ա.
Քանզի
Աշոտ
արքայ`
որպէս
ասացաք
՚ի
նախընթաց
գլուխդ,
կալեալ
կապեաց
զիշխանն
Սիւնեաց
զՎասակ
զհօրաքեռորդի
իւր,
զայն
լուեալ
Սահակայ
Սեւադայի
աներոյն
Աշոտոյ`
գժդմնեցաւ
յոյժ.
վասն
զի
բարեկամ
իւր
էր
Վասակ:
Եւ
ապա
գրգռեալ
յոմանց
՚ի
չարախորհ
եւ
՚ի
սուտակասպաս
արանց`
դարձաւ
՚ի
թշնա
մութիւն
ընդդէմ
Աշոտոյ
փեսայի
իւրոյ.
եւ
՚ի
բազում
գործս
յայտնի
եցոյց
նմա
զատել
ութիւն
իւր,
զոր
ունէր
առ
նա:
Զայն
զգացեալ
Աշոտոյ`
ինքն
եւս
դարձաւ
՚ի
թշնամութիւն
ընդդէմ
նորա,
եւ
երկաքանչիւր
նոքա
օր
քան
զոր
առաւելեալ
՚ի
թշնամութեան
կրճտէին
զատամունս
՚ի
վերայ
միմեանց,
եւ
փութային
թափել
զգառ
նութիւն
սրտից
իւրեանց
զիրեարս:
Զօրաժողով
լեալ
ապա
նոցա`
պատրաստեցան
՚ի
մարտ
պատերազմի.
եւ
երկաքանչիւրոց
հասեալ
մերձ
՚ի
գեօղն`
որ
կոչիւր
Ախայեան
ճակատ
յարդարեցին
եւ
մերձ
էին
յարձակիլ
յիրեարս:
Իսկ
ոմանք
յերեւելի
նախարարաց
վաղվաղակի
ժամանեալ
առ
նս`
բազում
յորդորական
բանիւք
եւ
յանդիմանութեամբ
համոզեցին
զնոսա
՚ի
խաղաղութիւն,
եւ
հաստատեցին
՚ի
մէջ
նոցա
իբրեւ
՚ի
մէջ
հօր
եւ
որդւոյ
դաշն
սիրոյ
եւ
միաբանութեան
հանդերձ
երդմամբ.
զօր
՚ի
գիր
առեալ`
դրոշմեցին
նշանաւ
սրբոյ
խաչին.
եւ
տուեալ
միմեանց
զգիրսն`
դարձան
իւրաքանչիւր
՚ի
տեղիս
իւրեանց:
Մինչդեռ
Աշոտ
արքայ
յայսպիսի
գործս
զբաղեալ
էր ,
բնակիչք
Դուին
քաղաքի`
որոց
խորհուրդք
հանապազ
՚ի
վատթարն
բերէին,
ապստամեալ
՚ի
ձեռաց
Աշոտոյ`
սկսան
բազում
չարիս
հնարել
ընդդէմ
նորա,
եւ
զօրս
գումարել
՚ի
քաղաքի
անդ
եւ
շուրջանակի
ամրացուցանել,
եւ
ասպատակ
սփռել
՚ի
գեօղս
եւ
յաւանս:
Այլ
իբրեւ
պարապեցաւ
Աշոտ,
եւ
հաշտեցաւ
ընդ
աներոյ
իւրում
Սահակայ,
առեալ
զպատրաստական
զօրս
իւր՝
դիմեաց
՚ի
վերայ
Դունայ
եւ
մարտ
սաստիկ
եդեալ
ընդ
նմա`
բազում
արեան
ճապաղիս
եհեղ
զնովաւ.
եւ
մտեալ
՚ի
ներքո
յաւարի
էառ
զամենայն
ինչս
քաղաքացւոյն.
եւ
նուաճեալ
զապստամբ
ութիւն
նոցա`
հնազանդեցոյց
զնոսա
ընդ
լծով
ծառայ
ութեան
իւրոյ:
բ.
Իսկ
իշխանն
ափխազաց
Գուրգեն,
որ
դեռեւս
թշնամութեամբ
էր
ընդ
Աշոտոյ
արքայի,
լուեալ
եւ
տեսեալ
զյաջող
ութիւն
գործոց
նորա`
մախայր
ընդ
նա
յոյժ,
եւ
չարիս
խորհէր
՚ի
վերայ
նորա.
եւ
զոր
խորհէրն`
փութայր
կատարել,
վասնորոյ
եւ
սկսաւ
զհետ
պնդիլ
նորա,
եւ
ասպատակ
սփռել
՚ի
գաւառս
նորա,
նաեւ
յերկիր
իշխանութեան
Ատրներսեհի
թագաւորւրին
վրաց
քեռւոյ
իւրոյ.
զի
նա
բարեկամ
էր
յայնժամ
ընդ
Աշոտոյ,
եւ
թշնամի
ինքեան:
Զայս
տեսեալ
Աշոտոյ`
չու
արար
եւ
գնաց
յաշխարհն
վրաց
առ
արքայն
Ատրներսեհի.
եւ
միաբանեալ
ընդ
նմա`
կազմեցան
երկոքին
եւ
պատրաստեցան
պատերազմիլ
ընդ
Գուրգենայ:
Եւ
իբրեւ
լուաւ
Գուրգէն
զկազ
մութիւն
պատրաս
տութեան
նոցա,
ինքն
եւս
պատրաստեցաւ
ընդդէմ
նոցա,
միաբանեցան
ընդ
նմա
եւ
բարեկամք
նորա`
Աբաս
եղբայրն
Աշոտոյ
արքայի,
եւ
միւս
Աշոտ
բռնաւոր`
թագաւորացեալն`
հօրեղբօրորդի
նորա:
Եւ
եղեւ
իբրեւ
պատահեցան
միմեանց
երկոքին
կողմանքն,
ոչ
կարացել
Գուրգենեանց
ըստ
օրինաց
մարտի
զդէմ
ունիլ
Աշոտեանց`
դարձան
ընդ
կրունկն,
եւ
ապաւինեցան
՚ի
խորափիտս
անտառախիտ
ձորոց:
Բայց
զօրքն
Աշոտոյ
եւ
Ատրներսեհի
ոչ
ետուն
նոցա
դադար
եւ
՚ի
խորափիտսն
անդ,
այլ`
տագնապէին
զնոսա
յոյժ
յոյժ:
Եւ
զի
անձկ
ութիւն
վայրացն
ոչ
տանէր
զնոսա,
ճնշեալ
եւ
ճմլեալ
մնացին
անդ,
եւ
ոչ
կարէին
փախչիլ.
մանաւանդ
զի
յամենայն
կողմանց
համայն
պաշարեալ
էին
զնոսա
Աշոտեանք.
եւ
զտարափս
նետից
անձրեւելով
՚ի
նոսա`
բազում
աղէտս
տարակուսի
հասուցանէին
նոցա:
Ապա
անճարացեալ
նոցա`
հաշտ
ութիւն
խօսեցան
ընդ
Աշոտոյ
եւ
ընդ
Ատրներսեհի,
խոստանալով
այնուհետեւ
հնազանդ
լինել.
եւս
եւ
զամենայն
վնասս`
զորս
գործեցին
յայլեւայլ
կողմանս ,
կրկին
տուժել:
գ.
Իսկ
Սահակ
Սեւադայն
աներ
Աշոտոյ
Շահանշահի,
որ
նորոգ
հաշտեալ
էր
ընդ
նմա,
յետ
աւուրց
ինչ
շարժեալ
ընդդէմ
նորա
՚ի
գրգռութենէ
չարալեզուաց
ոման,
իբրեւ
լուաւ
զգնալ
Աշոտոյ
՚ի
վերայ
Գուրգենայ,
ժամանակ
դիպուկ
համարեալ
զայն`
գումարեաց
՚ի
ծածուկ
զոր
բազում
աւելի
քան
զութն
հազար
արանց,
ամքին
սաղաւարտաւորք
եւ
զրահաւորք`
յոտից
մինչեւ
ցգլուխ
երկաթապատք:
Եւ
խաղացեալ
նոքօք
յՈւտի
աշխարհ՝
յաւարի
էառ
զերկիրն.
եւ
դիմեալ
՚ի
Ձորափոր
գաւառ`
որ
էր
յաշխարհին
Գուգարաց,
գրաւեաց
զամրոցն
Աշոտոյ
զԿայեան.
յորում
՚ի
դիպահոջ
կայր
Վասակ
Սիւնի,
եւ
այլ
քանի
մի
տիկնայք
ոմանց
ապստամբ
նախարարաց.
եւ
արձակեալ
անտի
զՎասակ
իշխանն
՚ի
տեղի
իւր`
էառ
ընդ
ինքեանք
զմնացեալսն
հանդերձ
աղխիւ
նոցին.
եւ
եդեալ
պահապան
ամրոցին`
գնաց
յայլ
բերդ
մի,
որ
մօտ
էր
՚ի
Կայեան.
եւ
սրոյ
ճարակ
զբնակիչս
նորա.
եւ
ապա
հնձեալ
տարաժամ
զարտորայսն,
որք
մերձ
էին
՚ի
հունձս,
եւ
կէս
մի
հուր
արկեալ
՚ի
նոսա`
յապական
ութիւն
եդ
զամենայն.
եւ
ժողովեալ
զաւարն`
յղեաց
յաշխարհ
իւր.
եւ
ինքն
արձանացեալ
նստաւ
՚ի
լեռնակողմանս
աշխարհին
Գուգարաց:
Եւ
մինչդեռ
Աշոտ
՚ի
պաշարմանն
Գուրգենայ
զբաղեալ
կայր,
եւ
՚ի
պայման
հաշ
տութեան
պատաղեալ
էր
ընդ
նմա,
եւ
մերձ
էր
հաստատել
զդաշն
խաղաղ
ութեան
՚ի
միջի,
վաղվաղակի
գուժկան
եհաս
առ
նա
յՈւտի
աշխարհէ,
եւ
պատմեաց
նմա
զամենայն
գործս
աներոյ
նորա
Սահակայ:
Զայն
իբրեւ
լուաւ
Աշոտ,
հիացաւ
եւ
ափշեցաւ
յոյժ :
Իսկ
Ատրներսէհ`
որ
էր
ընդ
նմա
յորդորեաց
զնա
թողուլ
զառաջիկայն
գործ,
եւ
փութալ
գնալ
՚ի
վերայ
Սահակայ
իշխանին,
եւ
թափել
զաշխարհն
՚ի
նմանէ,
եւ
վանել
զնա
անտի:
Ապա
առեալ
Աշոտոյ
զզօրս
իւր`
յուղի
անկաւ
երթալ,
բայց
խորհեալ
՚ի
մտի,
թէ
դժուարին
է
նմա
այնչափ
բազմութեամբ
վաղ
հասանել
առ
թշնամին
ընտրեաց
՚ի
նոցանէ
զարս
երեք
հարիւր
յորս
կային
եւ
ոմանք
եկեղեցականք
եւ
եպիսկոպոս
մի.
եւ
սաստիկ
իմն
հապճէպ
տագնապաւ
եհաս
՚ի
Ձորափոր
գաւառ
աշխարհին
Գուգարաց,
եւ
տեսեալ
զաւէր
ամրոցաց
եւ
արտօրէից
աշխարհին`
՚ի
սուգ
թախծ
ութեան
պաշարեցաւ
ինքն
եւ
որք
ընդ
նմա
էին,
եւ
խառնեցաւ
՚ի
սուգ
նոցա
եւս
եւ
սրտմտ
ութիւն
բարկ
ութեան
նոցա:
Այլ
կամեցեալ
Աշոտոյ
տեղեկանալ
նախ,
թէ
յորում
վայրի
՚ի
լեռնակողմանսն
յայնոսիկ
բանակեալ
կայցէ
Սահակ
իշխանն,
առաքեաց
լրտեսս,
եւ
իմացաւ
զտեղին`
յորում
էր,
այսինքն
՚ի
ծործորս
լեռնակի
միոյ
յարեւմուտից
կողմանէ
ձորոյն
Տաւրիշոյ
կամ
Տաւրշոյ,
եւ
գիտաց
ստուգիւ,
թէ
վարանի
նա
յափշտակել
զինքն,
եւ
յորոգայթ
արկանել:
Զայսոսիկ
ստուգեալ
Աշոտոյ,
փոխանակ
երկնչելոյ`
առաւել
եւս
զօրացաւ.
եւ
ոչ
իսկ
հայեցաւ
՚ի
սակաւ
ութիւն
զօրաց
իւրոց.
այլ`
փութացեալ
եկն
եհաս
՚ի
բլրակ
մի,
որ
ունէր
՚ի
վերայ
շուրջ
քարաժայռ
բարձրացեալ
իբրեւ
զբերդիկ
անմատչելի:
Յայն
բլուր
ելեալ
Աշոտոյ
հանդերձ
երեք
հարիւրօքն`
դադարեցաւ
զայն
գիշեր
՚ի
բերդկանն.
միւնդ
զի
վաստակեալ
էր
յոյժ
յերկարութենէ
ճանապարհին,
եւ
լքեալ
՚ի
սաստկութենէ
արշաւանացն:
դ.
Եւ
քանզի
մօտ
էր
անդ
բանակն
Սահակայ
իշխանին,
՚ի
ծագել
առաւօտու
առաքեաց
առ
նա
Աշոտ
պատգամաւոր
զեպիսկոպոսն,
եւ
ասէ`
ըստ
գրելոյ
Յովհաննու
կաթողիկոսի:
Ո՞րպիսի
ինչ
չար,
կամ
զինչպիսի
ինչ
վնաս
առ
յինէն
քեզ
բերաւ
արդեամբք .
զի
փոխանակ
այնր`
արժանի
՚ի
քէն
գտայ
այնպիսւոյ
իմն
ծանր
աղետի,
զոր
տեսի
գործեցեալ.
եւ
ո՞չ
յետկար
երդմանն
քո
ածէր
զքեզ
՚ի
զղջումն.
կամ
ընդէ՞ր
այժմ
զրախնդիր
լինիս
հեղուլ
զարիւն
իմ
առանց
բանի
պարտապանութեան:
Բայց
արդ`
դարձ
՚ի
բարկութենէ
այտի,
եւ
դարձո
'
՚ի
բարիս
զի
նանիր
թաքուցեալ
զորոգայթ
ապականութեանդ.
եւ
միայն
զերկու
ամրոցս`
զորս
յափշտակեալ
է
քո,
այսրէն
տուր
ինձ.
եւ
զգաղթ
իս
դարձո
'
եւ
յայնմհետեւ
եղիցի
միատարր
խաղաղ
ութիւն
՚ի
մէջ
մեր
որպէս
հօր
հարազատի
եւ
որդւոյ
սիրելւոյ:
Իսկ
իշխանն
Սահակ
զայսպիսի
պատգամս
Աշոտոյ
լուեալ`
եւ
ո'չ
իսկ
պատասխանւոյ
արժանի
արար
զնա.
այլ
առաւել
եւս
բորբոքեալ
եւ
մրմռեալ
ընդդէմ
նորա`
ասէ
ցպատգամաւորն .
նիստ
դու
աստ
՚ի
վրանի
իմում.
եւ
ես
գնացեալ
առ
նա`
արարից
պատգամաց
նորա
վաղվաղակի
պատասխանի
սրով
իմով:
Զայս
ասացեալ`
անդէն
եւ
անդ
վառեալ
կազմեաց
զբոլոր
զօրս
իւր.
եւ
յառաջ
մղեալ
զնոսա`
հորդան
ետ
հանդէպ
բլրակին,
յորոյ
վերայ
կայր
Աշոտ
արքայ:
Անդ
յառաջոյ
բլրոյն
կացոյց
զվահանափառ
հետեւակամարտ
գունդսն,
որոց
տեսութիւնն
միայն
զարհուրելի
էր,
եւ
իբրեւ
անպարտելի
իմն
պարիսպ
երեւէր.
եւ
ապա
զկնի
նոցա
կարգեաց
զհեծելազօր
գունդսն`
առհասարակ
սպառազինեալ
երկաթի
եւ
պղնձի
փայլուն
զրահիւք
ամենայն
մասամբք:
՚Ի
կարգիլ
եւ
՚ի
կազմիլ
նոցա
այսպէս,
յառաջապահքն
սրավար
երիվարօք
յայսկոյս
յայնկոյս
խաղացել
առաջի
վահանափակ
սպային
երթային
եւ
գային
խրախանօք,
որպէս
թէ
անդէն
՚ի
ծուղակի
ունիցին
խեղդել
զԱշոտ:
Եւ
՚ի
ծագել
արեգականն`
ահեղ
իմն
տես
ութիւն
լինէր
անդ.
զի
բազմափայլ
ճառագայթ
հատեալք
՚ի
մերկապատեան
վաղակաւորացն
եւ
՚ի
սաղաւարտից,
եւ
՚ի
թիկնապահ
եւ
՚ի
լանջապահ
պղնձի
տախտակացն,
եւ
յերկար
ութիւն
պահպանակաց
բազկաց
եւ
բարձից
նոցա`
զարհուրագին
իմն
նկարէր:
Զայսպիսի
պատրաստ
ութիւն
պակուցանողական
տեսել
քաջին
Աշոտոյ`
ամենեւին
ինչ
ոչ
երկեաւ.
եւ
ոչ
իսկ
փոյթ
եղեւ
նմա,
թէ
վաստակեալ
են
զօրք
իւր.
այլ`
յերից
հարիւրոց
անտի`
զորս
ունէր
ընդ
իւր ,
որոշեաց
իբր
զհարիւր
ոգիս`
որք
կարի
իմն
լքեալ
էին
յաշխատութենէ
ուղւոյն.
եւ
թողեալ
զնոսա
՚ի
քարաժայռին
էջ
անտի
երկուհարիւրօք
միայն.
եւ
հանեալ
՚ի
ծոցոյ
իւրմէ
զյետկար
երդմանն`
զօր
տուեալ
էր
նմա
Սահակայ
իշխանին,
տարածեաց
զայն
առաջի
աստուծոյ,
եւ
ասէ.
եթէ
ես
ստեցի
ինչ
այսմիկ
երդման,
հատո
'
տէր
զվնաս
ս
տութեան
իմոյ
՚ի
գլուխ
իմ,
իսկ
եթէ
իշխանս
այս
ստեաց
աստի,
զոր
կամի
դա
ածել
՚ի
վերայ
իմ:
Եւ
ապա
կապեալ
զայն
յետկար
՚ի
պատուանդան
սրբոյ
խաչին.
զոր
սովոր
էր
միշտ
առաջի
իւր
շրջեցուցանել,
քաջալերեաց
զերկու
հարիւրսն`
զորս
առեալ
էր
ընդ
իւր:
ե.
Եւ
իբրեւ
մերձ
էին
զօրքն
Սահակայ
սկիզբն
առնել
պատերազմի,
եւ
դիմել
միանգամայն
՚ի
վերայ
Աշոտոյ,
որպէս
թէ
լափել
կամելով
նա
ինքն
կորովին
Աշոտ
եւ
երկերիւրքն
ընդ
նմա
յանկարծակի
յերիվար
աշտանակեալ,
եւ
՚ի
ձայն
բարձր
աղաղակեալ
առ
քթթել
ական
իբրեւ
զմրրիկ
հողմոյ
փոթորկեալ
զնոքօք`
ցիր
եւ
ցան
սփռեցին
զամենեսին
զնոսա
ընդ
երեսս
դաշտին,
եւ
ոչ
թողին
մի
ընդ
միոյ.
եւ
համօրէն
զահաւոր
զկայս
երկաթեղէն
պահպանակաց
նոցա,
եւ
զկազ
մութիւն
պղնձի
զրահից
նոցին
համանգամայն
եղծին
եւ
լուծին
եւ
յապական
ութիւն
դարձուցին.
եւ
ինքեանք
իբրեւ
զգերանդի
սրել
մանգաղօրէն
՚ի
հունձ
արկին
զնոսա
՚ի
փախստեան
նոցին.
եւ
իբրեւ
զհուր
բորբոքեալ
հալեցին
զամենայն
կարծր
ութիւն
զինուց
նոցա.
եւ
զամենեսին
միահաղոյն
ընդ
բլուրս
եւ
ընդ
հովիտս.
ընդ
խորձորս
եւ
ընդ
անտառախիտ
՚ի
սաստկ
ութիւն
ուժոյ
իւրեանց
հարին
եւ
կոտորեցին
՚ի
փոքուէ
մինչեւ
ցմեծն:
Երկու
միայն
՚ի
նոցանէ
ապրեցան`
ասէ
Յովհաննէս
կաթողիկոս,
նոյն
ինքն
իշխանն
Սահակ
եւ
որդի
նորա
Գրիգոր.
առ
որս
հասեալ
Աշոտեանց`
ձերբակալ
արարին
եւ
կապեցին
զնոսա:
Եւ
իբրեւ
այս
գործ
այսպիսի
սքանչելեօք
յաջողեցաւ
՚ի
զօրութենէ
բարձրելոյն,
ժողովեալ
ամփոփեցին
զկապուտ
կողոպուտ
անկելոցն
եւ
զամենայն
զարդս
զինուց
նոցա,
եւ
լցան
աւարաւ:
Դիմեալ
ապա
Աշոտոյ
յերկիր
տէրութեանն
Սահակայ,
այն
է
գաւառն
Գարդմանայ,
յինքն
գրաւեաց
զայն,
եւ
յիւր
անուն
հնազանդեցոյց
առհասարակ
զաշխարհն:
Եւ
յետ
այսորիկ
խորհեցաւ
՚ի
միտս
իւր
՚ի
վերայ
իշխանին
Սահակայ
եւ
որդւոյ
նորա,
եւ
ասէ
եթէ
թողից
զսոսա
գուցէ
դաւաճանեսցեն
զիս.
եւ
եթէ
՚ի
դիպահոջ
եդից,
գուցէ
ձեռամբ
այլոց
զերծցին,
որպէս
Վասակն
Սիւնի,
եւ
զկնի
իմ
դարանեսցին:
Եւ
ապա
իբր
զմիջինն
կալեալ
խորհրդոց
իւրոց`
եհան
զաչս
երկոցունց
եւ
կուրացուցեալ
զնոսա`
արձակեալ
յիւրմէ.
եւ
ինքն
դարձաւ
՚ի
տեղի
իւր:
