերտի: