Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Քանի ինչ ամօք այլեւայլ ութիւն տեսանի ՚ի պատմագիրս ՚ի վերայ ժամանակի այսոցիկ կաթողիկոսաց. բայց քանզի համեմատութեամբ իրերաց որոշի ստոյգն, կարճ ՚ի կարճոյ եւեթ նշանակեսցուք աստանօր: Արդ` գիտելի է, զի Սամուէլ երէց դնէ, թէ զկնի առաջնոյն խաչկայ անառաջնորդ մնաց երկիրս հայոց ամս. բ. եւ ապա նստաւ Սարգիս. իսկ Ասողիկն` որ ականատես վկայն է. գ. 31. եւ 32. ոչինչ յիշէ միջոց այդպիսի. այլ միայն դնէ, թէ Խաչիկ նստաւ ՚ի թուին հայոց. նիա. ամս. ժթ. եւ Սարգիս ՚ի թուին հայոց. նխա. եւ թէպէտ ընդ մէջ երկուց թուականացս են ամք. ի. այլ ՚ի ձեռն ամսոց համաձայնին այնք. զորովք զանց առնեն պատմիչք : Բայց որպէս յայտնի երեւի` վրիպումն ինչ է ՚ի բանս Սամուէլի, թերեւս ՚ի գրչաց մտել. իբր զի այն անառաջնորդութիւն` որ եղեւ զկնի Խաչկայ երկրորդի` եդեալ է վրիպակաւ գրչաց զկնի Խաչկայ առաջնոյ. ուստի եւ յընտիր օրինակս Սամուէլի դնի այն երկու ամ պարապ նաեւ յաւուրս երկրորդ Խաչկայ:
       Իսկ Լամբրոնացին ՚ի քնն ութեան կարգաց ՚ի ժամանակս այսր Խաչկայ երկրորդի դնէ չորս ամ անառաջնորդութիւն. բայց այսու ոչ իմանայ, թէ ոչ գոյր յայնժամ կաթողիկոսք ոք կենդանի, այլ թէ` յետ երանելոյ Խաչկայ ՚ի յԱնւոյ` մնացին հայք իբր առանց առաջնորդի ամս չորս եւ կէս. քանզի տէր Խաչիկ գնացեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` եկաց անդ զերիս ամս` արգելեալ իբր ՚ի բանտի. եւ ՚ի դառնալն ՚ի Թաւբլուր` եկաց անդ եւս ամիսս ինչ առանց վարելոյ զիշխա նութիւն իւր, եւ մեռաւ. եւ ապա մնաց աթոռն իբր ամենայն մի պարապ. մինչեւ նստաւ մեծն Գրիգոր Վկայասէր: Եւ ահա զայս չորս եւ կէս ամս` Լամբրոնացին համարի չորս ամ անառաջնորդութիւն. եւ Վարդան` դնէ ամս հինգ. եւ Սամուէլ` երկու. եւ յանծանօթ պատմ ութեան միում դնի տասն ամ. որ է յայտնի սուտ. եւ Յակոբ Նալեան ՚ի գանձ. ծան. երես . 297. դնէ քսան ամ. գուցէ սխալ տպագր ութեան է:
       Այլ վասն Սարգսի կաթողիկոսի դնեն Սամուէլ եւ Կիրակոս եւ Վարդան, թէ կացեալ իցէ յաթոռն ամս. իդ: Բայց ՚ի չափել զժամանակ սորա ՚ի բանից երկուց ժամանակակից վկայից` յայտնի երեւի թէ եկաց նա ամս. իէ. առանձինն. եւ ապա զժամանակ ինչ եւս ընդ Պետրոսի: Քանզի Ստեփաննոս Ասողիկն` որ հրաման սորին Սարգսի գրեաց զպատ մութիւն իւր, դնէ` թէ Սարգիս նստաւ ՚ի թուին հայոց . նխա: Եւ Արիստակէս Լաստիվերտցին` որ է ժամանակակից Պետրոսի Գետադարձին, դնէ` թէ սոյն այս Սարգիս էօծ զՊետրոս կաթողիկոս ՚ի թուին հայոց. նկը. որոց միջոցն է. իե. ամ: Եւ զայս հաստատեալ` ուղիղ չափին աստի եւ ամք կաթողիկոսութեանն Պետրոսի, եւ հաշուին լթ. մինչեւ ցթուականն հայոց. չէ. յորում մեռաւ նա, եւ յաջորդեաց Խաչիկ: Բայց քանզի` որպէս ասացաք` Սամուէլ երէց նուազեցուցանէ երեք ամօք զժամանակ Սարգսի, զայն երիս ամս յաւելու ՚ի վերայ Պետրոսի` եւ տայ նմա ամս. խբ. այսպէս դնէ եւ Ուռհայեցին, եւս եւ յայսմաւուրքն ՚ի յուլիսի. 30: Այլ ընդ կարգի պատմութեան Լաստիվերացւոյն հարկ է դնել լթ. որպէս դնէ եւ Կիրակոս. եւ կամ քանի մի ամիսս աւելի. ընդ որոյ դնեն ոմանք. խ. մանաւանդ զի ընդ հաշուի ամենեցուն իսկ որոշեալ է ժամանակ մահուն Պետրոսի, այն է թուականն հայոց. չէ. որպէս դնէ եւ Սամուէլ:
       Իսկ յասել Լաստիվերացւոյն ՚ի գլ. ծգ. թէ Պետրոս կաթողիկոս եկեալ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի Սեբաստիա` եկաց ՚ի վանս Նշանի ամս. բ. եւ մեռաւ, ոչ կամի ցուցանել` թէ անմիջապէս զկնի երկու ամաց մեռաւ, այլ թէ ՚ի Սեբաստիա եկաց ամս. բ. եւ յետոյ ՚ի վանս Նշանի այլ եւս ամս ինչ` ինչ այսինքն ամս. ե. եւ ապա վախճանեցաւ. որպէս եւ կարգ պատմ ութեան նորա եւ Ուռհայեցւոյն հարկիւ պահանջէ. ուստի գուցէ վրիպակ գրագրաց կայ յայն բան. իբր փոխանակ դնելոյ ամս. է. եդեալ է ամս. բ:
       Այլ վասն ժամանակի Գետադարձութեան` զոր արար Պետրոս կաթողիկոս, գրի յայսմաւուրս ՚ի յունվարի. 6. թէ այն եղեւ ՚ի թուին հայոց նհդ: Բայց պարտ է դնել երկու ամօք յառաջ ըստ Լաստիվերացւոյն` որ էր ժամանակակից. զի դնէ նա` թէ յետ Գետադարձ ութեան իբրեւ դարձաւ Վասիլ կայսր ՚ի Կոստանդինուպօլիս` յերրորդ ամի անդ վախճանեցաւ. եւ զի Վասիլ մեռաւ ՚ի թուին հայոց. նհդ. պարտ է եւ զԳետադարձութին տանիլ երեք ամ յառաջ այն է ՚ի թիւն հայոց. նհա:
       Ուրանօր յուշ առնեմք եւ զայս, զի ՚ի պատմ ութեան այսր ստոյգ հրաշից` որ եղեւ ՚ի վերայ գետոյ, անզգաստք ոմանք ՚ի յետնոց` որպէս է տեսանել յանծանօթ պատմագիրս ինչ, յաւելին զայլ եւս ստայօդ բանս. իբր զի կամելով ՚ի քմաց իւրեանց պատճառանս ստեղծել` թէ ընդէ՞ր եղեւ այն հրաշք, յերիւրեցին այսպիսի ինչ անալի. նախանձ ունելով ասեն յոյնք ընդ հայս` կացուցին զՊետրոս կաթողիկոս հանդերձ ժողովրդովք իւրովք ՚ի վեր կուսէ գետոյն, եւ ինքեանք կացին ՚ի ներքոյ կողմանէ. իբր զի թերակատար համարելով զօրհնութին հայոց կրկին օրհնեսցեն զօրհնելն ՚ի նոցանէ զջուր եւ վասն այսր դարձաւ ջուրն հրաշիւք ՚ի վեր: Յաւելուն եւս ասել` թէ սովորեցուցեալ էին յոյնք եւ զաղաւնի մի սպիտակ, որ գայր եւ խառնէր ընդ ջուրս` եւ վերանայր, իբրու խաբել կամելով զպարզամիտս` եթէ հոգին սուրբ էջ ՚ի նման ութիւն աղաւնւոյ. այլ յայնմ ժամու ասեն յանկարծակի էջ արծ ուի մի, եւ բարձեալ տարաւ զաղաւնին յունաց. Զայսպիսի անտեղի զրոյցս օրինակեալ է ՚ի բանից յետնոց եւ Ջահկեցին ՚ի գիրս իւր. յերես. 595: Գրի եւ այլ ինչ նոր առ ոմանս, թէ Պետրոս կաթողիկոս ՚ի գնալ իւրում ՚ի Կոստանդինուպօլիս` յառաջագոյն պահեալ իցէ ՚ի յԱխուրեան գետն երկաթի ամանօք միւռոն իբրեւ լիտր դճ. զի մի անկցի ՚ի ձեռս յունաց: Եւ այս եւս չէ ինչ ընդհատ ՚ի նախագրեալ առասպելացդ:
       Հանգոյն սոցին է եւ այն` զոր գրեն ոմանք վասն Խաչիկ կաթուղիկոսի թէ ՚ի գնալ նորա ՚ի Կոստանդինուպօլիս ընկեցեալ իցեն զնա յոյնք ՚ի մէջ բորբոքեալ բոցոյ, եւ նա ելեալ իցէ անփորձ ՚ի հրոյն. գուցէ այլաբանել կամելով զվիշտս` զորս կրեաց տէր Խաչիկ ՚ի ձեռաց յունաց: Զայս մուծեալ են եւ ոմանք յայսմաւուրս. ՚ի յուլիսի 3 0. զոր եւ փոխադրեալ են ՚ի նոր գիրքն Պարտավճար կոչեցեալ. յերես. 190. թէպէտ եւ այլ եւս բանք այնր գրոց չեն ինչ հեռի յայդպիսի զրուցաց. Այլ թուի թէ առաւել է քան զայդ ամենայն` սուտ աւանդութիւնն այն գրեալ յանծանոթ պատմագիրս ինչ ՚ի վերայ Դէոսկորոսի Սանահնեցւոյ, որ կարգեցաւ հակառակաթոռ կաթողիկոս ընդդէմ Պետրոսի Գետադարձի. իբր թէ նա արժանաւորապէս կալեալ իցէ զայն իշխանութիւն, եւ յանիրաւի ընկեցեալ յաթոռոյ. եւ թէ յետ ժամանակաց յաւուրս Գրիգորի Տուտէորդւոյն կամեցեալ իցեն ոմանք գողանալ զնշխարս նորա իբրեւ սրբոյ ՚ի վանաց անտի Սանահնի: Բայց թերեւս պատմիչն վասն այն գրէ զայսպիսիս, զի այս Դէոսկորոս անուանակից է առաջնոյն, անտեղեակ գոլով վարուց երկոցունցն եւս: Այլ գիտէ ամենայն ազգս, թէ այն Դէոսկորոս` որ նստաւ հակառակաթոռ, որպիսի ոք էր, եւ քանի անկարգութիւնս գործեաց ՚ի յԱնի. ուստի եւ ոչ ուրեք դնեն զնա պատմիչք ՚ի կարգս կաթողիկոսաց: