Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Մօրիկ կայսր հայկազուն ՚ի թագաւորել անդ իւրում, որպէս երեւի եւ ՚ի գրելոցդ ՚ի վերոյ, արար բազում բարեկարգութիւնս. եւ քաջութեամբ եւ իմաստութեամբ խաղաղացոյց եւ հանդարտեցոյց զաշխարհն Յունաց, եւս եւ զաշխարհն Հայոց` որ ՚ի բաժնի իւրում. եւ այս այնչափ, մինչեւ յառակս առնուլ ՚ի Հայս, եւ ասել. իբրեւ ՚ի ժամանակս Մօրկայ նստեալ ես յանհոգս. ըստ որում աւանդի ՚ի հին ճառընտիրս. որպէս է յայսմաւուրս` յապրիլի. 29. զոր եւ ՚ի գործ ածէ Առաքել պատմիչ. գլ. դ . երես. 46:
       Էր յայն աւուրս իշխան Տարոնոյ Մուշեղ Մամիկոնեան` այր հզօր եւ երեւելի. որոյ բազում քաջ ութիւնս ցուցեալ էր ՚ի դրան կայսեր եւ յաշխարհին Հայոց. զոր եւ յոյն պատմիչք յիշատակեն . այլ չկարելով ուղիղ արտասանել` Մուսլակ կամ Մուստակ կոչեն: Սա տուել էր զդուստր իւր զՄարիամ ՚ի կնութիւն Վարդայ Արծրունւոյ. յորմէ ծնաւ Ստեփաննոս. որ յետոյ եղեւ առաջնորդ Իննակնեան վանացն Գլակայ: Զայս Մուշեղ կարգեաց Մօրիկ կայսր դուքս Հայոց եղելոց ՚ի բաժնին յունաց. զի մեռեալ էր Յովհան նախարար` իշխան այնր կողման. եւ գուցէ յայս սակս պատմագիրք յունաց` Յովհաննէս եւս կոչեն զՄուշեղ. եւ կամ թերեւս վասն լինելոյ նորա իշխան երկրին Յովհաննու Կարապետի` որ ՚ի Մուշ Տարոնոյ:
       Տուեալ ՚ի ձեռս սորա Մօրիկ կայսեր զյունական զօրս` հանդերձ զօրավարաւ նոցին, որոյ անուն էր Կրոս, եւ զայլ գունդ առանձին հայկական զօրաց, առաքեաց ՚ի պատերազմ ընդդէմ պարսից: Եւ Մուշեղայ դիմեալ քաջութեամբ ՚ի վերայ թշնամեաց` մարտ սաստիկ եդ ընդ նոսա առ Նիմփիս գետով` որ իջնէ ՚ի Տիգրիս, եւ զօրացաւ ՚ի վերայ նոցա. այլ Կրոս զօրավար նախանձեալ ընդ յաղթութիւն Մուշեղայ` ըստ աւանդելոյ Թէոփանեայ, թիկունս դարձոյց, եւ ել ՚ի պատերազմէ. յորմէ շփոթեալ եւ այլ յունական զօրաց` ՚ի փախուստ դարձան: Եւ յետ այսորիկ ՚ի ճակատիլ նոցա միւսանգամ ընդդէմ պարսից` յաղթեցան չարաչար, եւ բազումք անկան ՚ի նոցանէ: ՚Ի սաստկանալ պատերազմաց ՚ի մէջ պարսից եւ յունաց ` առաքեաց Մօրիկ կայսր զՓիլիպպիկոս զօրավար զօրօք բազմօք. եւ սա յուսացեալ յօգնակա նութիւն տեառն` էառ ՚ի ձեռս ՚ի ժամ պատերազմին զանձեռագործ դաստառակն. եւ նովին յաղթեաց պարսից. բայց յետոյ յընդունայն երկիւղէ փախուցեալ` ոչինչ կարաց վճարել:
       բ . Յետ բազում պատերազմաց առաքեաց Որմիզդ արքայ պարսից զՎահրամ` որ եւ Վահրամ զօրավար, Նիխորճէս կոչեցեալ, զայր խրոխտ` զօրու ծանու ՚ի վերայ յունաց. բայց վտանգեալ զօրաց նորա յերեսաց զօրավարացն յունաց եւ քաջին Մուշեղայ տկարացան. եւ բազումք ՚ի նոցանէ խորտակեցան: Զայն լուեալ Որմզդայ` զայրացաւ ՚ի վերայ Վահրամայ. եւ առաքեալ առ նա յանարգանս նորա կանացի զգեստ` ընկէց զնա ՚ի զօրավարութենէ: Իսկ Վահրամ` որ նեղեալ էր ընդ կոտորած իւրոցն, առաւել դառնացեալ ՚ի վերայ Որմզդայ` գրգռեաց զամենայն զօրս պարսից ընդդէմ նորա, եւ գրեաց նամակ խիստ առ Որմիզդ արքայ. յորոյ վերայ այսպիսի եդ շքոյ անուն. Որմզդայ դստեր Խոսրովու խնդալ: Ընդ որ յանհնարինս սրտմտեալ Որմզդայ` առաքեաց զզօրավար ոմն ընդդէմ նորա զօրօք բազմօք. բայց Վահրամ որսացեալ եւ զսիրտ այնոցիկ զօրաց` ետ սպանանել զնոր զօրավար նոցա:
       Եւ մինչդեռ Վահրամ յայսպիսի ապստամբ ութիւն էր զինեալ, անկաւ աղմուկ շփոթի ՚ի պարսս. եւ ընկեցին զՈրմիզդ ՚ի թագաւորութենէ, եւ եդին զնա կապանօք ՚ի բանտի. եւ ՚ի տեղի նորա թագաւորեցուցին զԽոսրով երկրորդ զորդի նորին: Իսկ Որմիզդ աղաչեաց զաւագանին թոյլ տալ ինքեան իւրովք կապանօքն գալ յատեան, եւ բանս ինչ խօսիլ ընդ նս. եւ իբրեւ եկն նա անդ եւ խօսեցաւ, յաւարտիլ բանից նորա առաւել եւս զայրացեալ իշխանացն պարսից` խողխողեցին նախ առաջի նորա զորդիս նորին եւ զկինն. եւ ապա կուրացուցին զնա, եւ դարձել եդին ՚ի բանտ: Առաքեաց առ նա յայնժամ Խոսրով որդի նորա պարգեւս ինչ ՚ի մխիթար ութիւն նորուն. այլ յարհամարհել նորա զպարգեւսն բարկացեալ Խոսրովու հրաման ետ սպանանել զնա:
       Ընդ այս հայրասպանութիւն Խոսրովու գժդմնեալ զօրաց նորա` զայրանային ՚ի սիրտս իւրեանց. եւ իբրեւ գնաց նա ընդդէմ Վահրամայ` լքին զնա, եւ միացան ընդ Վահրամայ: Եւ Խոսրով մնացեալ սակաւուք. եւ յանհնարինս մտեալ` խորհեցաւ առ այլ թագաւոր ութիւն դիմել վասն օգն ութիւն գտանելոյ: Բայց ոչ վստահելով յոք, տարակուսեալ կայր. եւ ապա գնացեալ յանծանոթ ինչ վայր` էջ յերիվարէ իւրմէ, եւ եթող զնա սանձարձակ, զի ուր եւ երթիցէ նա` ինքն եւս զհետ լիցի նորա, կոչելով ինքեան օգնական զաստուածն քրիստոնէից, զի յաջողեսցէ զընթացս երիվարին իւրոյ. միանգամայն եւ զսուրբն Սարգիս զփառաւոր վկայն պարսից . զորմէ լուեալ էր, թէ յամի երազահաս յօգ նութիւն ժամանէ` որոց կարդան առ նա ՚ի նեղութեան: Եւ ՚ի կալ նորա վարանեալ մտօք, դիմեաց երիվար նորա ընդ Փոքուն Հայոց ՚ի սահմանս յունաց: Յայնժամ եկեալ Խոսրովու առ յոյն իշխան ոմն` ծանոյց նմա զինքն եւ զեղեալսն. եւ աղաչեաց զնա` ազգ առնել վաղվաղակի կայսերն Մօրկայ: Եւ Մօրիկ հրաման ետ ՚ի պատ ութիւն ունիլ զնա ՚ի Հերապօլիս քաղաքի. եւ առաքեալ առ նա բազում պարգեւս խոստացաւ օգնել նմա իբր իւրում որդւոյ:
       գ. Էր յայնժամ դրան կայսեր Ներսէս ոմն հայ իշխան ըստ ոմանց որդին Ներսեհի Բասենցւոյ՝ Ներսէս կրսեր ասացեալ. որ եւ զառաջինն կարգեալ էր զինակիր Յուստինոսի Փոքու, եւ պատուեալ նմին իսկ ՚ի Մօրկայ , այր շքեղաշուք տեսլեամբ` եւ հանճարեղ մտօք. զոր ժամանակակիցն Կորիպպոս բանաստեղծ յոտանաւոր բանս իւր կոչէ` ձոյլ ոսկի: ՚Ի ձեռս որ գումարեալ Մօրիկ կայսեր զօր բազում առաքեաց առ Խոսրով, զի նոքօք գնացեալ Խոսրովու ընդդէմ Վահրամայ Նիխորճեսի վանեսցէ զնա, եւ թագաւորեսցէ: Յղեաց Մօրիկ պատգամ եւ առ Մուշեղ Մամիկոնեան, զի զօրս ժողովեալ ՚ի Հայոց` լիցի զօրավիգն Խոսրովու:
       ՚Ի հասանել Ներսեսի զօրօք առ Խոսրով` եհաս առ նա եւ Մուշեղ գնդաւն հայոց, առեալ ընդ իւր եւ զՍմբատ Բագրատունի` Բազմայաղթն կոչեցեալ, եւ զԽութայ իշխանն Սասնոյ: Ժողովեցան առ նա ՚ի պարսից զօրք ոչ սակաւ` մեկնեալք ՚ի Վահրամայ. եւ եղեն ամենայն զօրք Խոսրովու ըստ աւանդելոյ Յովհաննու Մամիկոնէի` եօթանասուն հազար, կամ ըստ Սիմոկատտեայ Թէոփիլակտոսի` վաթսուն հազար: Եւ որպէս գրէ նա ինքն Յովհան Մամիկոնեան, եկեալ Խոսրովու նոքօք ՚ի Դուին` գումարեաց եւ յաշխարհէ Մեծին Հայոց ՚ի ձեռն Միհրանայ մարզպանի զարս իբր երեսուն հազար, եւ ետ զնոսա եւս ՚ի ձեռս քաջին Մուշեղայ, խոստացեալ նմա տալ զմարզպանութիւն Հայոց` եթէ վերստին հաստատեսցի ՚ի թագաւոր ութիւն իւր: Ելեալ ապա ՚ի Դունայ այնչափ զօրօք չուեաց եւ եկն ՚ի Բահլ Շահաստան:
       Լուեալ Վահրամայ զգալուստ Խոսրովու այնչափ բազմութեամբ զօրաց յունաց եւ հայոց ՚ի վերայ իւր` անկաւ ՚ի վարանս քանզի ընդ իւր կային միայն քառասուն հազար զօրք, եւ ոչ աւելի: Առաքեաց բանս առ Մուշեղ եւ բազմադիմի ողոքանօք կամեցաւ յանկուցանել զնա յինքն, ըստ աւանդելոյ Թէոփանեայ, խոստացեալ նմա բազում ինչ. քանզի ճանաչէր զզօր ութիւն առն եւ գնդին` որ ընդ նմա. այլ Մուշեղ եւ ոչ իսկ պատասխանւոյ արար զնա արժանի: Եւ եղեւ իբրեւ յանդիման եղեն երկոքին բանակքն, յերիս բաժանեաց Խոսրով զզօրս իւր. եկաց ինքն ՚ի միջին գնդի եւ Ներսէս ընդ նմա զօրօք յունաց, յաջ թեւն Մեվոդ եւ Զարմիհր զօրավարք պարսից հանդերձ պարսիկ գնդաւ յարեցելով ՚ի նա եւ յահեակ թեւն Մուշեղ ընդ Սմբատայ` զօրօք հայոց: Հայեցեալ Վահրամայ յահեղ պատրաստ ութիւն բանակին Խոսրովու` երկեաւ յոյժ. եւ խաղացուցեալ բանակեցոյց զզօրս իւր առ լերամբ: Այլ քաջին Ներսեսի յառաջ մղեալ զճակատ իւր` յարձակեցաւ ՚ի վերայ Վահրամայ, եւ վանեալ ցրուեաց զզօրս սուրբ. եւ եկեալ բանակեցաւ յաւանն` որ հասարակ անուամբ կոչիւր Դաստակերտ : Իսկ Մուշեղ հանդերձ զնդաւն հայոց բանակեցաւ ՚ի դաշտի աւուր միով հեռի ՚ի բանակէն Խոսրովու:
       դ. Փութացեալ Վահրամայ միւսանգամ ՚ի մի վայր ժողովեաց զզօրսն, եւ զայլս եւս յայլեւայլ տեղեաց ՚ի նոյն յաւելեալ դարձաւ յետս, յարձակիլ ՚ի վերայ Խոսրովու: Զայն լուեալ արքային առաքեաց զհեծելազօրսն պարսից առ Մուշեղ. զի նոքօք հանդերձ յայնմ կողմանէ զդէմ կալցի Վահրամայ. եւ յոյնք ընդ հետեւակացն պարսից յայսմ կողմանէ: Լուեալ Վահրամայ, թէ Մուշեղ երեսուն հազարաւ բանակեալ է մեկուսի` հեռի ՚ի Խոսրովայ ՚ի դաշտի, եւ ոչ գիտելով թէ հեծելազօրն պարսից եւս հասեալ իցէ առ նա, եկն ՚ի վերայ յանակնկալ պահու:
       Զայն յարձակումն Վահրամայ տեսեալ զօրացն հայոց եւ հեծելագնդին պարսից` զահի հարան յոյժ, եւ խորհեցան փախչիլ: Իսկ քաջն Մուշեղ` որ յեցեալ էր ՚ի ծերութիւն, զերիտասա րդութեան իւրոյ զ արութիւն ՚ի ձեռս առեալ` քաջալերեաց զնոսա, եւ հազիւ ուրեմն հանդարտեցոյց. եւ խրախոյս ետ նոցա քաջութեամբ սրտի մտանել ՚ի պատերազմ կոչելով ինքեանց յօգնութիւն զսուրբ Կարապետն Յովհաննէս, յորոյ ՚ի բարեխօս ութիւն յանձն արարեալ էր զինքն եւ զզօրս իւր. եւս եւ զսուրբն Սարգիս զանյաղթ վկայն: Եւ ապա ՚ի մի բերան աղաղակելով, սուրբ Կարապետ հաս մեզ յօգնութիւն, դիմեցին առ հասարակ ՚ի վերայ զօրացն Վահրամայ հանդերձ հեծելովքն պարսից. եւ հարին զնոսա չարաչար յոյժ:
       Տեսեալ Մուշեղայ ՚ի հեռուստ զՎահրամ զինու զարդու փայլեալ յարձակեցաւ ուժգին ՚ի վերայ նորա. եւ ՚ի բաց ցրուեալ զթիկնապահ զօրսն` սկսաւ մարտնչիլ ընդ նմա. եւ զի նա եւս այր քաջ, ՚ի բաբախել ընդ միմեանս` վաստակեցաւ Մուշեղ, եւ զօրացաւ Վահրամ. եւ դիպեցուցել զսուր իւր սրոյն Մուշեղայ` ընկէց զայն ՚ի ձեռաց նորա. եւ կամէր յերկուս ճեղքել զնա: Իսկ Մուշեղ յոգիս ապաստան` զվերջին շունչ զօրութեան իւրոյ ցուցեալ` ձգեաց զմուրճ իւր, եւ եհար ուժգնութեամբ զգլուխ Վահրամայ. եւ ցրուեաց զուղեղ սորա, եւ յերկիր կործանեաց զնա:
       Եւ մինչդեռ աճապարէր իջանել յերիվարէն, եւ հատանել զջաղջախեալ գլուխ նորա, պաշարեցաւ ՚ի շփոթեալ զօրաց նորին Վահրամայ. եւ կրկին կոչեալ յօգն ութիւն զսուրբն Յովհաննէս սկսաւ պատերազմիլ ընդ նոսա: Յայնմ վտանգի եհաս առ նա Սմբատ եւ եհար զզօրսն` որք պաշարեալ էին զնա, եւ զերծոյց զնա ՚ի ձեռաց նոցա : Եւ ՚ի փախչիլ մնացեալ զօրացն Վահրամայ` պնդեցան զհետ նոցա հայք եւ հեծելազօրք պարսից. եւ կալան ՚ի նոցանէ իբրեւ հազար ոգիս. եւ զիշխանս քառասուն եւ ութն եւ ապա ժողովեալ զաւար անկելոցն` դարձան ՚ի պատերազմէ յաղթութեամբ մեծաւ եւ հեծելազօրն պարսից հատեալ զգլուխն Վահրամայ` տարան առ Խոսրով:
       Զայն իբրեւ ետես Խոսրով ուրախացաւ յոյժ, բայց զօրքն յունաց զչարեալ ընդ այս` սկսան խոժոռիլ, եւ բազում չարիս խօսիլ զՄուշեղայ առ Խոսրով, իբրեւ թէ եղծեալ իցէ նորա զկարգ պատերազմի. եւ համարձակեցան ասել եւս ցԽոսրով, թէ գուցէ եւ քեզ ՚ի դիմի հարկանիցի նա: Եւ զոր խօսեցան. բազում իրօք հաստատեցին յանիրաւի. եւ այնչափ զօրացան բանք նոցա առաջի Խոսրովայ. մինչեւ զայրանալ նմա յոյժ ՚ի վերայ Մուշեղայ. վասնորոյ եւ նենգութեամբ պատգամ առաքեալ կոչեաց զնա առ ինքն, զի ըմբռնել կապեսցէ զնա. եւ որպէս երեւի` նաեւ Ներսէս սպարապետ հարեալ մախանօք ՚ի սոյն եղեւ յորդոր Խոսրովու: Իսկ մի ոմն յիշխանաց անտի պարսից ` որ բարեկամ էր Մուշեղայ, գաղտնի զգացոյց նմա զվաւաճանութիւն Խոսրովու ՚ի գրգռութենէ յունաց:
       Զայս լուեալ Մուշեղայ ծանրացասումն եղեւ յանձն իւր. եւ յղեաց պատգամ առ զօրս յունաց, եւ ասէ. զի՞ զարթուցանէք զառիւծ` որ ՚ի քուն է , եւ զգայլ` որ մոռացեալ է զբարս իւր: Զայս բան առաքեալ Մուշեղայ առ յոյնս` ինքն ել անտի զայրագին հանդերձ զօրօք իւրովք. եւ եկն ՚ի Դուին. եւ ՚ի բաց թողեալ զխոստումն մարզպանութեանն հայոց` էառ զզօրսն , որք ՚ի Մամիկոնեան տանէն էին, եւ գնաց ՚ի գաւառ իւր ՚ի Տարոն. եւ անդ կացեալ պահէր զայն երկիր ՚ի հինից եւ զասպատակութեանց այլոց ազգաց, վտարանջեալ ՚ի կայսերէ եւ ՚ի Խոսրովայ:
       ե. Իսկ Խոսրով իսպառ տիրեալ պարսից ձեռնտուութեամբ զօրացն յունաց` վերստին թագաւորեաց ՚ի Տիսբոն եւ տուեալ բազում պարգեւս յունաց եւ շքեղ պատուով մեծարել զՆերսէս սպարապետ, արձակեաց զնոսա յիւրմէ: Եւ ետ եւս Մօրկայ կայսեր զԴարա եւ զՄծբին ՚ի հատուցումն երախտեաց նորա: Եւ ապա յաւել առաքել խաչ ոսկի ականապատ ՚ի պատիւ անյաղթ վկային սրբոյն Սարգսի, յորմէ գտեալն էր զօգնութիւն. ընդ նմին դարձոյց եւ զայլ միւս փառաւոր խաչն, զոր առաջինն Խոսրով հաւն այսր երկրորդ Խոսրովայ յափշտակեալ էր ՚ի տաճարէ սրբոյն Սարգսի . զորմէ յիշեցաք ՚ի գլ. լէ: Եւ այս յայտնի երեւի նաեւ ՚ի բանից անտի, զոր ետ գրել նա ինքն Խոսրով ՚ի պատուանդան խաչին. ըստ որում ՚ի մէջ բերէ Եւագրիոս ականատես վկայ. գիրք. զ . գլ. 21:
       Յետ այսորիկ Խոսրով արքայ Պարսից ՚ի վերայ հասեալ ս տութեան ամբաստանութեանցն, զորս խօսեցան յոյնք զքաջէն Մուշեղայ. առաքեաց առ նա պարգեւս մեծամեծս. եւ կարգեաց զնա գործակալ ՚ի թագաւորութեան իւրում, եւ ազատ ՚ի մէջ իշխանաց: Սոյնպէս եւ առ Սմբատ Բագրատունի յղեալ պարգեւս կոչեաց զնա առ ինքն հանդերձ որդւոք նորին, որոց անուանք էին Աշոտ եւ Վարազտիրոց. եւ կագոյց զնա ինքն զՍմբատ զօրավար պարսից. եւ երկուց որդւոյ նորա Աշոտոյ եւ Վարազտիրոցայ ետ պատիւս, որպէս օրէն էր պատուել զորդիս իշխանացն պարսից: Այս Սմբատ արար բազում մեծամեծ յաղթութիւնս ընդդէմ թշնամեացն Խոսրովու. եւ գրեթէ զամենեսին նուաճեալ հնազանդեցոյց ընդ իշխանութեամբ նորա: Վասն որոյ եւ Խոսրով կամելով փոխարէն հատուցանել` կացոյց զնա մարզպան աշխարհին Հայոց եւ Վրկանայ , եւ արձակեաց զնա յիւրմէ զօրօք պարսից եւս եւ հայոց` որք էին ձեռամբ նորա:
       Ելեալ Սմբատայ յաշխարհէն Պարսից` գնաց յաշխարհն Վրկանայ. եւ եգիտ անդէն զբազում Հայս գերեալս յառաջագոյն ՚ի պարսից, եւ բնակեալս առ կողմամբք Սագաստանի , որոց մոռացեալ զլեզու եւ զգիրս հայոց` վարէին պարսկականօք: Սոքա իբրեւ տեսին զՍմբատ ուրախ եղեն յոյժ: Իսկ Սմբատայ կոչեալ յայլեւս կողմանց զքահանայս եւ զդպիրս հայոց` կարգեաց զնոսա ուսուցչիս լեզուի, եւ եպե գտեալ ՚ի գրելոյ անտի զերէց ոմն Աբէլ անուն` այր բարի, առաքեաց զնա առ Մովսէս կաթուղիկոս հայոց, եւ ետ ձեռնադրել զնա եպիսկոպոս Վրկանաց. եւ զվիճակ այնր աշխարհի էարկ ընդ իշխանութեամբ կաթողիկոսին հայոց: