Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ընդ այն աւուրս յամի տեառն. 802. նստաւ կայսր յունաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս Նիկեփորոս Բռնաւոր` այր անագորոյն եւ խիստ. յորոյ անտանելի գնացիցն նեղեալ արեւելեայ զօրաց առ հասարակ, միաբանեցան յառաջնում ամի անդ կայսեր ութեան նորա, եւ կացուցին կայսր զՎարդան պատրիկ զզօրավարն իւրեանց. որ էր յազգէն հայոց` Թուրք մականունեալ, այր փառաւոր եւ ազատանձնեայ: Եւ թէպէտ նա ինքն Վարդան բազմօք ընդդէմ եկաց` եւ չկամէր յանձն առնուլ զայն իշխանութիւն, մանաւանդ զի գուշակեաց նմա կրօնաւոր ոմն , թէ վնաս հասանէ քեզ այտի, եւ ունին զրկել զքեզ ՚ի լուսոյ արեգական, բայց զօրքն ստիպեցին զնա յոյժ. եւ նորա հարկեալ զիջաւ ՚ի կամս նոցա. եւ կայսերական շքով եւ բազում զօրօք խաղաց ՚ի Խրիւսոպօլիս, այն է Իւսկիւտար. եւ զութն օր դեգերեալ այնոսիկ կողմանս, եւ տեսեալ զանհաւան միտս իշխանացն Կոստանդինուպօլսոյ` դարձաւ ընդ կրունկն:
       Եւ ապա երկիւղածութեամբ իմն զմտաւ ածեալ զտարապարտուց կոտորած բազմաց, որ հանդերձել էր լինել` ՚ի մարտնչիլ իւրում ընդդէմ Նիկեփորայ , պատգամ առաքեաց անկեղծ բանիւք առ կայսրն Նիկեփորոս, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ յետկար երդման` ոչինչ վնասել ինքեան եւ իւրոցն. եւ ես ասէ յետս կամ յայսպիսի գործոյ` յոր յակամայս ձեռն արկի: Եւ Նիկիփորոս կայսր գրեաց առ նա իւրով ձեռամբ, եւ խոստացաւ նմա անվնաս պահել զնա, եւ ոչինչ առնել չար` ո'չ նմա, եւ ոչ որոց միաբանեալ էին ընդ նմա. եւ այսմ նամակի նորա ձեռս եդին ամենայն իշխանք պալատին, նաեւ պատրիարգն Տարասիոս : Բայց այսու ամիւ կասկածեալ Վարդանայ ՚ի բանից կայսերն, զորոյ գիտէր զանուղիղ միտս, ել գաղտ գիշերայն, եւ դիմեաց ՚ի Կիովն քաղաք Բիւթանիոյ ՚ի վանս Հերակլեայ. եւ զգեցեալ զոքեմ կրօնաւորական` էանց անտի ՚ի Պռոտայ կղզի ՚ի մենաստան մի, զոր ինքն էր շինեալ. եւ կրօնաւորեալ անդէն` անուանեցաւ Սաբա:
       բ. Զայս իբրեւ լուաւ կայսրն, էառ զամենայն ինչս նորա յարքունիս. եւ ընդդէմ երդման իւրոյ պատուհասեաց զհամախոհս նորա. եւ առաքեալ արս գազանամիտս ՚ի պռոտա` պատուէր ետ նոցա առանձինն գտանել զՎարդան, եւ կուրացուցանել զնա. զոր եւ արարին իսկ: Իբրեւ իմացան զայս պատրիարգն Տարասիոս, եւ ամենայն աւագանին` որք միանգամ յաստուծոյ երկիւղածքն էին, դժկամակ եղեն ընդ ապիրատութիւն Նիկեփորայ: Այլ կայսրն իբրեւ անպարտ ՚ի չքմեղս լինէր, եւ սպառնալեօք խօսէր գտանել եւ վրէժս առնուլ յայնցանէ` որք կուրացուցին զՎարդան. եւ կեղծաւորութեամբ զեօթն օր յարքունի պալատան փակեալ` լայր ստութեամբ, եւ բաղխէր զերեսս իւր ՚ի վերայ աղետիցն Վարդանայ . բայց յայտնի գիտէին ամենեքին, թէ ոչ ճշմարտութեամբ է այն` զոր առնէր կայսրն: Իսկ Վարդան անոխակալ ցուցեալ առ նենգօղս իւր` այնուհետեւ ետ զանձն մեծի ճգն ութեան եւ պահեցողութեան. եւ եկաց ՚ի վանսն անտանելի խստութեամբ վարուց մինչեւ ՚ի մահ իւր:
       Բազում եւ այլ չարիս գործեալ Նիկեփորայ` ատելի եղեւ ամենեցուն. մինչեւ յետ ամաց ինչ միւսանգամ միաբանեցան բազումք ՚ի մեծամեծաց, եւ ընտրեցին կայսր զԱրշաւիր գանձապետ զհայ պատրկի` զայր բարեկրօն եւ իմաստուն: Այլ Նիկեփորոս փութով տեղեկացեալ այսմ, նախ քան զդաւել նոցա զինքն` ձերբակալ արար զԱրշաւիր, եւ ետ չարաչար գան հարկանել զնա. եւ կտրեալ զհերս նորա` տարագրեաց ՚ի Բիւթանիա` կալ ՚ի վանս կրօնաւորութեամբ. եւ զամենայն համախոհս նորա պատուհասեաց: Յորոց մի էր եւ փեսայն Արշաւրայ Լեւոն որդի Վարդայ յաշխարհէ Մեծին Հայոց յազգէ Արծրունեաց, այր աչալուրջ եւ հնարագէտ, եւ ՚ի բազուկ տ էրութեան ձեռաց եւ քաջ ութեան սրտի անհամեմատ. զսա եւս հնարիւք դաւաճան ութեան կալեալ` գան եհար, եւ խուզեալ զհերսն` աքսորեաց ՚ի մենաստան մի:
       գ. Յետ Նիկեփորայ կայսեր նստաւ Միքայէլ կիւրապաղատ` Ռանգապ ասացեալ, այր պարզամիտ եւ երկչոտ. եւ Պրոկոպիա թագուհին ունէր զհոգ կառավարութեան: Սոքա երկոքին անդրէն հաստատեցին զիշխանութեան իւրեանց զորս ընկեցեալ էր Նիկեփորայ. ընդ որս դարձուցեալ եւ զԼեւոն պատրիկ Արծրունի` կացուցին զօրավար արեւելեան գնդին. Եւ եղեւ ՚ի յարձակիլ բուլղարաց յաշխարհն Յունաց, եւ ՚ի յաւարի առնուլ զբազում տեղիս, ել ընդդէմ նոցա Միքայէլ կայսր. այլ պարտեցան զորք նորա եւ փախուստ դարձան. յորմէ ընկճեալ կայսեր` խորհէր հրաժարիլ ՚ի կայսերութեան, եւ զանձն եւեթ ապրեցուցանել. եւ կոչեալ առ ինքն զԼեւոն Արծրունի զարեւելեան զօրավար` կամեցաւ ՚ի նա տալ զայն իշխանութիւն. եւ նորա ոչ առեալ յանձն ասէ. ոչ ընդունիմ զայնպիսի իշխանութիւն. յորմէ կամովին հրաժարի տուողն: Եւ իբրեւ լուան արեւելեան յունաց, թէ Միքայէլ կամի հրաժարիլ ՚ի կայսերութեան, անդէն իսկ կացուցին կայսր զնա ինքն զԼեւոն: Իսկ Միքայէլ կայսր մեկուսացեալ ՚ի վանս ինչ` կրօնաւորեցաւ անդէն:
       Մտեալ ապա Լեւոնի հանդիսիւ յեկեղեցին` պսակեցաւ ՚ի սրբոյն Նիկեփորայ պատրիարգէ, ձեռագիր տուեալ` ոչինչ ընդդէմ գործել պաշտաման եկեղեցւոյ եւ վարդապետութեան սուրբ հայց: ՚Ի սկզբան անդ հայութեամբ կացեալ` պահեաց զխոստումն իւր, եւ ընդ իւրում հանճարեղ մտաց եւ կորովի տէր ութեան օր ըստ օրէ զօրացեալ` եղեւ երեւելի յոյժ. յաղթեաց բուլղարաց, եւ վանեաց զայլազգիս, եւ ընդարձակեալ տարածեաց զիշ խանութիւն կայսերութեան: Բայց յետոյ բռնացաւ ՚ի վերայ քրիստոնէից, եւ առ ոտն եհար զերդումն իւր. քանզի գրգռեալ ՚ի սուտանուն երիցանց, մանաւանդ ՚ի Թէոդոտոսէ ումեմն է` որ ամենայն ոգւով զինէր ընդդէմ յարգ ութեան պատկերաց, ընդ խորհրդոյ նոցա սկսաւ վարիլ տարագրեաց զբազումս յուղղափառաց, եւ զբազումս նահատակեաց. եւ ընկեցեալ զսուրբն Նիկեփորոս ՚ի պատրիարգութենէ` եդ ՚ի տեղի նորա զԹէոդոտոս. եւ խուզեալ զհերս թագուհւոյն Պրոկոպիայ` աքսորեաց զնա հանդերձ որդւովքն, եւ այնչափ չարացաւ, մինչեւ կոչիլ յոմանց դերաքրիստոս, եւ յոմանց եւս քամէլէոն, այսինքն է գետնառիւծ. զի այլ ինչ խոստացաւ, եւ այլ ինչ արար:
       Ունէր սա զչորս որդիս, Սմբատ, Բարսեղ, Գրիգոր, եւ Թէոդոս. զորս ծնաւ նմա Թէոդոսիա կամ Թէոդորոս թագուհի, որ էր դուստր Արշաւրայ գանձապետի. եւ կամելով յաջորդեցուցանել յետ իւր զՍմբատ, խորհեցաւ գահակից առնել զնա. բայց կասկածէր ՚ի զօրացն յունաց: Այլ յորժամ դէպ եղեւ առաքեալ զնոսա ուրեք ՚ի պատերազմ, նոր խումբ զօրաց կազմեալ յայլեւայլ քաղաքաց` հանդէս արար ՚ի թագաւորական քաղաքի. եւ եդեալ պսակ ՚ի գլուխ Սմբատայ որդւոյ իւրոյ` անուանեաց զնա աթոռակից եւ կայսերակից իւր. եւ փոխեալ յանունն Սմբատ` որ ոչն էր ընտել առ հոռոմն, կոչեաց Կոստանդին. եւ առատ պարգեւս բաշխեալ ամբոխին` ետ աղաղակել. կեցցէ Լեւոն կայսր. կեցցէ Կոստանդին կայսր:
       Բայց մի ոմն ՚ի զօրավարացն յունաց Միքայէլ անուն Թլուատ` միաբանեալ ընդ բազումս ՚ի մեծամեծաց` խորհեցաւ ապստամբիլ ՚ի Լեւոն: Իրազէկ լեալ այսմ Լեւոնի` կալաւ զնա, եւ կապեալ ՚ի շղթայս` էարկ ՚ի բանս եւ ՚ի ճրագալուցի ծննդեան կամեցաւ բառնալ զնա ՚ի կենաց` կենդանւոյն այրելով առաջի իւր. այլ կին նորա Թէոդոսիա թագուհին արգել զնա յայնմ խորհրդոյ` մի հեղուլ զարիւն յայնպիսի մեծահանդէս աւուր տօնի:
       Իսկ Միքայէլ` որ բանտարկեալն էր , կոչեալ առ ինքն զամենեսին` որք կամակից էին ընդ նմա ՚ի խորհուրդ ապստամբութեանն, ասէ ցնս. թէ ոչ հանէք զիս ՚ի բանտէս յայսմ գիշերի, մտանեմ զամենեսին զձեզ կայսեր, եւ դուք եւս ընդ իս ընդունիք զպատուհաս չարեաց . յորմէ զահի հարեալ նոցա` միաբանեցան ՚ի մի խորհուրդ, եւ արկեալ զիւրեամբք զքահանայական զգեստս` զինեալ ՚ի ներքուստ սրով, մտին գիշերայն յեկեղեցի արքունի պալատանն. ուր եւ այլ քահանայք ժողովեալ էին: Եւ ՚ի գալ անդ Լեւոնի կայսեր, եւ ՚ի սկսանիլ գիշերային ժամուն` յարձակեցան նոքա նովին քահանայական զգեստուք սուր ՚ի ձեռին ՚ի վերայ նորա. եւ Լեւոն յանպատրաստից գտել, եւ ընդ անկարծելի իրսն շուարեալ դիմեաց ՚ի ներքսակողմն խորանին, եւ էառ զխաչ մի, եւ նովին իբրեւ զինու զդէմ կալաւ նոցա յերկար. բայց քանզի նոքա բազումք էին, հարին զնա` ոմն ՚ի գլուխ, եւ ոմն ՚ի թիկունս, ոմն ՚ի մէջս եւ ոմն ՚ի բարձս եւ անդէն անդամ անդամ յօշեցին զնա : Եւ ընթացեալք առ ժամայն ՚ի բանտն` հանին զՄիքայէլ. եւ ծիրանիս զգեցուցեալ նմա` նստուցին վաղվաղակի յաթոռ կայսերութեան, մինչդեռ շղթայքն յոտս նորա կային. քանզի փականք նոցին առ Լեւոնի պահեալ էին, եւ առ ժամն չկարացին գտանել . մինչեւ հարկ եղեւ յետոյ ուռամբ խորտակել զայնս: Իսկ զգիշատեալ անդամս Լեւոնի յանարգ պատանս ամփոփեալ` առաքեցին ՚ի Պռոտա կղզի. եւ զչորեսին որդիս նորա ներքինացուցեալ` աքսորեցին յայն կղզի` կրօնաւորիլ ՚ի մենաստանի. նոյնպ եւ զթագուհին եդին ՚ի վանս կուսանաց: Գրեն Սիմէոն Մագիստրոս. ՚ի համարն. ծդ. եւ Կեդրենոս պատմիչք յունաց, թէ երէց որդի Լեւոնի Սմբատ` զառաջինն ունէր ձայն ահեղաբարբառ եւ քաղցրանուագ, եւ կորոյս զայն յետ ներքինացուցմանն. եւ տեսեալ ՚ի վանս անդ զպատկեր Գրիգորի Արծրունին, թէպէտեւ ոչ ընդունէր զպաշտօն պատկերաց` բարեխոս կալաւ զնա առ աստուած` վերստին ստանալ զձայնն. եւ յաւուր տօնի ճրագալուցին ձայն եղեւ առ նա ՚ի պատկերէ անտի, արի կարդա. եւ նոյնժամայն բացաւ ձայն նորա, եւ սկսաւ նուազել քաղցր առաւել քան զառաջինն. եւ այսու պատճառաւ պատուէր այնուհետեւ զսուրբ պատկերս: Այլ կայսրն Միքայէլ առաւել գտաւ քան զԼեւոն ՚ի զինիլ ընդդէմ պատկերաց, եւ առաւել եւս ընդդէմ գրուածոց սրբոց հարց. զորս ջանայր ջնջել ՚ի միջոյ. եւ եղեւ իբրեւ երկրորդ Կոպրոնիմոս ՚ի հալածել զուղղափառս եւ ՚ի գործել զամենայն չարիս: Սա եհան բռնութեամբ ՚ի կուսաստանէ զԵփրոսինէ զդուստր Մարիամու դշխոյին հայկազնոյ, զորմէ յիշեցաք ՚ի գլ. կդ. եւ էառ իւր ՚ի կնութեամբ զկնի Թեկղեաց առաջին կնոջն. այլ ընդ մեռանիլ Միքայէլի` միւսանգամ խոյս ետ Եփրոսինէ ՚ի վանս. եւ անդ անցոյց զմնացուածս կենաց իւրոց խիստ ճգնութեամբ: