Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ցասուցեալ Յազկերտի ընդ գործս հոնաց` յորոց ամոթով պարտեցաւ, դառնացաւ յանձն իւր, եւ ՚ի խոր խոցեցաւ. վարանէր եւ տագնապէր. եւ ՚ի տարակուսի եղեալ ճգեր զպատճառս իրացն մերթ յանմիաբանութիւն զօրաց իւրոց. եւ մերթ ՚ի ծուլ ութիւն մոգուցն. իբր թէ գուցէ չիցէ նոցա կարացեալ հաճել զմիտս ածոցն արժանաւոր զոհիւք. որոյ վասն եւ նոքա դարձուցին ասէ զերեսս իւրեանց ՚ի զօրաց մերոց, եւ թոյլ ետուն կորնչիլ այնչափ բազմ ութեան ընտիր արանց: Վարաներ եւ Միհրներսեհ ՚ի միտս իւր առաւել զթագաւորն, մի արդեօք նա թափեսցէ Յազկերտ զցասումն իւր. քանզի ինքն լեալ էր պատճառ եւ յորդոր ելանելոյ ՚ի կռիւ: Չեգիտ զայլ հնարս անմեղադիր առնելոյ զինքն, բայց զայս եւեթ, զի եդ բանս ՚ի բերանս մոգուցն խօսիլ առ արքայ. որոց մատուցեալ առ Յազկերտ` ասեն. մեք գիտեմք արքայ քաջ, զի ոչ ոք ՚ի մարդկանէ կարէ յաղթել զօ րութեան քում. բայց քանզի դու դեռեւս կենդանի պահեցէր զկապեալ քրիստոնեայսն զայնոսիկ` որք զաստուածս մեր սպանին, վասնորիկ աստուածքն բարկացան, եւ թոյլ ետուն պարտիլ զօրացդ յերեսաց թշնամեաց քոց:
       Զայս իբրեւ լուաւ թագաւորն, անդէն վաղվաղակի հրամայեաց կոչել առաջի իւր զերկոսին քահանայսն, որք ՚ի կարավանի անդ էին, զՍամուէլ եւ զԱբրահամ: Եւ նախ ետ հատանել զաջոյ ձեռն Սամուէլի, եւ դնել ՚ի ձախոյ ձեռն Աբրահամու. եւ ապա ետ հատանել զաջոց ձեռն Աբրահամու եւ դնել ՚ի ձախոյ ձեռն Սամուէլի. եւ զայս վասնորիկ արար, զի իշխեցին ասէ ձգել զձեռս ՚ի կրակ սպանանել զայն: Եւ ապա հրաման ետ տանիլ զնոսա յառանձին տեղի հեռի ՚ի կարաւանէն, եւ անդ հատանել զգլուխ նոցա. զի մի ասէ ոմանք ՚ի քրիստոնէից գտեալ զոսկերս դոցա պատուեսցեն: Այսպիսի օրինակաւ կատարեցան երկոքին նոքա յեօթներորդ աւուր հրոտից, այն է յուլիսի. 13. ՚ի գաւառին` զոր Վարդգէս կոչէ Փարպեցին:
       Յետ այսորիկ յղեաց Յազկերտն մեգս յԱսորեստան` սպանանել եւ զերանելի եպիսկոպոսն Բասենոյ զԹաթիկ, որ բանիւ Վասակայ յառաջագոյն տարագերալ անդ. եւ կայր ՚ի կապանս եւ ՚ի մեծ տանջանս: Հասեալ անդր մոգուցն` նախ դառն կտտանօք չարչարեցին զերանելի աւուրս բազումս, եւ քերեալ զմարմին մինչեւ ցոսկերսն, հատին յետոյ եւ զգլուխն:
       Ապա առաքեաց Յազկերտ զԴենշապուհ որ եւ Վեհդենշապուհ ամբարապետ` ՚ի քաղաքն Նիւշապուհ, ուր էին երանելի քահանայքն Ղեւոնդեանք հանդերձ նախարարք. զի կամ դարձուսցեն զնոսա` զքահանայսն` յօրէնս պարսից, եւ կամ չարչարօք տանջանօք զնոսա, այլ` ՚ի ծածուկ. զի մի ասէ գիտացեալ այլոց քրիստոնէից` մատուսցեն նոցա յար գութիւն իբրեւ սրբոց ընդ օրէնս իւրեանց, եւ կամ առցեն զմարմինս նոցա: Եւ եղեւ զի յայնմ գիշերի յորում հաւատաց մոգպետն, եւ խառնեցաւ ՚ի գունդ երանելի քահանայիցն, եհաս եւ Դենշապուհ ՚ի քաղաք անդր ՚ի Նիւշապուհ, եւ կամելով զգուշութեամբ եւ զանխուլ տանիլ զպատուէր արքայի, համբաւ եհան ստութեամբ, թէ հրաման տուեալ է Յազկերտ արձակել զքահանայս յաշխարհ իւրեանց. իսկ զնախարարսն ասէ ինքնին արքայ եկեալ ազատելոյ է: Եւ գաղտ կոչեալ զիշխանս քաղաքին եւ զմոգսն պատուէր ետ նոցա սաստիկ սպառնալեօք. մի զօք բնաւ թողուլ ՚ի հայոց ելանել ՚ի քաղաքէ անտի. զի մի ինչ գիտասցեն զնահատակ ութեան սրբոցն:
       բ. Էր եկեալ ընդ Դենշապհոյ այր ոմն ՚ի խուժիկ ազգէ` այսինքն յերկրէն Խուժաստանու` ՚ի ծածուկ քրիստոնեայ: Սա էր վաճառական յաշխարհին Վրկանայ` այր զգօնամիտ եւ զգաստ ՚ի գործս իւր. որոյ եւ բազում անգամ գնացեալ էր ՚ի Հայս, եւ ուսեալ զլեզու հայոց. եւ էր ծանօթ երանելի նախարարաց եւ քահանայից` որք էին ՚ի կապանս. եւ բազում նպաստ մատուցեալ էր նոցա ՚ի մխիթարութիւն. եւ հանապազ կասկածելով զնահատակութենէ նոցին ցանկայր գոնէ զնշխարս նոցա ամփոփել, համարելով զնոսին անգին գանձ առ հաւատացեալս: Եւ զի սա ինքն խուժիկ բազում հաւատարմութիւն ցուցեալ էր առ Դենշապուհ յաշխարհին Վրկանայ, եւ էր լեալ սիրելի յաչս նորա, կարծեցեալ ՚ի նմանէ իբրեւ ջերմ կրակապաշտ, ՚ի գալ Դենշապհոյ ՚ի նահատակել զքահանայս` էառ եւ զնա ընդ իւր իբրեւ զհաւատարիմ ոք: Եւ խուժիկ առ ամենեւին անկասկած առնելոյ զԴենշապուհ ՚ի վերայ իւր` պատճառանօք իմն կամեցաւ հրաժարիլ ՚ի նմանէ: Այլ նորա ոչ անսացեալ` ստիպէր զնա` գտանիլ առաջիկայ ՚ի մահու երանելեասն. դու ասէ` որ օրինօք կրակապաշտ սնալ ես ոչ մնաս առ իս տեսանել զկորուստս կրակասպանիցն: Եւ նա իբր շնորհս ունելով սիրոյ նորա` գնաց ընդ ամենայն, եւ թէպէտ խղճէր ՚ի միտս, բայց միանգամայն տայր եւ փառս աստուծոյ:
       ՚Ի գալ ապա Դենշապհոյ ՚ի քաղաքն` սոյն այս խուժիկ լռելեայն ազդ արար երանելի կապելոցն զմիտս նորա ՚ի ձեռն միոյ ուրուք ՚ի դահճաց, որ բարեկամութեամբ էր ընդ նոսա: Իսկ Դենշապուհ ՚ի վաղիւ անդր չեւ ինչ գիտացեալ զանցից մոգպետին` արձակեաց զդահիճսն` հանել ՚ի բանտէ զկապեալ քահանայս, եւ ածել առաջի իւր: Եւ իբրեւ եկին եւ տեսին դահիճքն զմոգպետնզի նստէր ՚ի բանտի անդ հանդերձ կապանօք ՚ի մէջ սբցն, եւ խօսեր ընդ նոսա բանս քաջալերութեան, զարմացեալ յոյժ ընդ իրսն` դարձան եւ պատմեցին Դենշապհոյ. Եւ նորա լուեալ զայս` զարհուրեցաւ. եւ հրամայեաց դահճացն հանել զամենեսին ՚ի բանտէ, եւ տանիլ ՚ի տեղի մի արտաքոյ քաղաքին, ուր ինքն գնալոյ էր. այլ քանզի փականք կապանայ եւ շղթայից նոցա ոչ երեւէին, տարան ընդ իւրեանս զդարբինս` զի լուծցեն զկապանսն. եւ յոչ կարեն նոցա լուծանել` ձեռն արկին խարտոցիւք հատանել. եւ զի յոյժ ստուարագոյն էին շղթայքն, մանաւանդ սրբոյն Յովսեփայ, ՚ի բաց եդեալ զխարտոցսն` ուռամբք ջարդեցին զայնս ՚ի վերայ սալից, եւ հազիւ զերծուցեալ հանին զերկաթսն` չարաչար վիրաւորելով զմարմինս նոցա:
       Տարան ապա զնոսա ՚ի տեղին` ուր մնայր նոցա Դենշապուհ` ոչինչ հեռի ՚ի կարաւանէն: Եւ դահճացն` տեսեալ թէ ուրացութեամբ գնային նոքա ՚ի տեղի կատարման, սկսան այպանել ընդ միտս իւրեանց, եւ ասէին ցմիմեանս. եթէ գիտէին սոքա զմահն` որ պատրաստել է ինքեանց, ոչ այդպէս ուրախանային իբր զերծելք ՚ի կապանաց, այլ` մանաւանդ լային եւ կոծէին: Իբրեւ ածին զսուրբսն առաջի Դենշապհոյ, առեալ նորա մեկուսի զմոգպետն առանձինն` հարցանէր ցնա. զի՞ է` ՚ի կապանս ես: Պատասխանի ետ երանելին. մի ' խօսիր ընդ իս ՚ի ծածուկ. եւ մի ' լսեր զխորհուրդս լուսոյ` ՚ի մէջ խաւարի. զի բա'ց են աչք իմ. եւ տեսի զլոյսն երկնաւոր. եւ եթէ կամիս խորհրդակից լինել կենաց, հա'րց ցիս յանդիման հրապակարաւ, եւ պատմեմ քեզ` զոր տեսի զմեծամեծս այ: Եւ իբրեւ լուաւ ՚ի նմանէ Դենշապուհ զամենայն, եւ գիտաց` թէ նա հաստատուն կայ ՚ի նորոգ ընկալեալ հաւատս իւր, զահի հարաւ յանձն մեծապէս. փութացաւ գնաց եւ ծանոյց զիրսն թագաւորին: Ընդ որ ապշեալ եւ շուարեալ թագաւորն` ասէ զայրագին մեք զայլս կամէնք դարձուցանել յօրէնս մեր, եւ ահա վարդապետ օրինաց մերոց զկնի նոցա մոլորութեանն խոտորեցաւ. այն զի ոչ դուզնաքեայ ոք էր այրն. ընդ որում եթէ լիցի մեզ խօսիլ, նա տեղեկագոյն գոլով քան զամենայն վարդապետս աշխարհիս` գուցէ ՚ի հիմանէ խարխալեալ աւերեսցէ զօրէս մեր. եւ եթէ մահու սպանանեմք զնա, համբաւ քրիստոնէ ութեան նորա հռչակեալ` անարգանս ածէ ՚ի վերայ դենիս մերոյ:
       Հրաման ետ ապա Դենշապհոյ, եւ ասէ. գնացեալ կոչեա ' առաջի քո զդառնացեալ ծերն զայն. եթէ հաւանեսցի սիրով, մեծարեսջի'ր զնա ընդ առաջի կարգի. ապա թէ ոչ` յանցանս արկեալ ՚ի վերայ նորա` կորուսջիր զնա: Եւ զկախարդսն զայնոսիկ զվարդապետս քրիստոնէից փութանակի կարճեա ' ՚ի կենաց. գուցէ զաշխարհս ողջոյն մոլորեցուսցեն. զի թէ զճարտար մոգպետն այնպէս երագ աշակերտեցին, տգետ մարդիկ զիա՞րդ կարասցեն կալ առաջի նոցա պատիր խաբէութեանն:
       Առեալ զայսպիսի հրաման Դենշապհոյ` եկն ՚ի տեղին, ուր ածեալ էին զերանելիսն. եւ վերստին մեկուսի հեռացուցեալ զմոգպետն ՚ի խմբէ քահանայից` խօսեցաւ ընդ նմա, եւ ասէ. իշխանութիւն առի ՚ի վերայ քո. արդ` մինչչեւ ձեռն արկեալ է իմ ՚ի քեզ, ընկա'լ զմեծարանս, եւ արհամարհեա ' զանարգանս. թո'ղ անդր ՚ի բաց զքրիստոնէութիւնդ` զոր ոչ ունէիր ՚ի բնէ, եւ դարձի'ր անդրէն ՚ի մոգութիւն : Ասէ ցնա երանելին. աղաչեմ զքեզ, մի ' եւս խնայեր յիս ընդ առաջի սիրոյդ, այլ` որպէս առեր իշխանութիւն ՚ի վերայ իմ, դատեա ' զիս: Տեսեալ Դենշապհոյ` թէ ոչինչ օգտի, ետ զերանելին ՚ի ձեռս դահճաց` տանիլ զնա ՚ի ծածուկ յերկիր հեռաւոր, եւ ընկենուլ ՚ի վիրապ մի մեծ. ուր եւ կատարեցաւ նա ՚ի Քրիստոս:
       գ. Վճարեալ Դենշապհոյ զայս գործ` էառ ապա ընդ իւր ՚ի վեցերորդ ժամու աւուրն զերկուս իշխանս պարսից ` զՄովան անդերձապետ զփոխանորդ մոգպետաց մոգպետի, եւ Զջնիկան մարզպան արքունի` իբր օգնական` հանդերձ սպասաւորօք եւ դահճօք, ընդ որս էր եւ խուժիկն, եւ ետ ածել զքահանայսն յայլ տեղի անմարդաբնակ: Անդ խորհուրդ արարեալ երեցունց նոցա` հրաման ետուն դահճաց կապել պարանս երկայնս զոտից երանելեացն: Եւ դահճացն վաղվաղակի կատարեալ զհրաման նոցա, սկսան երկու երկու դահիճք զիւրաքանչիւր ՚ի սրբոցն ՚ի քարշ ածել ընդ ապառաժուտ տեղիս. որով եւ պատառեցան մարմինք նոցա համայն: Կարծէին նոքա, թէ գուցէ այսու մեղկացուսցեն զսիրտս նոցա. բայց առաւել եւս զօրացան սուրբքն. զի հայեցել ՚ի չարաչար պատառուածս մարմնոց իւրեանց, այնուհետեւ` եթէ մարդկային ինչ երկիւղ եւս գոյր ՚ի սիրտս նոցա, եւ այն բարձաւ. եւ ընդ ասելոյն Եղիշէի, որպէս փութայր ծարաւին յաղբիւր, այնպէս փութային նոքա մի քանի հեղուլ զարիւն իւրեանց:
       Արդ` իբրեւ կացուցին զնոսա առաջի, խօսիլ սկսաւ ընդ նոսա Դենշապուհ, եւ ասէ. ամենայն աւեր եւ վնասք մեծի աշխարհին Հայոց ՚ի ձէնջ եղեն. եւ նախարարք վասն ձեր կան ՚ի կապանս. եւ այժմ չի'ք ինչ այլ ձեզ հնարք գիւտի կենաց, բայց եթէ երկիր պագանիցէք արեգական ընդ կամաց թագաւորին. որով եւ պատուեալ յարքայէ` յուղարկեսջիք ձեր. եւ նախարարք ձեր փառօք մեծարեցին յարքայէ. եւ որպէս եղէք պատճառ այդչափ չարեաց, լերո'ւք այսօր պատճառ փրկ ութեան անձանց ձերոց, եւ նախարարցդ եւ որդւոց նոցա: Եւ զայլ եւս բազում բանս խօսեցեալ Դենշապհոյ` հրամայեաց Սահակայ եպիսկոպոսի թարգմանել զբանսն ՚ի լսելիս այլոց. քանզի նա քան զայլս քաջ գիտէր պարսկերէն:
       Ասէ ցնա սուրբն Սահակ. քա'ւ ինձ` զայդպիսի սուտ եւ ծաղրու արժանի բանս պատմել ցդոսա. զի իբրեւ լսեն` անդոսնեն, եւ ընդ իս ցասնուն. արարէ'ք ի'նչ եւ կամիք, եւ մի ' յերկարէք խօսիլ ընդ մեզ բանս սնոտիս: Ընդ այս սրտմտեալ Դենշապհոյ եւ ընկերաց նորա` ասեն ցնա. դու հարկաւորութեամբ ասա ' ցդոսա. թո'ղ գիտասցուք եւ զդոցա զխօսս եւ զկամս: Եւ սուրբն Սահակ կարճառօտիւ իմն վեր ՚ի վերոյ բանիւք եւ ծիծաղելով պատմեաց նոցա:
       Յայնժամ յառաջ մատուցեալ Ղեւոնդ երէց` կացոյց թարգման զնա ինքն զՍահակ եպիսկոպոս, եւ ասէ ցԴենշապուհ. զիա՞րդ լուիցուք երկդիմի հրամանաց քոց. որ զարեգակն Աստուած համարիս, եւ զերկրպագութիւն նորին ՚ի կամս թագաւորին թողուս. ահա գովին յայտ առնես, թէ թագաւորն ՚ի կամս ազա տութեան իւրոյ` զոր կամի աստուածացուցանէ, եւ զոր կամի ծառայեցուցանէ: Եւ արդ` մի ' աշխատ առներ զմեզ այդպիսի աստուածոց երկրպագութիւն տալ . զի թէ զինուորք մեր զամենայն զկեանս իւրեանց արհամարհեալ` ոչ յանձն առին պաշտել զայդպիսի աստուածս ձեր, քանի՞ եւս մեք` որ օրէնսուսոյցքն եմք եւ քաջալերիչք նոցա:
       Ասէ Մովան անդերձապետ. աստուածքն մեր բարերար են, եւ երկայնամիտ լինին առ մարդիկ, արեգակն եւ հուր, զորս դուք ոչ ճանաչէք. վասնորոյ եւ մեք երկայնամիտ լինիմք ՚ի վերայ տգու տութեան ձերոյ. այլ դուք գո'նէ յայսմ հետէ խնայեցէ'ք յանձինս ձեր: Պատասխանի ետ սուրբն Սահակ, եւ ասէ. զարմանամ, զիա'րդ զտկար արարածս զհուր եւ զարեգակն` աստուածս կոչեցեր բարերարս եւ երկայնամիտս. որոց մին հանապազ անյագ ուտէ, եւ թէ չուտէ` հանապազ մեռանի. եւ միւսն` որ ոչ ուտէ, առանց օդոյ ոչ ճառագայթէ. եւ ինքն յար ՚ի փոփոխման գոլով` ոչ կարէ հաստատուն կեանս ումեք շնորհել. եւ ո'րպէս մարթ է այդպիսի յեղյեղուկ արարածոց իբր Աստուծոյ բարերարի երկրպագութիւն տալ:
       Զսոյն խօսեցաւ եւ սուրբն Յովսէփ, եւ համարձակ մերժեաց զյորդորանս Մովանայ եւ այլոց, եւ ասէ. մի ' եւս երկդէք առաջի մեր, զոր բազում անգամ լուեալ էք ՚ի մէնջ. ո'չ կարեմք մեք թողուլ զճշմարիտ օրէնս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, եւ հնազանդիլ այդպիսի անմիտ օրինաց: Յաւարտել նորա զբանսն` աղաչեցին Մուշէ եւ Արշէն եւ Քաջաջ զսուրբն Սահակ ասել ցիշխանսն, թէ զոր ինչ ասացին սուրբ վարդապետք եւ հոգեւոր հարքս մեր, դոյն են եւ մեր կամք. կատարեցէք վաղվաղակի` յոր եկեալդ էք, եւ մի յապաղէք:
       Ընդ այս առաւել ցասուցեալ Դենշապհոյ` համայեաց անդէն զկրսերագոյնն ՚ի նա զԱրշէն երէց յառաջ մատուցանել. եւ յարկանել նորա անդ կապեցին դահիճքն զոտս երանելւոյն, եւ մեծաւ ուժով պնդեցին զձեռս, մինչեւ ճարճատիլ ջղաց նորա: Իսկ երանելւոյն բացեալ զբերանս իւր` ասէ . ժողովք չարաց պաշարեցին զիս, եւ փոխանակ բերանոյ իմոյ աղաղակեցին ամենայն ոսկերք իմ. լուր ինձ տէր, եւ ընկա'լ զոգի իմ ՚ի ժողով սուրբ զինուորացդ. եւ զայս ասացեալ` ոչ եւս կարէր բանալ զբերանն յանհնարին ցաւոցն: Եւ անդէն դահիճքն հատին զպարանոց նորա, եւ ընկեցին ՚ի խորխորատ մի ցամաք: Եւ կատարեցաւ գուշակութիւն սրբոյն Յովսէփայ, որ ՚ի նախընթաց գիշերի մարգարէացաւ վասն երանելւոյն Արշենի, թէ նախ քան զմեզ զամենեսին ընդունիլ զպսակն:
       Յետ այսորիկ բազում ինչ խօսեցեալ Դենշապհոյ ընդ երանելեացն` իբրեւ անհաւան եգիտ զնոսա ՚ի կամս իւր, ասէ ցնս. ո՞չ գիտէմք` որչափ երկայնամիտ լինիմ ՚ի վերայ ձեր. եւ այս ոչ եթէ ՚ի հրամանէ թագաւորն է, այլ ՚ի քաղցրութենէ իմմէ . զի չեմ անագորոյն իբրեւ զձեզ, որք անձանց ատեցօղք էք` եւ այլոց թշնամի. իմ զի աղ եւ հաց կերեալ է յաշխարհին ձերում, գութ եւ սէր ունիմ առ աշխարհն եւ առ ձեզ: Պատասխանի ետ սուրբն Ղեւոնդ , եւ ասէ. յիրաւի ասացէր` եթէ յինէն անսամ ձեզ, եւ ո'չ ՚ի հրամանէ թագաւորին. քանզի եւ չէր իսկ արժան ձեզ անսալ հրամանի նորա. զի աւերիչ աշխարհի է, եւ սպանող անմեղ մարդկան, եւ թշնամի աստուծոյ. բայց մեք ոչ կարեմք անցանել զհրամանաւ մերոյ թագաւորին երկնաւորի. այլ` պատրաստ եմք մեռանիլ վասն նորա:
       Շարժեալ Դենշապհոյ զգլուխ իւր ՚ի վերայ նորա` ասէ. այժմ տեսցես. եւ ապա առանձին խօսեցեալ ընդ սրբոյն Սահակայ ` ասէ ցնա. դու որովհետեւ ոչ իմացար զպատիւ անձին քո, արդ եւ ես յիշեցուցանեմ քեզ զչարիսն` զոր գործեցեր. արդարեւ դու՞ սպաներ զկրակն, եւ աւերեցէր զկրակատունն: Ասէ Սահակ. յառաջագոյն գիտէիր, թէ այժմ կամիս լսել: Ասէ Դենշապուհ. իմ լուեալ է, թէ զամենայն վնաս ՚ի Ռշտունիս դու արարեր: Սահակ ասէ. եթէ այդպէս հաւաստեաւ լուար, կրկին զի հարցանես: Եւ նա ասէ. զճշմարիտն ՚ի քէն կամիմ լսել: Ասէ ցնա Սահակ. ո'չ եթէ ճշմարիտ ինչ լսել կամիս դու, այլ` արեանս իմում ծարաւի է սիրտ քոյ. արդ` յիրաւի զտունն ես աւերեցի, եւ զմոգսն ես չարչարեցի. բայց զուր զրպարտես զիս` թէ զկրակ սպաներ. զի ո՞վ կարէ զկրակ սպանանել. ա'ղէ սպան դու զօդ` եթէ կարես. եւ կամ ապականեա ' զհող, զի մի ' բուսասցէ զդալարի. փողոտեա ' զգետ, զի մեռցի. եթէ զերեսին զայդ կարես առնել, ապա եւ զկրակ կարես սպանանել: Մեռանի այն` որ շնչէ եւ շարժի եւ գնայ, ուտէ եւ ըմպէ. ե՞րբ տեսեր դու զկրակ գնայուն կամ խօսուն. արդ` զոր կենդանի քո չէ տեսեալ. մեռեալ խոստովանիս: Ասէ ցնա Դենշապուհ, այժմ չէ մեզ ժամ ՚ի վէճ մտանել բանից վասն բն ութեան արարածոց. խոստովանեա ինձ` եթէ դու անցուցեր զկրակն. Պատասխանի ետ սուրբն Սահակ եւ ասէ. այո ' քանզի մտեալ իմ ՚ի կարակատուն ձեր, եւ տեսեալ զպաշտօնեայս առաջի կրակի, հարցի ցնոսա ոչ գանիւ այլ` բանիւ զի եւ ինչ համարիք դուք զկրակդ. եւ նոքա միամտութեամբ ասացին ցիս. մեք ոչինչ գիտեմք բայց այսչափ իմանամք, զի սովորութիւն է նախնեաց, եւ հրաման բուռն թագաւորին` սպաս տանել դմա: Հարցի ցնա դարձեալ, զի՞նչ իմանայք դուք զբնութիւն կրակդ. արարի՞չ կարծէք եթէ արարած: Ասէն ամենքն միաբերան. մեք արարիլ զդա ոչ գիտեմք եւ ոչ հանգուցիչ աշխատելոյ. ձեռք մեր փապարել են ՚ի կացնի, եւ թիկունք մեք մաշեալ են ՚ի փայտակրի, աչք մեր գիճացեալ են արտասուօք ՚ի կծուութենէ ծխոյ երեսք մեր մրոտել ՚ի թանձրութենէ սեւ ութեան դորա: Եթէ շատ մատուցանեմք դմա զկերակուրն, յոյժ քաղցնու. եւ եթէ բնաւ չտամք , բնաւ անցանէ եւ սպառի. եթէ մօտ երթամք` եւ երկիր պագանեմք, կիզու զմեզ. եւ եթէ ոչ երթամք մօտ, ամենեւին մոխիր դառնայ. մեր ահա այդպէս զչափ առեալ է բն ութեան դորա: Ասեմ ցնոսա. ո՞վ ուսոյց ձեզ առնել զայդ: Եւ նոքա ասեն. օրէնսգիրքն մեր, որոց կուրացել են աչք հոգւոց. իսկ թագաւորն մեր մարմնոյ միով ակամբն կոյր է, այլ` հոգւոցն բնաւ չի'ք իսկ աչք: Եւ իբրեւ լուայ զայս ՚ի մոգուց անտի, յոյժ ողորմեցայ. զի տգիտութեամբ զարդարն խօսեցան: Ապա սակաւիկ մի չարչարեցի զնոսա գանիւ. եւ նոցունց իսկ ետու զկրակն ՚ի ջուր ընկենուլ. եւ ասացի այսպէս. աստուածք` որ զերկինս եւ զերկիր ոչ արարին , կորիցեն ՚ի ներքոյ երկնից. եւ ապա զմոգսն ՚ի բաց արձակեցի:
       դ. Զայսպիսի բանս լուեալ Դենշապհոյ ՚ի բերանոյ եպիսկոպոսին` յանհնարինս զայրացաւ. եւ գոչեաց իբրեւ զառիւծ. եւ հանեալ զսուսեր իւր` գաղտնաբար յարձակեցաւ ՚ի վերայ նորա . եւ եհաս զաջ ուս երանելւոյն` մինչեւ ՚ի գոտին իջուցանելով, եւ ՚ի բաց զբազուկ նորա թիկամբն հանդերձ. Եւ նորա ձախկողմն գլորեալ անդրէն զօրացաւ, եւ էառ գնահատեալ բազուկն. եւ յեցեալ ՚ի քար մի ասաց աստուած. ընկալ տէր զկամաւոր պատարագս: Եւ սկսաւ քաջալերել եւ յորդորել զընկերակիցս իւր, եւ ասէ. հապա առաքինիք` եհաս ժամ պսակման մերոյ. խցէք զաչս մարմնոյ վայր մի, եւ այժմ տեսանէք զյոլսն մեր զՔրիստոս: Եւ զայս ասացեալ անկանէր եւ բերկրալից թաւալէք յարեան իւրում` գոհանալով զաստուծոյ. եւ անդէն տեսանէր, զի ահա եկեալ իջանէր յերկնից գունդ բազում հրեշտակաց, եւ վեց պսակ հրեշտակապետին. եւ լսէր բարբառ ՚ի վերուստ. քաջալերեցարուք սիրելի'ք իմ, զի ահա մոռացայք զվշտալից զկեանսդ, եւ հասիք երանելի պսակացդ:
       Լուեալ Դենշապհոյ եւ ընկերաց նորա զցնծալից օրհնութիւն սրբոյն Սահակայ եպիսկոպոսին եւս քան զեւս կատաղեցան եւ հրամայեցին դահճացն անդէն անդ առնուլ զգլուխս ամենեցուն: Զայն տեսեալ սրբոյն Ղեւոնդեաց` ասէ ցերանելին Յովսէփ կաթողիկոս մատիր յառաջեաց դու ընդդէմ սրոյն. քանզի դու աստիճանաւ ՚ի վեր ես քան զամենեսեան. եւ զայլսն եւս մի մի քաջալերեալ յերկինս խրախուսէր: Եւ յորժամ դահիճքն մերկացուցանէին զսուրբն Յովսէփ, ասէ երանելին. դարձ անձն իմ ՚ի հանգիստ քոյ, զի տր բարի քեզ, եւ նոքա հատին զգլուխ նորա:
       Այլ Դենշապուհ զայրացեալ յոյժ ընդ բանս յորդորանացն Ղեւոնդեայ` գոչեաց զայրագին առ դահիճսն, մերկացուցանել զնա, եւ քարշել ուժգին ընդ քարաժայռս. եւ ՚ի վարել նոցա բռնութեամբ զերանելին ընդ խորտաբորտ սրածայր քարուստ քերեցան եւ քերթեցան համայն լանջք եւ թիկունք նորա, մինչեւ ոսկերացն մերկանալ ՚ի մորթոյն. եւ դահճացն վաստակեալ ՚ի քարշելոյ` ածին զնա ՚ի նոյն տեղի, եւ հատին զգլուխ նորա անդ. նոյնպէս եւ զգլուխ սրբոյ երիցուն Մուշէի, եւ սարկաւագին Քաջաջայ, եւ յետ ամի զգլուխ երանելւոյն Սահակայ եպիսկոպոսի: Այս փառաւոր նահատակ ութիւն սոցա եղեւ ՚ի քսան եւ հինգերորդ աւուր ամսոյն հրոտից, է ՚ի 31. յուլիսի յամի տեառն 454. ՚ի վեշտասաներորդ ամի Յազկերտի արքայի, յԱպար ի մերձ ՚ի գեօղն, որ կոչիւր Ռէվան, յետ երից ամաց ՚ի նահատակութիւն անտի սրբոց Վարդանանց:
       Իսկ անուանք վեցեցունց սրբոցն` որք կատարեցան անդ, ըստ կարգի թուելով էին այսոքիկ. Յովսէփ կաթուղիկոս ՚ի Վայոց ձորոյ ՚ի գեղջէ Հողոցմանց. Սահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց. Ղեւոնդ երէց ՚ի Վանանդայ ՚ի գեղջէ Իջաւանից. Մուշէ դրան երէց Ներշապհոյ Արծրունւոյ յերկրէն յԱղբակոյ. Արշէն երէց ՚ի Բագրեւանդայ ՚ի գեղջէ Եղեգեկայ. Քաջաջ սարկաւագ ՚ի Ռշտունեաց : Յաւել ՚ի սոսա եւ զերիս այսինքն են, մոգպետն, որ հաւատաց ՚ի Քրիստոս. Սամուէլ երէց յԱրարատեան է ՚ի գեղջէն Արածայ, եւ Աբրահամ երէց` սարկաւագ նորա ՚ի նոյն գեղջէ, որք ՚ի կարաւանին կատարեցան. ընդ ամենայն ոգիք ինն. Ընդ սոսա դասի իբր տասներդ եւ Թաթիկ եպիսկոպոս Բասենայ որ յԱսորեստան նահատակեցաւ. Սոքա ամենէքին յանուն մեծի երիցուն Ղեւոնդեայ Ղեւոնդեանք կոչեցան. զի որպէս երանելին Վարդան եղեւ պարծանք իւրոց նահատակակից նախարարաց եւ զինուորաց, սոյնպէս եւ սա իւրոց ընկերաց:
       ե. Յետ նահատակելոյ Դենշապհոյ զերանելիսն եդ անդէն ՚ի տեղւոջն պահապան` արս ինն, եւ վերակացու նոցա զխուժիկն. զի զգուշասցին մարմնոյ սրբոցն աւուրս իբր տասն, մինչեւ անցեալ գնասցէ կարաւանն արքունի. գուցէ ասէ ոմանք ՚ի քրիստոնէից եղելոյ ՚ի մերձակայ վայրս կամ ՚ի կարաւանին եկեալ անդր` գողասցին զմարմինս նոցա. եւ ինքն դարձաւ ՚ի քաղաքն հանդերձ ընկերօք իւրովք :
       Իսկ բարեսէր խուժիկն անդադար վարանէր ՚ի միտս իւր, թէ զիարդ կարասցէ զմարմինս սրբոցն գողանալ : Եւ մինչդեռ նա յայսպիսի խորհուրդս էր, արհաւիրք մեծամեծք եւ ձայնք որոտմանց եւ ցոլմունք փայլատականց լինէին ՚ի տեղւոջ անդ ՚ի վերայ նոցա, եւ ահագին նշանք` մինչեւ կանգնիլ մարմնոց սրբոցն ՚ի վերայ ոտից, եւ սիւն լուսոյ իջանել յերկնից` եւ պարուրել զնա շուրջանակի զաւուրս երիս: Յորոց զահի մեծի հարեալ պահապանացն` անկան յերկիր իբրեւ զմեռեալ, եւ կային ընդ ընդարմացեալ: Եւ ապա սակաւ մի ոգի առեալ նոցա` հայէին յիրեարս, եւ աչս ածէին փախչելոյ ՚ի տեղւոջէն. եւ ոչ համարձակէին յերկիւղէն. մանաւանդ զի երկու ՚ի նոցանէ դիւրեցան:
       Այլ խուժիկ երանելին փոխանակ երկնչելոյ ուրախ լինէր ՚ի սրտի իւրում. եւ կամելով հեռացուցանել անտի զպահապանսն` կամաւ կաղ ՚ի կաղս հայելով զկնի իւր` փախչէր ՚ի տեղւոջէն. զի եւ նոցա յորդոր լիցի փախչելոյ. որոց տեսեալ զմեկնիլ նորա անտի` ինքեանք եւս սկսան փախչիլ զհետ նորա, եւ յաւուրն վեցերորդի հասեալ նոցա առ Դենշապուհ եւ առ ընկերս նորա` պատմեցին զամենայն, զոր տեսին. եւ նոքա պատուէր ետուն չյայտնել ումեք ամենեւին, եւ ոչ իսկ յիշել զմահ քահանայիցն: Եւ արձակեալ զնոսա, մնացին երեքին տարակուսեալ եւ զարմացեալ, եւ ասէին ցմիմեանս ընդ գրելոյ Փարպեցւոյն. Ո'չ են իրք քրիստոնէից թեթեւ իմն եւ դուզնաքեայ, այլ` հաստատ մեծ եւ զօրութիւն օրինաց նոցա եւ հաւատոց. եւ մեք յանգի տութեան վնասեալ` կորնչիմք, եւ չզգամք: Եւ ապա ընդ որում գրէ Եղիշէ` հիանալով իմն ասէին, զի՞նչ գործեսցուք վասն անքննին աղանդոյ դոցա. մինչդեռ կենդանի են. զարմանալի են կեանք իւրեանց. եւ իբրեւ զմեռեալս` ոչինչ փոյթ ունին զերկրաւորացս. եւ յորժամ մեռանին, ըզգործ կենդանւոյ գործեն, քանզի ո՞յր ուրուք զի կանգնեալ երեւեցաւ, եւ բարբառեցաւ, որպէս պատմեցի մեզ զդոցանէ. եւ գիտեմք` զի սուտ չեն հաւատարիմ սպասաւորքս մեր. որք եթէ յանձնաց շահ հայէին, առեալ զմարմինս դոցա` տանէին ՚ի ծածուկ առ քրիստոնեայս եւ ընդ կշռոյ իւրաքանչիւր մարմնոյ նոցա ոսկի առնուին: Արդ` եթէ լուռ լինիմք վասն նշանացս. կասկած է մեզ. իսկ եթէ յայտնեսցին իրքդ մինչեւ յականջս թագաւորի եւ համօրէն աւագանւոյն, գուցէ եւ օրինաց մերոց քակտումն ինչ հասանիցէ:
       Պատասխանի ետ Մովան փոխանորդն մոգպետաց մոգպետի, ասէ. ո՞չ զիս վերակացու կարգեցին ՚ի վերայ իրացդ, Զի այդպէս նեղեալ տագնապիք յանձինս ձեր. դուք զգործ ձեր կատարեցիք, եւ զհրաման թագաւորի ՚ի գլուխ տարայք. եւ այլ ոչինչ մնայ ձեռ առնել. իսկ եթէ իրքդ ՚ի յայտ եկեսցէն, եւ հարցուփորձ լիցի առաջի արքայի, մեզ մոգաց է այդ խնդիր. դուք անհոգ լերուք: Եւ եթէ վրդովեալ ինչ էք ՚ի միտս ձեր, վաղիւն եկայք առ մոգպետաց մոգպետն ՚ի ժամ նուիրաց. եւ նա հանգուսցէ զմիտս ձեր:
       Իբրեւ գիտաց զայս երանելի խուժիկն, եւ ետես թէ լռութիւն եղեւ, եւ չէ ումեք փոյթ վասն մարմնոյ սրբոցն, փութացաւ եւ էառ ընդ իւր զարս տասն ՚ի քրիստոնէից եւ դրաստս, եւ չորեքկուսի սապատս, եւ գնաց գիշերայն ՚ի տեղի կատարման սրբոց. բայց վրիպեալ ՚ի վայրացն` ոչ կարացին գտանել. ընդ որ տրտմեալ ցաւէին յոյժ: Յայնմ պահու էջ յանկարծ անդ լուսափայլ արծուի, եւ նստաւ ՚ի վերայ մարմնոյ սրբոյն Ղեւոնդեայ յորմէ այնչափ լուսաւորեցաւ տեղին, մինչեւ յայտնի տեսանել նոցա եւ զայլոց մարմինս: Որոյ վասն ուրախացեալ նոցա, եւ փառս տուեալ աստուծոյ` վաղվաղակի ժողովեցին զիւրաքանչիւր մարմինս նոցա ՚ի մի մի սապատ. եւ բարձեալ տարան յանմարդաբնակ ինչ տեղի. եւ դադարեալ անդ զաւուրս եօթն, զատեցին ապա զոսկերս նոցա ՚ի մարմնոցն, յորոց բուրէր հոտ անուշութեան: Եւ բազում պատուով եւ մաքուր կտաւօք զգուշութեամբ թաղեալ զմարմինսն` առին յինքեանս զոսկերսն զամենայն, եւ բերին ՚ի քաղաքին Նիւշապուհ: Եւ յետ աւուրց ինչ սկսան բաշխել զայնս ՚ի մէջ քրիստոնէից, որք էին ՚ի քաղաքին եւ յայլ տեղիս. եւ զբազումս յայնցանէ ետուն ցնախարարսն որք կային ՚ի կապանս. եւ նոցա համարեալ եղեն այնոքիկ իբրեւ գանձք փրկութենէ եւ անապակութեան. եւ ակն ունէին յաստուծոյ բարեխոսութեամբ սրբմցն գտանել ազատութիւն անձանց եւ բոլոր աշխարհին:
       Եւ ինքն խուժիկն հանապազ գոհանայր զաստուծոյ, որ արժանի արար զնա այնպիսի մեծի երանութեան, եւ յերկրաւոր վաճառականութենէ կարգեաց զնա լինել պաշտօնեայ երկնաւորի, եւ ուրախութեամբ պատմէր քրիստոնէից զամենայն զոր տեսեալ եւ լուեալն էր ՚ի նահատակ ութեան սրբոցն: Զոր եւ լուեալ Եղիշէի ՚ի բերանոյ նորա, եւ ՚ի բերանոյ աշակերտաց երանելեացն եւ նախարարաց, գրեաց զպատմութիւն նոցա լիագոյնս: Սոյնպէս եւ Ղազար Փարպեցին առեալ ՚ի բերանոյ նոցին, մանաւանդ ՚ի բերանոյ Կամսարականին Արշաւրայ, նա եւս գրեաց երկար. որպէս ինքն վկայէ: Գրէ եւս սա ինքն Ղազար թէ զբուն անուն խուժիկն ոչ ոք տարաւ իմանալ. ուստի եւ յանուն ազգին կոչեցաւ նա այնպիսի, այսինքն է` խուժիկ:
       Ասի վասն նշխարաց ինչ նոցա Ղեւոնդեաց . թէ կան այժմ ՚ի Մաշաթ յերկիրն Խորասանու, եւ գործեն զսքանչելիս այլ սակայն շահ Աբաս Առաջինն` արքայ Պարսից` կամելով անյիշատակ առնել զսուրբսն` հռչակեաց ասեն, թէ այն է ուխտատեղի միոյ ուրուք ՚ի նախնեաց անտի այլազգեաց: Բայց մեք չունիմք զստոյգն գրել աստ: