Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Շփոթ ութիւն մեծ է ՚ի պատմութիւնս հայոց ՚ի վերայ ժողովոյ, զոր արար Բաբկէն, եւ ՚ի վերայ այլոց չորից ժողովոց` որք յետոյ գումարեցան ՚ի Դուին յաւուրս Ներսիսի Աշտարակեցւոյ, Մոսեսի, Աբրահամու, եւ Ներսիսի Շինողի: Եթէ հայեսցուք ՚ի յետին պատմիչս, անհնար է զստոյգն գտանել. իսկ եթէ յառաջինսն միայն եւ ՚ի հինսն հայեսցուք, եւ զճշմար տութեան զհետ լիցուք, դիւրաւ մարթ է որոշել: Յետին պատմիչք, որպէս ունիմք ասել ՚ի յաջորդ ծանօթութեան, ասեն ` թէ Ներսէս Աշտարակեցին է այն, որ ժողով արարեալ ՚ի Դուին, զառաջինն նզովեաց զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի. իսկ հին պատմիչք զԱշտարակեցւոյն ինչ ոչ ասեն. այլ` աւանդէն, թէ Բաբկէն հերքեաց զայն. եւ զի վկայ ութիւն սոցա առաւել է քան զյետնոց, մեք ընդ սոցա եդաք ՚ի պատմութեան: Այլ որպէս զի ամենայն ինչ յայտնի լիցի, եւ ճշմարտ ութիւն եղելոցն բացայայտ երեւեսցի, դիցուք առաջի զբանս այնց հին մատենագրաց:
       Աբրահամ կաթուղիկոս ՚ի թուղթն` զոր գրեաց առ Կիւրիոն յամի տեառն. 595. իբր 105. ամօք յետոյ քան զժողովն Բաբգէնի. ասէ այսպէս. Այս եպիսկոպոսունքս (Վրաց աշխարհին, այսինքն են Գաբրիէլ կաթուղիկոս, Պաղգէն եպիսկոպոս ), որ ընդ Աղուանիւք եւ Սիւնիւք ՚ի Հայս դիպեցան յաւուրս Բաբգէնայ հայոց կաթուղիկոսի յայն ժողով, յորում անիծաւն ՚ի նոցանէ միաբանութեամբ ժողովն Քաղկեդոնի եւ տումարն Լեւոնի: Եւ զի պայման նամակն` որ հայերէն գրով էր, յապստամբութեանն կորեաւ, թարգմանեցաւ այս յՈւրհայ քաղաքի ՚ի Հոռոմ գրոյ. քանզի եւ նոքա ունէին ՚ի մէնջ. եւ ստոյգ եւ սուրբ` որպէս արժան էր` չկարացին թարգմանել. զի են` որ քաջ յայտնի են եպիսկոպոսացդ եւ եպիսկոպոսարանացն անուանք, եւ են` որ կարի ծածուկ եւ այլաձեւք. բայց թէ կամիք ` անուամբք եպիսկոպոսացն եւ յաջորդօք տեղեացն եւ այլաձեւ անուամբք եպիսկոպոսացդ` որպէս գրեալ են, կարէք զստոյգ անուանս եպիսկորոսարանացն գտանել, եւ զայլոցն եւս. քանզի եւ մեք զմերս այդ տարազու մարթացաք գտանել. եւ մանաւանդ թէ զպայման նամակն իսկ գտանիցէք գրով ձերով:
       Սոյնպէս եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս գրէ վասն ժողովոյն Բաբգէնի ՚ի ժամանակս Զենոնի եւ Անաստասայ` այսպէս. ՚Ի սմին յայսմ ժամանակի բարեպաշտութեան աշխարհին Հոռոմոց` մեծ հայրապետն հայոց Բաբկէն առնէ ժողով եպիսկոպոսաց Հայոց` Վրաց եւ Աղուանից ՚ի նոր քաղաքի ՚ի սուրբ կաթուղիկէի ՚ի մայր եկեղեցեաց հայոց. որք նմանապէս (այսինքն հանգոյն յունաց ոմանց ) նզովեալ խոտեցին զժողովն Քաղկեդոնի. քանզի եւ չեւ իսկ էր ընկալեալ զակործան աւանդութիւնն, այլ` ՚ի նմին հիման սրբոյն Գրիգորի հաստատեալ կային : Եւ այսպէս յայսմ ժամանակի մի հաւատ բարեպաշ տութեան առ հասարակ հաստատեալ լինէր յաշխարհին Հոռոմոց, եւ Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, հաւասար ամենեցունց նզովեալ եւ ՚ի բաց ընկեցեալ զժողովն Քաղկեդոնի:
       Ըստ այսմ եւ Գագիկ թագաւոր Արծրունի ժամանակակից Յովհաննու կաթուղիկոսի` ՚ի թուղթն, զոր գրեաց առ կայսրն Ռոմանոս, ասէ. Հայք եւ Վիրք եւ Աղուանք միաձայն խոստովանութեամբ ՚ի ժամանակս Բաբգէնի հայոց կաթողիկոսի ժողովեալք ՚ի կաթուղիկէն հայոց, ընդ որս եւ Գաբրիէլ վրաց կաթուղիկոս, ընդդէմ ժողովոյն (Քաղկեդոնի ) միախոհ եդին ընդդիմակս, մինչեւ ցԿիւրիոն վրաց կաթուղիկոս: Եւ զայս գրէ Գագիկ բանիւք եւ հաւանութեամբ վարդապետաց իւրոյ ժամանակի. որպէս եւ ինքն ասէ: Ըստ սոցա գրէ եւ Պօղոս Տարոնացի յերես. 133. Վրաց մետրապօլիտն Գաբրիէլ տասն եւ հինգ եպիսկոպոսօք եկեալ յաշխարհս հայոց առ Բաբգէն եպիսկոպոսն, եւ ամենայն ուղղափառ հաւատով միաբանեալ ընդ հայրապետն մեր` նզովեաց զժողովն Քաղկեդոնի եւ զամենայն հաւանողսն նորա:
       Սոքիմբք յայտնի երեւի, թէ յառաջ քան զամենայն` Բաբկէն մերժեաց զժողովն Քաղկեդոնի` պատրեալ ՚ի սուտ համբաւոյ, եւ յորդորեալ ՚ի խռովայոյզ շփոթութենէ յունաց եւ ասորւոց, համարելով` թէ այն ժողով ՚ի նեստորական միտս սահմանեալ իցէ երկու բ նութիւն ՚ի Քրիստոս: Եւ յայս իսկ անզգոյշ ոմանք յասելին ասել եւ զայս, թէ Բաբկէն նզովեաց զասօղսն երկու բն ութիւն ՚ի Քրիստոս. եւ կարգեաց ասել մի բնութիւն. որպէս է տեսանել ՚ի գիրս Պօղոսի Տարոնացւոյն յերես. 133. եւ Ջահկեցւոյն. յերես. 319. Բայց այդ է մակաբեր ութիւն սուտ, զի որք զայն պատ մութիւն աւանդէն ոչ յիշեն զայդպիսի ինչ. եւ ուստի գիտացին դոքա, թէ այնպէս սահմանեաց Բաբկէն. Եւ յիրաւի իսկ` եթէ անդ հաստատեալ էին ասել ՚ի Քրիստոս մի բնութիւն, որովհետեւ այն էր առաջինն ՚ի մէջ այսպիսի ժողովոց, Լամբրոնացին ոչ զանց առնէր յիշել զայն եւ ժողովոյն Դունայ եւ Մանազկերտոյ:
       Եւ դարձեալ ՚ի սահման ժողովոցն, զոր բերաք ՚ի պատմ ութեան այդպիսի ինչ բնաւ ոչ գտանի, այլ միայն մերժումն Քաղկեդոնի ժողովոյն, եւս եւ նզովք ընդդէմ նեստորականաց: Ուր արժան է գիտել, զի փոքր մի յառաջ քան զԲաբկէն` Բաբուէ եպիսկոպոս որ էր կաթողիկոս պարսիկ քրիստոնէից` եւ նստէր ՚ի Տիսբոն, արար ժողով ընդդէմ նեստորականաց. որպէս յիշատակել եմք ՚ի պատմութեան. գ. 20. երես . 193: Նստաւ յետ նորա Ակակ նեստորական. եւ զկնի նորա այլ ոն Բաբուէ կաթողիկոս նեստորական. եւ սա այլ իմն ժողով արարեալ` յամի տեառն իբր. 900. արդարացոյց զԲարծումայ եւ զայլ նեստորականս. յաւելեալ զայլ եւ այլ անկարգ կանոնս. որպէս է տեսանել առ Ասսեմանեայ հատ. ի. եւ գ: Եւ արդ որպէս թուի` յետին պատմիչք հայոց զժողով նոցա շփոթելով ընդ ժողովոյն Բաբգէնի զանց առնեն գրել զայնմանէ: Իսկ Ստեփաննոս Ուռպելեանց. զժողով առաջնոյն Բաբուէի խառնելով ընդ ժողովոյն Բաբգէնի` գրէ զայսպիսի ինչ ՚ի գլ. ժթ. Դարձեալ ժողով ՚ի նոր քաղաքի` հայոց եւ ասորւոց ուղղափառաց` վասն չար աղանդոյն նեստորականաց, որ ՚ի խուժիկս եւ վասն կարգաց եկեղեցւոյ Բաբգէնիւ կաթուղիկոսիւ հայոց. ընդ որում էր երանելին Մուշէ մետրապօլիտն Սիւնեաց:
       Գրէ այն այս Ուռպելեան եւ զայսպիսի ինչ ՚ի նոյն գլ. Եւ ժողով ասեմք նախ զՇահապիվանին. ընդ որում էր անյաղթն յիմաստս Անանիա մետրոպօլիտ Սիւնեաց եւ աշակերտ Մեսրոբայ. որոյ գլուխ ժողովոյն ախոյեանն հաւատոց Յովհան Մանդակունի` բոլոր եպիսկոպոսօք եւ իշխանօք հայոց. այս սակս ժողովոյն Քաղկեդոնի. եւ այլ մասնաւոր բանից` որ ՚ի չարէն անկեալ էր յազգս: Բայց յայս բան յայտնի սխալ եւ խառնուրդ գոյ. զի ՚ի գումարիլ ժողովոյն Շահապիվանու` չեւ էր գումարեալ ժողովն Քաղկեդոնի, եւ չէր էր նստեալ կաթուղիկոս Յովհան Մանդակունի. եւ զիարդ լինէր ընդդէմ ժողովոյն Քաղկեդոնի ժողով գումարել. տեսանե՞ս ահա, թէ քանի անհիմն գտանին ՚ի գիրս յետնոց ՚ի վերայ այսպիսի ժողովոց:
       Աստանօր եւ ՚ի գիրս Յովհաննու Մամիկոնէի նոր իմն պատմի. Կիւրեղ առաջնորդն Գլակայ վանից ասէ զառաջինն` եպիսկոպոս ձեռնադրեալ ՚ի Յովհաննէ Մանդակունւոյ` գնաց ընդ Վրթանայ կաթողիկոսին հայոց ՚ի ժողովն հոռոմոց. յորում ամենայն Հայք եւ Վիրք եւ Յոյնք առ Զենոնիւ կայսերք ՚ի Քրիստոս հաւատացին. եւ մի բն ութիւն խոստովանեցան: Այս բան ոչ երեւի լինել Մամիկոնէին, այլ` այլոց ուրումն մուծել ՚ի գիրս նորա. եւ է այնչափ սուտ, որչափ սուտ է, թէ յայնժամ կաթողիկոս հայոց էր Վրթան կամ Վրթանէս: Իսկ եթէ զայս ասէ վասն տեղակալ Վրթանիսի յաւուրս Մովսեսի կաթուղիկոսին, այն բազում ամօք յետոյ էր: