Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ղեւոնդեան սուրբ քահանայք եւ եպիսկոպոսունք ունէին ընդ իւրեանս եւ զայլ աշակերտ ՚ի կարգէ երիցանց եւ սակաւագաց եւ դպրաց, զորս արգել Դենշապուհ չելանել անտի, մինչեւ լիցի նոցա հրաման արքունուստ: Եւ եղեւ ՚ի կատարիլ նահատակութեան սրբոց վարդապետաց նոցա, իբրեւ եկն եւ եմուտ Յազկերտ հանդերձ կարաւանաւ յաշխարհն Վրկանայ, պատմեաց նմա Դենշապուհ զամենայն եղեալսն. եւ ապա հրամանաւ նորա ետ հանել ՚ի բանտէ զաշկերտս երանելեացն, ընդ որս եւ զհինգ ասորի քրիստոնեայս. որք վասն կային ընդ նոսա ՚ի բանտի: Եւ լուծեալ զնոսա ՚ի կապանաց` ետ նոցա հրաման գնալ ուր եւ կամիցին: Իսկ նոցա եկեալ առաջի Դենշապհոյ` բողոք բարձեալ ասէին. ընդէ՞ր եւ զմեզ ոչ ածէր ընդ վարդապետս մեր. խնդրեմք ՚ի քէն եւ աղաչեմք. զի եւ զմեզ տացես տանիլ անդ` ուր կան նոքա. եւ եթէ սպանիք զնոսա` սպանէ'ք եւ զմեզ. զի մեծ համարիմք մեք զայսպիսի մահ քան զամենայն ազատ ութիւն եւ զմեծութի: Հայեցեալ Դենշապհոյ յանվեհերութիւն սրտից նոցա` ասէ ցնոսա. զճանապարհն վարդապետացն ձերոց ոչ ոք ցուցանել ձեզ. Իսկ վասն ձեր չունիմ ես յարքայէ հրաման սպանանելոյ, որում եւ արժանի իսկ էք. հարցից եւ կատարեցից` զոր խնդրէք: Զայս ասացեալ` էարկ վերստին ՚ի բանտ. եւ ապա հրամանաւ արքայի առաքեաց առ նոսա սպառնալեօք ստիպել. զնոսա յուրացութիւն: Եւ նորա հանեալ զերանելիսն ՚ի բանտէ ասէ ցնս. հրաման է արքայի զի կամ երկիրպագանեցէք արեգական. եւ կամ չարաչար տանջեալ` առաքիջիք յԱսորեստան յարքունի մշակութիւն: Եւ իբրեւ ետես, թէ նոքա արհամարհեցին զբան եհան եւ հեռացոյց զնոսա ՚ի քաղաքէն հանդերձ դահճօք. եւ միմի խրատեալ զամենին զնոսա ՚ի ետ հատանեյ զունչս եւ զականջս նոցա, բաց ՚ի Խորենայ եւ յԱբրահամէ. զորս ածեալ առաջի սկսաւ բազմադիմի ողոքանօք եւ սպառնալեօք յորդորել ՚ի կամս իւր:
       Այլ նոքա տէր ութիւն սրտի ընդդէմ կացեալ բանից նորա ջատագովէին զօրէնս քրիստոնէութեան, եւ այպանէին զդենս արեւապաշտից: Ասէ ցնս դահճապետն, տեսանիմ զի խստագոյնս խօսիք դուք բան զվարդապետս ձեր, ասեն ցնա երանելիքն. ե՞րբ տեսեր զմեզ պակասագոյն քան զնոսա. մի բանիւք փորձէր զմեզ, այլ` հանդէն արա քում չարութեանդ. եւ գտցի ՚ի քեզ ամաչեցեալ հայրն քոյ սատանայ: Կատաղեալ յայնժամ դաճապետին ՚ի վերայ նոցա` ետ չարաչար քարշել զնոսա ընդ գետին. մինչեւ համարիլ բազմաց` թէ մեռան: Այլ նոցա յետ երից ժամուց անդրէն զօրացեալ` ասեն. ոչինչ զանգիտեմք ՚ի նեղութեանց որպէս եւ հարքն մեր. արա ' եւ ընդ մեզ ` որպէս արարէր ընդ նա եթէ չար թուին քեզ գործք վարդապետաց մերոց, կրկին եւ զմերս համարեսջիք:
       բ. Իսկ դահճապետն եւս քան զեւս զայրացեալ` հրաման ետ գանել ցմահ, եւ առ մի մի ՚ի նոցանէ վեց վեց այր փոփոխեցան ՚ի դահճաց անտի. որով եւ պակասեալ անկան երանելիքն կիսամահ. եւ դահճապետն հրամայեաց կտրել զականջս նոցա. զորս եւ այնպէս բրեցին, որպէս թէ չէր բնաւ բուսեալ նոցա լսելք: Այլ սրբոցն զարթուցեալ ՚ի հարուածոց անտի իբրեւ ՚ի քնոյ` սկսան աղերս առաջի արկանել դահճապետին. զի կամ նահատակեալ զնոսա` նմանօղս արասցէ վարդապետաց իւրեանց, եւ կմնաեւ զհոտոտելիսն հատանելով հաւասարեցուսցէ այլոց ընկերաց իւրեանց. զի ահա լսելիք մեր ասէն առողջացան զանախտաւորութիւնն երկնաւոր. իսկ հոտոտելիք մեր դեռեւս աստէն ՚ի տեղւոջ կան յանցս չարչարանաց. մի ' կիսապարգեւ առներ զմեզ զերկնից բարութէն: Սրբեցեր զմարմինս մեր քարշելով, եւ զլսելիս մեր կտրելով. սրբեա ' եւ զհոտոտելիս մեր հատանելով. քանզի ո'րչափ տգեղս առնես զմեզ երկրաւորս, գեղեցկագոյնս առնես երկնաւորն:
       Ասէ ցնս դահճապետն. եթէ այլ եւս յամեցից մօտ կալով եւ խօսելով ընդ ձեզ, կարծեմ թէ եւ զիս աշակերտէք ՚ի ձեր մոլորութիւնդ. բայց արդ գիտասջի'ք, զի ոչ գոյ վասն ձեր հրաման մահու ՚ի թագաւորէ , այլ միայն երթալ այդու օրինակաւ ՚ի գործ մշակութեան: Եւ ետ հրաման զինուորաց խաղաղացուցանել զնոսա կապանօք մինչեւ յԱսորեստան. եւ անդէն ո'ւր եւ կամիցին ասէ` շրջեսցին: Իսկ երանելիքն թէպէտ եւ ուրախ էին զչարչարանսն, բայց վասն զի վրիպեցան ՚ի սուրբ մահուանէն, սգային ընդ այն. եւ տրտմութեամբ գնային զճանապարհ իւրեանց. եւ ըստ ասելոյ Եղիշէի, ո'չ այնչափ ծանր թուէին նոցա շղթայքն` որովք կապեալ էին ձեռք եւ ոտք նոցա, որչափ այն` թէ զիա'րդ չեղաք արժանի նահատակակից լինել ընդ սուրբ վարդապետս մեր:
       Եւ իբրեւ հասին ամքին յաշխարհն Բաբելացւոց ՚ի Շահուղ գաւառ` կամ ըստ Ղազարու ՚ի Շաբուլ, ընկալեալ եղեն պատուով ՚ի քրիստոնէից` որք աշխատէին անդ ՚ի գործ արքունի իբրեւ զգերիս` շղթայ յոտս: Եւ զի անդէն ինքեանք յնդարձակի էին. ցա'ւ էր յոյժ նոցա վասն օտ արութեան եւ նեղ ութեան նախարարացն, որք տակաւին էին ՚ի բանտի ՚ի Նիւշապուհ քաղաքի յԱպար աշխարհին. վասնորոյ փոյթ կալան ամենայն յամէ ժողովել տուրս ՚ի բնակչաց Ասորեստանի. եւ առեալ տանէին առ նոսա, եւ սփոփէին զնոսա. եւ անդրէն դառնային յետս. եւ զայս արարին զբազում ժամանակս:
       Յայպիսի աշխատութեանց ճանապարհի յերթեւեկս առնելոյ նոցա վտանգեալ երանելւոյն Խորենայ ՚ի սաստիկ տապոյ խորշակի` փոխեցաւ առ Քրիստոս: Իսկ երանելին Աբրահամ այլ եւս ամս երկու վաստակէր ՚ի սէր կարօտելոցն: Ապա աղաչէին զնա նախարարքն, եւ ստիպէին գնալ յաշխարհն Հայոց, եւ քաջալերել զընտանիս եւ զսիրելիս իւրեանց. գիտեմք ասեն, զի յորժամ տեսանեն նոքա զքեզ, ոչ միայն մխիթարին ՚ի վերայ մեր, այլեւ հաստատին ՚ի համբեր ութիւն ՚ի սէրն Քրիստոսի: Եւ թէպէտ չառնոյր զայս յանձն երանելին, այլ հուսէ յետոյ հարկեալ ՚ի բազում թախանձանաց նոցին` յօժարեցաւ ՚ի սիրոյ լնուլ զփափաք նոցա: Եւ քանզի նաեւ ինքն ՚ի թիւս արքունի կալանաւորաց էր, եւ դժուարին էր նմա մեկնիլ ՚ի տէրութենէ Պարսից, հաւատացեալ Քրիստոսն` որք էին յաշխարհի անդ, ետուն բազում ինչս վասն նորա, եւ ազատ կացուցին զնա: Ելեալ անտի երանելւոյն` եկն ՚ի Հայս. եւ ՚ի հասանել նորա` իմացել բնակչաց աշխարհին` ելին ընդ առաջ նորա բազմութիւն յոյժ, արք եւ կանայք, մեծամեծք եւ փոքունք: Անկանէին առաջի սրբոյն, եւ փարէին զստիւք եւ զձեռօք նորա. գոհանային զաստուծոյ. եւ մխիթարէին ՚ի նմանէ:
       Այլ տեսեալ երանելւոյն Աբրահամու թէ փառաւորի յամենեցուն, ընտրեաց իւր տեղի առանձնութեան. եւ երկու կամ երեք ընկերօք եկաց ՚ի ճգնութեան մեծի. եւ անդ եւս փառաւորեցաւ անուն նորա. եւ օրէօրէ հռչակեալ լինէր համբաւ հրեշտակային վարուց նորա: Եւ մինչդեռ խորհէր նա մեկնիլ ՚ի տեղւոջէ անտի` բռնադատել ձեռնադրեցին զնա ըստ գրելոյ Փարպեցւոյն` եպիսկոպոս Բզնունեաց` փոխանակ Սուրմակայ, որ նորոգ մեռեալ էր. եւ նա բազում բարեկարգութեամբ վարեալ զպաշտօն իւր մինչեւ ցծերութիւն` հանգեաւ ՚ի Քրիստոս: Զսա բազմօք դրուատէ Եղիշէ. եւ յաւելու եւս, թէ նաեւ յոյնք երանի տային աշխարհիս Հայոց վասն սորա:
       Իսկ այլք յաշակերտաց անտի` որք աշխատէին ՚ի գործ արքունի, ոմանք անդ վախճանեցան. եւ ոմանք յետոյ ազատ ութիւն գտեալ` գնացին իւրեանց, եւ փոխեցան առ աստուած: Զայսմ ամէ երկար գրէ Եղիշէ. գլ. ը. երես. 185. մինչեւ ՚ի 195. եւս եւ Ղազար Փարպեցի. եւ յայսմաւուրքն ՚ի դեկտ. 20:
       գ. Այլ նախարարք եւ նախարարազունք հայոց, եւ որդիք այլոց իշխանաց ոմանց` որք ընկերացեալ էին նոցա, որպէս արդ ասացաք` կային դեռեւս ՚ի կապանս ՚ի Նիւշապուհ քաղաքի ՚ի Վրկանս. եւ էին ՚ի մեծ տառապանս ՚ի խաւարային տեղւոջ անդ առանց անկողնոյ եւ առանց վերարկ ութիւն ՚ի սով եւ ՚ի ծարաւ. բայց ամիւ ուրախ էին ՚ի նեղ ութիւնս իւրեանց. եւ ո'չ երբեք ՚ի բերանոյ նոցա տրտունջ կամ տժգոհ ութիւն ինչ, այլ` հանապազ գոհ ութիւն առ Աստուած քանզի ոչ վասն մարդոյ, այլ վասն Աստուծոյ կրէին:
       Եւ իմ լուեալ զայս ասէ Փարպեցին Ղազար` ՚ի նոցին նախարարաց դողացեալ զարհուրիմ. քանզի հայեցեալ ՚ի կամաւոր նոցա յաղագս յաւիտենից յուսոյն զանազան տանջանացն մասունս, եւ տեսեալ զմեծ նոցա զտեւող ութիւն համբերութեանն, արհամարհելով զմեծութիւն, առ ոչինչ համարելով զիշխանութիւն, հեռանալով յընչից, տալով աներկիւղ զանձինս ՚ի մահ, եւ բազմած համբերել կապանոց, տարեալ բանդից եւ թշնամաց, յանձն առնուլ զանար գութիւն քան զփառս տանջիլ ՚ի քաղցոյ, հաշիլ ՚ի ծարաւոյ, ատել զընչից յղփութիւնս, ախորժել զաքա տութեան վիճակն, անարգել զփափակութիւն` սիրեցեալ զխտամբերութիւն, եւ զայլ բազում մասունս կարեաց զանհմարս եւ զսաստիկ, զոր յիւրեանց մարմինս մարդիկքն այն կրեցին ախորժելով, չիշխեմ բնաւ եւ ոչ յիշեալ զտկարացեալ մասն ինչ յայնպիսեաց անձինս… Արդարեւ յերկրի երկնաւորք էին. եւ ՚ի մարմնի հրեշտակք երեւէին. որոց կարգեալ անձամբ անձանս եւ դպրոց. եւ ուսեալք զկտակարանս եկեղեցւոյ, հոգեւոր կրօնիւք զանապական առաքինեաց զվարս տպաւորեալ յանձինս իւրեանց. անվեհեր կատարէին. կարգեալ կանոնս գուբղայից` եւ կարդացմունս ընթերցուածոց` զցայգ եւ զցերեկ յոյլովէին ՚ի նոյն անդադար… Եւ որք յաղագս ծե րութեան եւ կամ ծանրամ տութեան ընդ մարմնոյ սնութեան` ուսանել ոչ զօրէին համայն յերկար աղօթիւք եւ անվաստակ յոտն կալով առաւել եւս կամաւոր յօժա րութեամբ անքուն եւ անհանգիստք լինէին. եւ էր տեսանել զամենայնն որդիս լուսոյ եւ մանկունս արքայութեան: Սմին նման առաջի առնէ եւ Եղիշէ զսքանչելի համբեր ութիւն երանելի նախարարացն, գրելով այսպէս. գլ. ընդ երես. 196. մինչեւ ՚ի 199. Այլ մեք այժմ ասէ ո'չ ընդ այս եմք զարմացեալ միայն, զի կամօք չոգան մտին ՚ի մեծ փորձութիւն. այլ` առաւել ընդ այն եմք սքանչացեալ, զի մարդիկ փափակութեամք իբրեւ զնոսա ընդարձակուսուն` բնակիչք ձիւնեղէն լերանց եղեն բնակիչք խորշակահար դաշտաց. եւ որ զօրէն նախարարացն ազատորերոյ շրջէին ՚ի մէջ ծաղկաբեր լերանցն, ընկեցան ՚ի բոցակէզ աշխարհն արեւելից` կապեալ ոտիւք, եւ կապել ձեռօք: Հաց նեղ ութեան եւ ջուր կարօտանաց խաւարարգել ՚ի տուէ, եւ անլոյս ՚ի գիշերի. անվերարկուք եւ անանկողինք` գազանաբար գետնախշտիք լինէին զինն ամենայն եւ զվեց ամիս: Եւ այնպէս մեծաւ խնդութեամբ տանէին զնեղութիւնն, զի ամենեւին ոչ ոք տրտունջ հայհոյ ութեան ՚ի բերանոյ նոցա լուաւ, այլ` յորդառատ գոհ ութիւն ըստ նման ութեան բարեկեցիկ մարդկան, որ են յաստուածապաշտութեան… Իսկ յերանելեացն բազումք ՚ի նոցանէ` որ մանկագոյնքն էին, ուսան զդպր ութիւն հայրենի աշխարհին իւրեանց. եւ եղեն նոցա այն կերակուր հոգեւոր. որով յանձինս քաջալերէին, եւ զընկերսն մխիթարէին : Եւ այնպէս զմայլեցան ՚ի միտս եւ յոգիս իւրեանց զի եւ որ ծերագոյնքն էին ՚ի նոցանէ` փափկացան մատաղացան, եւ մանկացան. զի թէպէտ եւ ժամանակ դպ րութեան անցեալ էր, սակայն բազում սաղմոսս ՚ի բերան առեալ հոգեւոր երգակից մատաղերամ բազմութեան մանկտւոյն։ Եւ այնպէս բարձրացուցանէին զպաշտօն սրբութեանն, մինչեւ ոմանց ՚ի դառն դահճացն մեծապէս քաղցր ութիւն անականէր ընդ լսելիս նոցա. եւ որչափ եւս ՚ի ձեռս իւրեանց էր արտաքոյ, արքունի հրամանին դիւր ութիւն առնէին նոցա, եւ սէր խնամոց ունէին առ ամենեսին. եւ բազում անգամ զմարմնաւոր պէտս նոցա լնուին նոքա: Մանաւանդ զի նշանք եւս բժշկ ութեան յաստուծոյ յաջողեալ լինէր ՚ի ձեռս նոցա. որպէս զի բազումք ՚ի դիւահարաց սրբեցան ՚ի նմին քաղաքի, ուր կապեալքն կային : Իբրեւ ոչ կայր առ նոսա քահանայ, դիմէին առ նոսա հիւանդք եւ ախտաժէտք քաղաքին, եւ ընդունէին ՚ի նոցանէ զիւրաքանչիւր ցաւոց զառողջութիւն:
       դ. Սոյնպէս ընտանիք եւ կանայք նոցա, նաեւ կանայք անկելոցն ՚ի պատերազմի` թէպէտեւ ՚ի սուգ ըմբռնեալ էին յաշխարհին Հայոց վասն հեռանալոյ արանց իւրեանց` եւ մնալոյ այրի, բայց հանդերձեալ յուսոյն ակն ունելով` կային ուրախ, եւ պարապէին ճգնութեան: Զսոցանէ զարմանալիս գրէ Եղիշէ, ՚ի գլ. ը. երես. 203. մինչեւ ՚ի 207. զորոյ զբանսն կարեւոր համարիմ դնել աստ. զի կարի ողո'րմ են, եւ հարկաւոր ՚ի լսել. զոր եւ առանց լալոյ չէ հնար մարդոյ ընթեռնուլ: Արդ` սկիզբն արարեալ նորա խօսիլ զնոցանէ` գրէ այսպէս:
       Իսկ կանայք երանելեացն եւ առաքինի կապելոցն եւ անկելոցն ՚ի պատերազմի` ընդ ամենայն աշխարհն Հայոց համօրէն համարել ես ոչ կարեմ. զի բազում այն են, զոր ոչ գիտեմն` քան թէ գիտիցեմ. զի հինգ հարիւրով չափ միայն, զոր յանկանէ յանուանէ ճանաչեմ, ո'չ որ միայն աւագագոյնքն էին, այլեւ զբազումս ՚ի կրտսերագունից անտի: Ամքն միահամուռ զերկնային նախանձ բերելով` ոչինչ ընդհատ երեւեցան յայնցանէ, որ ոչ ճաշակեցին զաշխարհ. քանզի եթէ աւագագոյնք էին, եւ եթէ մանկագոյնք, զմի առաքի նութիւն հաւատոց զգեցան: Ոչինչ յիշեցին ամենեւին զանուն փափկութեանն մայրենի ազատութեան. այլ` իբրեւ մարդք, որ վշտամբերք լեալ իցեն անդստին ՚ի շինական սովորութեանց տանջելով վարեալ զկեանս իս, անդրագոյնք եւս քան զնոսա յանձն առին զհամբեր ութիւն վշտաց : Ոչ միայն յոգիսն մխիթարել կային առ աներեւոյթ զօր ութիւն յուսոյն յաւիտենից, այլ եւ մարմնոյ նեղութեամբք առաւել եւս բարձին զբեռն ծանրութեան: Զի թէպէտ եւ ունէին զիւրաքանչիւր ձեռնասուն սպասաւորս, ոչ ոք երեւէր ՚ի նոցանէ, եթէ ո՞ր տիկինն իցէ` եւ կամ ո՞ր նաժիշտն: Մի ' հանդերձ էր հասարակաց, եւ միապէս գետնախշտիք երկոքեանն: Ո'չ ումեք ոք անկողնակ լինէր. քանզի չճանաչէին իսկ զխոտերէնսն ընտրել ՚ի միմեանց. մի գոյն թխ ութեան փսրայիցն, եւ մի գոյն սեւութեան սնարից բարձիցն:
       Ոչ գոյր նոցա համեմ խահամօքք անուշարարք առանձինն, եւ ոչ հացարարք որոշեալք ՚ի պէտս սպասու ըստ ազատաց կարգի. այլ` հասարակաց էր շաբաթամուտն` ըստ կարգի միայնակեաց, որ յանապատս բնակեալ են: Ոչ ոք ումեք ջուր ՚ի ձեռս արկանէր. եւ ոչ կրտսերք աւագաց դաստառակս մատուցանէին: Չանկաւ օշնան (այն է չէօյէն ) ՚ի ձեռս փափկասուն կանանց, եւ ոչ մատուցաւ իւղ ՚ի զուարթ ութիւն խրախութեան: Չեդան առաջի նոցա սուրբ սկտեղք, եւ ոչ անկան բաժակակալք յուրախութիւն: Չեկաց ուրուք նուիրակ նոցա առ դուռս, եւ ոչ կոչեցան պատուականք յարանց ՚ի տաճարս նոցա: Չյիշեցան նոցա, եթէ գուցէ ոք ամենեւին ՚ի բնակասնունդ դայեկաց, եւ կամ բնաւ սիրելի հարազատաց:
       Փոշոտեցան եւ ծխոտեցան պահակք եւ որմակալք սրսկապանք նորեկ հարսանց. եւ սարդի ոստայնք ձգեցան ՚ի սենեակս առագաստաց նոցա: Կործանեցան բարձրագահք տաճարաց նոցա, եւ խանգարեցան սպասք երախանաց նոցա: Անկան կործանեցան ապարանք նոցա, եւ տապալեալ աւերեցան ամուրք ապաստանի նոցա: Չորացան ազազեցան բուրաստանք ծաղկոցաց նոցա, եւ դաշտախիլ եղեն որթք գինեբեր այգեաց նոցա: Աչօք իւրեանց տեսին զյափշտակ ութիւն արարոց իւրեանց, եւ ականջօք իւրեանց լուան զվիշտս չարչարանաց սիրելեաց իւրեանց: Առան գանձք իւրեանց յարքունիս եւ ոչ մնացին ամենեւին զարդք երեսաց իւրեանց:
       Տիկնայք փափկասունք Հայոց աշխարհին, որք գրգեալք եւ զգուեալք էին յիւրաքանչիւր պաստեռունս եւ ՚ի գահաւորակս. հանապազ բոկ եւ հետեւի երթային ՚ի տունս աղօթից անձանձրոյթ խնդրեալ ուխտիւք, զի համբերել կարասցեն մեծի նեղութեանն: Որ ՚ի մանկութենէ իւրեանց սնեալ էին ուղղովք զուարակաց եւ ամճովք երէսաց, խոստաբուտ կենօք իբրեւ զվայրենիս ընդունէին զկերակուրս մեծաւ խնդութեամբ. եւ ոչ յիշէն ամենեւին զսովորական փափկութիւնն: Սեւացեալ ներկման մորթք մարմնոյ նոցա, վասն զի ցերեկ արեւկէզք էին եւ զամենայն գիշերն գետնաբեկք: Սաղմոսք էին մշտնջենաւորք` մրմունջ ՚ի բերանս նոցա, եւ մխիթարութիւնք կատարեալ` ընթերցուածք մարգարէիցն :
       Միաբանեցին երկու երկու իբրեւ ամոլք հաւանք եւ հաւասարք` ուղիղ տանելով զակօսն յարքայութիւնն. զի առանց վրիպելոյ հասցեն ՚ի նաւահանգիստն խաղաղութեան։ Մոռացան զկանացի տկարութիւնն . եւ եղեն արուք առաքինիք ՚ի հոգեւոր պատերազմին: Մարտ եդեալ կռուեցան ընդ մեղսն կարեւորս. կտրեցին եւ ընկեցին զմահաբեր արմատս նորա: Միա մտութեամբ յաղթեցին խորամանկութեան, եւ սուրբ սիրով լուացին զկապուտակ ներկուածս նախանձուն: Հատին զարմատս ագահ ութեան եւ չորացան պտուղք մահաբեր ոստոց նոցա: Խոնարհութեամբ կռփեցին զամբաստանութիւն, եւ նովին խոնարհութեամբ հասին երկնաւոր բարձրութեան: Աղօթիւք բացին զփակեալ դրունս երկնից եւ սուրբ խնդրուածովք իջուցին զհրեշտակս ՚ի փրկութիւն: Լուան աւետիս ՚ի հեռաստանէ եւ փառաւորեցին զաստուած ՚ի բարձրունս :
       Այրինք` որ ՚ի նոսա էին, եղեն վերստին հարսունք առաքինութեան, եւ բարձին յանձանց զնախատինս այրիութեանն: Իսկ կանայք կապելոցն` կամօք կապեցին զմարմնաւոր ցանկութիւնս, եւ եղեն կցորդ չարչարանաց սուրբ կապելոցն: ՚Ի կեանս իւրեանց նմանեցին քաջ նահատակացն մահուամբ. եւ ՚ի հեռաստանէ եղեն վարդապետք մխիթարիչք բանտարգելեացն: Մատամբք իւրեանց վաստակեցին, եւ կերակրեցան. եւ զկարգեալ ռոճիկ նոցա յարքունուստ` ամենայն յամէ թոշակ առնէին, եւ տային տանել նոցա ՚ի մխիթարութիւն: Անարիւն ճիպռանցն նմանեցին. որ երգոյն քաղ ցրութեամբ առանց կերակրանաց կեան, եւ կենդանի են` միայն զօդն ծծելով, զանմարմնոցն բերեն զնմանութիւն:
       Բազում ձմերաց հալեցան սառնամանիք, եհաս գարուն, եւ եկին նորեկ ծիծռունք, տեսին եւ խնդացին կենցաղասէր մարդիկ. եւ նոքա ոչ երբէք կարացին տեսանել զանձկալիսն իւրեանց: Ծաղիկք գարնանայինք ծաղկեցան, եւ նոքա ոչ յիշեցին զպսակասէր զամուսինս իւրեանց. եւ աչք իւրեանց կարօտացան տեսանել զցանկալի գեղ երեսաց նոցա: Սպառեցան բարակք որսկանք եւ խցկեալ կուրացան արշաւանք որսորդաց: Բնագրօք յիշատակեցան նոքա. եւ ոչ մի տօնք տարեկանաց ոչ ածին զնոսա: ՚Ի հեռաստանէ ՚ի ճաշակատեղս նոցա հայեցան եւ արտասուեցին. եւ յամենայն ատեանս յիշեցին զանուանս նոցա: Բազում արձան կանգնեալ էին յանուն նոցա, եւ անուանք իւրաքանչիւր նշանակեալ ՚ի նոսա : Եւ իբրեւ այնպէս յամենայն կողմանց ալէկոծ լինէին միտք նոցա, ինչ կասեալ թուլացան յերկնաւոր առաքինութենէն: Արտաքնոցն երեւէին իբրեւ այրիք սգաւորք եւ չարչարեալք եւ յոգիս իւրեանց զարդարեալք եւ մխիթարեալք երկնաւոր սիրովն: Ոչ եւս սովորեցին հարցանել զեկեալ ոք ՚ի հեռաստանէ. թէ երբ լինիցի մեզ տեսանել զսիրելիսն մեր. այլ` այն էին իղձք աղօթից նոցա առ աստուած, եթէ որպէս սկսանն քաջութեամբ ՚ի նմին կատարեսցին երկնաւոր սիրովն: Ցայս վայր են բանք Եղիշէի վասն երանելի կանանցն:
       ե . Իսկ Փարպեցին Ղազար գրէ. Նոյնպէս ասէ եւ կանայք, որոց նահատակեալ մարտիրոսացն արքն, եւ այլոց կանանց որոց էին ՚ի կապանս արքն, բազում պարկեշտասէր առաքինութեամբ մի զմիով ելեւելս առնէին. զօր ամենայն մեռանելով ամենայն ախտից ընդ բանի մարգարէին` կենդանի մարտիրոսք էին. առ որս յաղթի բան ասել որոշողութեամբ զսաստիկ վարուցն նոցա ճգն ութիւնս որք անցուցին զբազում արամբք եւ զբնական տկար ութիւն մարմնոյ կանանց զօրացուցեալ առաւել քան զարանց` քաջայաղթողք եղեն: Կանայք փափուկ դստերք նախարարացն եւ տիկնայք աւագաց փոխանակ նաշհոյ կորեակ ուտէին. եւ փոխանակ պարզ գինւոց ջուր չափով ըմպէին փոխանակ կերպասեայ ոսկեհուռ զգետուցն` խոշոր բրդեայս զգենուին. եւ փոխանակ բազմադիմի անկողնոցն` փրիսայիւք ՚ի վերայ երկրի գետնատարածք լինէին: Եւ որք յառաջագոյն յամրանային ՚ի քուն նմանեալք վերնոցն` անքունք եղեն: Չօծան իւղով, չյարմարեցին սանտրով զհեր գլխոյ իւրեանց: Եւ որում անհնար է յաղթել կանաց` շատխօսութեանն, եւ ստէպ ընդ քողով այսր անդր հայեցող ութեան զաչս ածելոյ զսպեցին, եւ ցածուցին զլեզուս իւրեանց յաւելորդ խօսից: Այս բանք են Փարպեցւոյն համաձայն Եղիշէի, զորոյ չէր ընթերցեալ զգիրս: