ա.
Բայց
Յուսուփ
ոստիկան
՚ի
դառնալ
իւրում
՚ի
Հայաստանէ
յԱտրպատական
աշխարհ՝
յառաջագոյն
առաքեաց
անդր
ընդ
կողմն
Նախջուանայ
զմայրն
Աշոտոյ
սպարապետի,
եւ
զերկուս
քորս
նորին
Աշոտոյ.
եւ
եդ
զնոսա
՚ի
դիպահոջ
իբրեւ
զպատանդս.
եւ
այսու
ապահովացեալ`
խորհեցաւ
այնուհետեւ
արձակել
զնա
ինքն
զԱշոտ
սպարապետ:
Եւ
զի
գիտէր,
թէ
Երկաթն
Աշոտ
թագաւոր
հայոց
տիրելոց
է
աշխարհին,
կամելով
կրկին
երկպառակ
ութիւն
եւ
խռով
ութիւն
արկանել`
թագ
կապեաց
սպարապետին
Աշոտոյ.
եւ
արքայական
զգեստուք
եւ
զարդուք
պատուեալ
զնոսա`
թագաւորեցոյց
՚ի
վերայ
հայոց.
եւ
մեծաւ
փառօք
ուղարկեաց
զնա
՚ի
Հայաստան
՚ի
նմին
ամի,
յորում
եկն
եմուտ
անդ
Աշոտ
թագաւոր.
եւ
եղեն
այնուհետեւ
երեք
թագաւորք
հայոց.
Աշոտ
Սմբատեան
հարազատ
թագաւոր
՚ի
Շիրակ.
եւ
Աշոտ
Շապուհեան
հօրեղբօրորդի
նորա
բռնաւոր
թագաւոր
՚ի
Դուին.
եւ
Գագիկ
Արծրունի
՚ի
Վասպուրական
աշխարհ.
այլ
սա
ինքն
Գագիկ`
որ
եղեւ
պատճառ
այնչափ
չարեաց,
յիւրում
միայն
իշխէր,
եւ
բարեկամութեամբ
կայր
ընդ
Աշոտոյ,
եւ
ոչ
խառնէր
զինքն
յիրս
այլոց:
Իսկ
իբրեւ
եմուտ
՚ի
Հայս
Աշոտ
բռնաւոր,
տեսեալ`
թէ
առ
հասարակ
աւերեալ
եւ
խոպանացեալ
է,
բնակիչք
նորա
նուազեալ,
ոմանք
սրով,
եւ
ոմանք
սովու.
ոմանք
վաճառակուր
լինելով,
եւ
ոմանք
յօտար
ազգս
ցրուելով,
տխրեցաւ
յոյժ:
Եւ
ապա
տեղեկացեալ
ամի`
զոր
արարն
Աշոտ
արքայ
ընդ
ձեռակերտ
իւր
ընդ
Կողբ,
եւ
ընդ
աւանս
եւ
ընդ
գերդաստանս
իւր,
զայրացաւ
յոյժ,
եւ
դառնացաւ
ընդդէմ
նորա.
եւ
գրգռեաց
պատերազմ
ընդ
նմա:
Եւ
այնուհետեւ
երկաքանչիւր
նոքա
հօրեղբօրորդիք
իբրեւ
օտարածին
թշնամիք
յարուցեալք
՚ի
վերայ
միմեանց`
բազում
աղէտս
հարուածոց
գործէին,
եւ
միմեանց
յաղթել
փութային.
եւ
զչարեալ
ընդ
անուն
եւ
ընդ
պատիւ
թագաւորութեան
իւրեանց`
ջանային
բառնալ
զայն
՚ի
միմեանց.
եւ
լինէր
նոր
իմն
աղմուկ
շփոթից
եւ
խռովութեանց
յաշխարհիս
Հայոց:
՚Ի
տարածիլ
այսր
համբաւոյ
խռով
ութեան
յամենայն
տեղիս
Հայաստանեայ,
ոմանք
՚ի
նախարարաց`
որք
ընդ
երկոսին
համանուն
Աշոտս
նախանձ
ունէին,
ընդ
գրգռ
ութիւն
նոցա
ուրախանային.
իսկ
որք
թշնամիքն
էին
արքայորդւոյն
Աշոտոյ,
առ
միւս
Աշոտ
յօգ
նութիւն
հասանէին.
եւ
որք
զարքայորդին`
իւրեանց
թագաւոր
ճանաչէին,
առ
նա
ժամանեալ
ձեռնտու
լինէին
ընդդէմ
Աշոտոյ
բռնաւորին.
որպիսի
եղեն
մեծ
իշխանն
Սիսակեան
Սմբատ,
եւ
Վասակ
Սիւնի
եղբայր
Գրիգորի
Սուփանայ
սպանելոյ
՚ի
Յուսփայ:
Այս
նպաստ
օգնականութեան`
զոր
նախարարք
հայոց
ետուն
երկուց
թագաւորացս,
կարի
իմն
բորբոքեաց
զհրդեհ
խռովութեանն,
եւ
սաստկացոյց
զաղմուկ
գրգռութեանն.
քանզի
երկաքանչիւր
նոքա
ձեռամբք
նախարարաց
մի
քան
զմի
զօրացեալ,
եւ
յանդուգն
յոխորտանօք
մղեալ
՚ի
պայքար
մարտի,
եւ
վարձուք
եւ
տրովք
գումարեալ
ընդդէմ
միմեանց
զօրս
՚ի
զանազան
ազգաց`
մարտ
եդեալ
կռուէին
ընդ
միմեանս.
եւ
զաշխարհ
իւրեանց
զմիանգամ
քանդեալն`
չարաչար
բրէին,
եւ
զմնացեալ
արմատսն
խլէին
եւ
ցրուէին.
եւ
ոչ
ոք
էր`
որ
՚ի
խաղաղ
ութիւն
համոզէր
զնոսա.
այլ
մանաւանդ
բազումք
այն
էին,
որք
անդադար
յառաւել
եւս
խռովութիւն
թշուառ
ութեան
գրգռէին
զերկոսին
կողմանս:
Զայս
ամենայն
լուեալ
Յովհաննու
կաթուղիկոսի`
փութացաւ
եւ
եկն`
՚ի
վայրաբնակութենէ
իւրմէ.
եւ
ջանացաւ
արկանել
զխաղաղ
ութիւն
՚ի
մէջ
երկուց
թագաւորաց.
եւ
յորդորեալ
զնախարարսն`
հաւանեցոյց
զնոսա
գալ
՚ի
միաբանութիւն,
եւ
գործակից
լինել
ինքեան
՚ի
հաշտ
ութիւն
երկաքանչիւրոց
նոցա.
եւ
ապա
բազում
տառապանօք
եւ
աշխատանօք
հազիւ
ուրեմն
հաշտեցոյց
զնոսա
ընդ
միմեանս:
բ.
Այլ
մինչչեւ
էր
լեալ
այսր
հաշտութենէ`
ազգքն
գուգարաց
եւ
վերակացուք
նոցա
երկոքին
եղբարք,
Վասակ
եւ
Աշոտ
Գնթունիք,
զորս
կացուցեալ
էր
Աշոտոյ
՚ի
վերայ
աշխարհին
այնորիկ,
ընդ
որում
գրեցաք
՚ի
գլ.
ծզ.
թէ
վրդովեալ
է
Հայաստան,
ընդվզեալ
ապստամբեցան
եւ
արհամարհեցին
զԱշոտ
արքայ:
Իսկ
՚ի
լինել
հաշտ
ութիւն
՚ի
մէջ
երկուց
թագաւորաց`
գումարեաց
Աշոտ
թագաւոր
զօր
բազում,
եւ
խաղաց
՚ի
վերայ
նոցա
հանդերձ
եղբարբ
իւրով
Աբասու.
ընդ
նոսա
գնաց
եւ
իշխանն
Սիսակեան
Սմբատ:
Իբրեւ
գիտացին
երկոքին
եղբարք
Գնթունիք
զարշաւանս
Աշոտոյ,
ամրացուցին
զմեծ
բերդն
Շամշուդէ,
եւ
նստան
անդ:
Իսկ
Աշոտ
արքայ
հասեալ
անդր
զօրօք
իւրովք`
բանակեցաւ
յանդիման
բերդին,
եւ
կացեալ
զբազում
աւուրս`
ոչինչ
կարաց
առնել:
Եւ
՚ի
պակասիլ
կերակրոյ
զօրացն`
սփռեաց
զնոսա
՚ի
մօտակայ
գաւառս`
գտանել
զպաշար
իւրեանց,
մինչեւ
ազդ
արասցէ
նոցա.
եւ
ինքն
երկերիւր
յիսուն
արամբք
գնացեալ
դադարեցաւ
մերձ
յամուրն
Ասկուրէթ:
Տեսեալ
Վասակայ
եւ
Աշոտոյ
Գնթունեաց,
եթէ
արքայն
մեկնեցաւ
՚ի
նոցանէ,
եւ
ցրուեաց
զզօրս
իւր
յայլեւայլ
գաւառս,
եւ
կայ
իբր
առանձին
առ
Ասկուրեթաւ,
պատրաստեցան
՚ի
ծածուկ,
եւ
՚ի
վարձու
կալան
զբնակիչս
ծործորոյն
Կովկասու,
եւ
զզօրս
Տփխեաց,
չորեք
հազար
արանց
սուսերամերկաց,
վահանաւորաց,
նիզակաւորաց
եւ
վաղակաւորաց.
որոց
բազումք
յազգէ
անհաւատից
էին.
եւ
ապա
յեղակարծումն
ժամու
յարձակեցան
՚ի
վերայ
Աշոտոյ
արքային:
գ.
Յայսպիսի
յանկարծական
իմն
յորձանս
ըմբռնեալ
Աշոտոյ
շուարեցաւ
եւ
տագնապեցաւ
յանձն
իւր.
եւ
ապա
քաջալերեալ
զամնին`
որք
ընդ
իւր
էին,
յորդորեաց
զնոսա`
առ
Աստուած
ապաւինիլ:
Եւ
՚ի
պաշարել
զնոսա
թշնամեացն
հանգոյն
հաստակառոյց
անկործան
պարսպի,
կորովին
Աշոտ
կնքեալ
զինքն
նշանաւ
խաչի`
զարհուրագին
դղրդմամբ
յարձակեալ
հանդերձ
երկերիւրօքն`
որք
ընդ
նմա,
՚ի
փթթել
ական
հերձեալ
զջոլիրս
այնր
ասպարափակ
գումար
ութեան
նոցա`
խռովեալ
սասանեցոյց.
եւ
ընդ
կրունկն
դարձուցեալ
զամենայն
բազ
մութիւն
նոցա,
եւ
առաջի
անպարտելի
իւրոյ
ար
ութեան
ստիպմամբ
վանեալ
եւ
մղեալ
զնոսա ,
զոմանս
՚ի
նոցանէ
մաշեաց
՚ի
բերան
սրոյ,
եւ
զոմանս
ձերբակալ
արար.
յորոց
՚ի
բաց
առել
զանհաւատսն`
կտրեաց
զունչս
եւ
զականջս
նոցա.
իսկ
՚ի
հաւատացեալսն
խնայեալ`
մերկացոյց
զնոսա
յամենայնէ,
եւ
արձակեաց
՚ի
բաց.
եւ
այսպէս
երկերիւրօք
միայն
արամբք
(ասէ
Յովհաննէս
կաթուղիկոս
)
զչորեք
հազար
սպառազէնս
նոցա
ջնջեալ
ջարդեալ
վանեալ
վարատեաց:
Բայց
միայն
Վասակ
գլխաւոր
նոցա
քանի
մի
արամբք
փախստեայ
անկաւ
յամրոցն
Շամշուդէ:
Եւ
Աշոտ
արքայ
գնաց
անտի
եղբարբ
իւրով
Աբասաւ
առ
սիրելին
իւր
Գուրգէն
մեծ
իշխանն
ափխազաց:
Եկն
անդ
ինքնին
Վասակ
Գնթունի,
եւ
խնդրեաց
յԱշոտոյ
զթողութիւն.
եւ
Աշոտ
ներողամիտ
եղեալ
առ
նա`
վերստին
հաստատեաց
զնա
հանդերձ
եղբարբ
նորին
՚ի
վերակացութիւն
աշխարհին
Գուգարաց.
եւ
ինքն
եկաց
առ
Գուրգենայ
սակաւ
մի
ժամանակ.
զի
ձեռն
էր,
եւ
ամիսն
դեկտեմբեր:
Այլ
եղբայրն
Վասակայ
Աշոտ
Գնթունի
զկնի
սակաւուց
աղմուկ
գրգռեալ
ընդդէմ
օտարազգի
թշնամեաց
՚ի
զուրի
ի`
սպանաւ
՚ի
սպայակոյտ
զօրաց
նոցա.
եւ
Վասակ
այնուհետեւ
առանձին
տիրէր
՚ի
Գուգարս,
եւ
նստէր
յամուր
բերդն
Շամշուդէ:
Իսկ
իշխանն
Սիսակեան
Սմբատ
յետ
յաղթութեն
հրաժարեալ
յԱշոտոյ
արքայէ`
գնաց
յաշխարհ
իւր.
զի
եւ
եղբարք
նորա
Սահակ
եւ
Վասակ
եւ
Բաբկէն
եկեալ
էին
անդր
՚ի
փախստենէ
իւրեանց,
եւ
բազում
տուրս
տալով
դարձուցեալ
էին
՚ի
գերութենէ
զերկոսին
տիկնայս`
զկինն
Սմբատայ
եւ
զկինն
Սահակայ
հանդերձ
նաժշտօք
նոցին.
զորոց
յիշեցաք
՚ի
գլ .
ժէ:
Եւ
ապա
չորեքին
սոքա
եղբարք
միասիրտ
եւ
միախորհուրդ
լեալ`
սկսան
նորոգել
զաշխարհ
իւրեանց
եւ
խնամել.
զի
աւեր
եւ
անխնամ
մնացեալ
էր
յերեսաց
անդադար
ասպատակութեանցն:
Սոյնպէս
եւ
երկոքին
եղբարք`
Սահակ
եւ
Վասակ
իշխանք
Սիւնեաց,
որք
՚ի
ժամանակս
հալածանաց
Յուսփայ
անկան
՚ի
Սեւան
կղզի,
եւ
փախեան
՚ի
գաւառն
Գարդմանայ,
նոքա
եւս
դարձեալք
յետս
`
տիրեցին
գաւառաց
իւրեանց
առ
եզերք
ծովակին
Գեղամայ.
եւ
նորոգեցին
զերկիրն:
Ուր
եւ
յետ
սակաւու
վախճանեալ
Սահակայ`
թաղեցաւ
՚ի
գեօղն
Նորատունս`
առ
դուրս
եկեղեցւոյն,
զոր
իւր
էր
շինեալ.
եւ
եթող
որդի
մի`
Մանկիկ
փոքրիկ`
յաջորդ
պայազատութեանն:
դ.
Այլ
յորժամ
գնաց
արքայն
Աշոտ
՚ի
կողմանս
Գուգարաց,
համանուն
նորա
բռնաւորն
Աշոտ`
որ
նորոգ
հաշտեալ
էր
ընդ
նմա,
ոչ
եկաց
՚ի
պայմանի
հաշտութեանն.
այլ`
ընդդէմ
դաշինն
յափշտակեալ
նուաճեաց
ընդ
իւրով
ձեռամբ
զաւանս
եւ
զագարակս
արքային,
որք
կային
շուրջ
զՎաղարշապատ
քաղաքաւ:
Եւ
գիտացեալ`
թէ
նա
վասն
այսր
իրի
պատերազմելոց
է
ընդ
իւր,
ժողովեաց
բազում
ամբոխ
մարդկան
եւ
զբազ
մութիւն
հինից.
եւ
՚ի
պատրաստի
լեալ
սպասէր
գալստեան
նորա.
եւ
նստէր
՚ի
գիւղն
Վաղաւեր
կոչեցեալ:
Զայս
ամենայն
լուեալ
Աշոտոյ
արքայի`
որ
կայր
յայնժամ
յաշխարհին
Ափխազաց
՚ի
սահմանս
վրաց,
ոչինչ
հոգացեալ
զձմերայնոյ`
՚ի
սկզբան
անդ
յունվար
ամսոյ
էառ
վաղվաղակի
զզօրս
իւր,
զորս
տարեալ
էր
ընդ
ինքեան.
եւ
եկն
անշշունջ
յաշխարհն
Հայոց:
Եւ
տեղեկացեալ`
թէ
Աշոտ
բռնաւոր
կայ
նստեալ
անկասկած
՚ի
գեօղն
Վաղաւեր,
յանկարծակի
իմն
յեղակարծումն
ժամու
յառաւօտուն
պահու
յարձակեցաւ
՚ի
վերայ
նորա.
եւ
արար
կոտորած
մեծ
զօրաց
նորա .
եւ
վարատեալ
առհասարակ
զզօր
ութիւն
գնդի
նորա`
փախստական
արար
զԱշոտ,
եւ
զորս
ընդ
նմա`
մերկս
եւ
խայտառակեալս.
եւ
առեալ
զաւար
անկելոցն
եւ
փախստէից`
եկն
՚ի
Վաղարշապատ,
եւ
նստաւ
անդ:
Իսկ
Աշոտ
բռնաւոր
աճապարեալ
անկաւ
՚ի
Դուին
քաղաք,
եւ
անդէն
էառ
զտեղի:
Զայս
լուեալ
Յովհաննու
կաթուղիկոսի`
վաղվաղակի
գնաց
առ
արքայն
Աշոտ.
եւ
բազում
մեղադրական
բանիւք
յանդիմանեաց
զնա
վասն
այսպիսի
գործոյ
նորա.
նմանապէս
գնացեալ
եւ
առ
Աշոտ
բռնաւոր
մեղադրեաց
եւ
զնա
վասն
պատճառ
լինելոյ
նորա
այսպիսի
հարուածոց.
եւ
ապա
բազում
աղաչանօք
յորդորեաց
զերկոսին
՚ի
հաշտութիւն:
Իսկ
նոքա
թէպէտ
եւ
արտաքուստ
առ
ժամանակ
մի
ցուցին
զնշան
ինչ
հաշտութեան,
բայց
՚ի
ներքուստ
թշնամութեամբ
կային
ընդ
միմեանս.
զոր
առ
սակաւ
արծարծեալ
՚ի
սրտի`
սկսան
նորոգ
գրգռիլ
՚ի
մարտ
պատերազմի:
Տուեալ
ապա
բազում
գանձս
օտար
ազգաց`
գումարեցին
՚ի
նոցանէ
զզօրս
ընդդէմ
միմեանց,
եւ
հետամուտ
եղեն
իրերաց.
եւ
քանդեալ
կործանեցին
զսեփական
տէր
ութիւն
աշխարհին
իւրեանց.
եւ
լցին
խռովութեամբ
զՀայաստան.
եւ
վերստին
շաղախեցին
զերկիր
արեամբ
ազգայնոց
իւրեանց`
եւս
եւ
օտարաց:
Եւ
թէպէտ
ոմանք
՚ի
նախարարաց,
ընդ
որս
եւ
Յովհաննէս
կաթողիկոս,
բազմօք
ջանացան
խաղաղ
ութիւն
արկանել
՚ի
մէջ
նոցա,
բայց
ոչ
եղեւ:
ե.
Յետ
այսորիկ
կամեցեալ
ամուսնանալ
արքային
Աշոտոյ`
էառ
՚ի
կն
ութիւն
զդուստր
մեծի
եւ
հզօր
իշխանին
զարդմանաց
Սահակայ,
որ
Սեւադայն
կոչիւր:
Զայն
լուեալ
Յուսփայ
ոստիկանին`
առաքեաց
առ
նա
թագ
արքայական,
եւ
զարդս
պատուականս ,
եւ
ձիս
ոսկեսանձս`
զարդարեալս
փառաւոր
կազմածովք
ասպազինօք,
եւ
գունդ
մի
եւս
հեծելոց
յօգնական
ութիւն
ընդդէմ
թշնամեաց
նորա:
Իսկ
պատճառ
այսր
պատուոյ
ոչ
այլ
ինչ
թուէր
լինել,
բայց
եթէ
որսալ
եւ
յանկուցանել
յինքն
զսիրտ
նորա.
քանզի
խորհէր
՚ի
մտի
ապստամբիլ
յամիրապետէն.
զորմէ
խօսեսցուք
՚ի
յաջորդ
գլուխդ:
Վերստին
պսակեալ
Աշոտոյ
այնու
թագիւ,
փոխարէն
յղեաց
առ
Յուսուփ
գանձ
բազում.
եւ
ապա
առեալ
զզօրս
իւր
եւ
զզօրս
աներոյ
իւրոյ
Սահակայ,
եւ
զհեծելազօրս
Յուսփայ`
դիմեաց
՚ի
վերայ
Աշոտոյ
բռնաւորի.
եւ
եկն
՚ի
դուռն
Դուին
քաղաքի
ուր
նստէր
նա.
եւ
պատրաստեցաւ
՚ի
պատերազմ:
Եւ
թէպէտ
յայնմ
ժամանակի
Յովհաննէս
կաթուղիկոս
ընդ
մէջ
մտեալ
աղաչէր
զարքայն
Աշոտ`
դառնալ
՚ի
խաղաղութիւն,
բայց
նա
ոչինչ
անսաց
նմա.
այլ`
ապաւինեալ
՚ի
բազ
մութիւն
զօրաց
իւրոց,
եւ
յուսացեալ
յար
ութիւն
քաջ
ութեան
իւրոյ`
սկսաւ
մեծամեծս
խօսիլ.
եւ
ամբարտաւանս
փքալ,
գրգռեալ
յաւէտ
յաներոյ
իւրմէ:
Եւ
իբրեւ
սկսաւ
մարտն,
գրգռեալ
յաւէտ
յաներոյ
իւրմէ:
Եւ
իբրեւ
սկսաւ
մարտն
սաստկացաւ
յոյժ
հարուածն
՚ի
վերայ
զօրաց
արքային
Աշոտոյ`
փոքր
մի
յանհոգութենէ
նորա,
եւ
շատ
եւս
՚ի
դաւաճանութենէ
զօրացն
Յուսփայ.
մինչեւ
ոչ
եւս
կարել
նոցա
կալ
առաջի
զօր
ութեան
զօրացն
Աշոտոյ
բռնաւորի.
եւ
յաճապարել
նոցա
՚ի
փախուստ`
բազումք
՚ի
նոցանէ
կոտորեցան.
եւ
բազումք
վիրաւորեալ`
կիսամեռ
անկան
եւ
մնացեալքն
մազապուրծ
զերծան:
Զայսպիսի
հարուածս
ընկալեալ
Աշոտոյ
արքայի`
որում
ակն
ոչ
ունէր,
վաղվաղակի
չու
արար,
եւ
գնաց
առ
մեծ
իշխանն
ափխազաց
Գուրգէն.
եւ
առեալ
զօր
բազում
՚ի
նմանէ`
դարձաւ
յետս.
եւ
հասեալ
՚ի
Վաղարշապատ
քաղաք`
անդ
վերստին
պատրաստեցաւ
՚ի
պատերազմ:
Իսկ
Յովհաննէս
կաթուղիկոս
դարձեալ
միջնորդ
եղեալ`
բազում
թախանձանօք
եւ
արտասուալից
աղերսանօք
հազիւ
կարաց
շիջուցանել
զբորբոքումն
սրտի
նորա.
եւ
արար
խաղաղ
ութիւն
՚ի
մէջ
երկուցն:
