Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի սմին ժամանակի Կոստանդ կայսր թոռն Հերակլի դեգերէր ՚ի Սիկիլիա. քանզի այս այր միակամադաւան յետ բազմապատիկ տառապեցուցանելոյ զուղղափառ քրիստոնեայս, որպէս եւ զհայս. եւ յետ բառնալոյ ՚ի կենաց զբազում հայրապետս եւ զերեւելի արս աքսորանօք եւ տանջանօք , յաւելեալ չարեաց ՚ի չարիս` տաղտկալի եղեւ հպատակաց իւրոց. յորոց եւ կասկածեալ` խոյս ետ ՚ի սիրակազու քաղաք Սիկիլիայ կղզւոյն` հանդերձ իշխանօք ոմամբք. ընդ որս էր եւ Մժէժ Գնունի. զոր յոյնք կոչեն Միժիժ կամ Միժիժնոս Հայ. որ եւ յառաջն կարգեալ էր ՚ի Հերակլէ իշխան եւ զօրավար Փոքուն Հայոց: Դադարեալ անդ կայսերն ամս եօթն, եդ ՚ի մտի, յաթոռ կայսերութեանն անդր փոխադրել. սմին իրի գրեաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս, զի թագուհին որդւովքն հանդերձ եկեսցէ առ ինքն, բայց մեծամեծքն ոչ ետուն թոյլ թագուհւոյն երթալ:
       ՚Ի յամել կայսեր ՚ի Սիրակուզա` յաւուր միում եմուտ նա ՚ի բաղանիս. եմուտ ընդ նմա եւ միումն ՚ի ծառայից նորա Անդրէաս անուն` սպաս տանիլ նմա. եւ մինչդեռ լուանայր կայսրն, առեալ Անդրէասայ զանօթ ջրոյն` եհար ուժգին ՚ի գլուխ կայսերն, եւ նոյն ժամայն ել եւ փախեաւ անտի: Իսկ որք արտաքս կային, տեսեալ` թէ յամէ կայսրն ՚ի ներքս, մտին առ նա , եւ գտին մեռեալ: Զայն տեսեալ նոցա` նոյն ժամայն միաբանեալ թագաւորեցուցին զՄժէժ Գնունի, եւ ասեն` կեցցէ ' կայսր. եւ էր սա ինքն Մժէժ դիմօք վեհափառ եւ ազատանձնեայ, եւ առաւել քան զպայման հասարակ մարդկան հրաշագեղ . որպէս գրեն Թէոփանէս եւ այլք: Լուեալ Կոստանդինայ Պուգոնատոսի զմահ հօր իւրոյ Կոստանդեայ` ել ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ, եւ զօրու ծանու դիմեաց ՚ի Սիլիկիա. եւ ձերբակալ արարեալ զՄժէժ հանդերձ այլովք` որք միաբանեցան նմա, դարձաւ ՚ի թագաւորական քաղաքն, եւ նստաւ կայսր. եւ անդէն սպան զկալանաւորսն. ընդ որս եւ զնոր կայսրն զՄժէժ Գնունի:
       Սոյն այս Կոստանդին Պուգոնատոս յետ հաստատելոյ ՚ի կայսեր ութեան լսօղ լեալ բարեխրատից` գուն գործեաց բառնալ զխռով ութիւն հերետիկոսաց միակամադաւան անուանելոց. վասն որոյ հրամանաւ Աղաթոնի պապին արար ընդ ընդհանուր ժողով եպիսկոպոսաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս յարքունի պալատան յերեքտասաներորդ ամի կայսեր ութեան իւրոյ` յամի տեառն. 680. եւ ՚ի թուին հայոց. ճիթ: Գումարեցան յայս ժողով հարիւր վաթսուն եւ վեց հայրապետք. որոց ոմանք էին ՚ի հայոց բնակելոց ՚ի բաժնին յունաց. այսինքն են Թէոդորոս, Գէորգ, Գրիգոր, Յովհաննէս: Յայս ժողով ՚ի չորրորդ գումարման ընթերցեալ եղեն երկու նամակք. մին` Աղաթոնի պապին, եւ միւսն` արեւմտեան ժողովոյն, զոր գումարեալ էր Աաղաթոն ՚ի Հռովմ հարիւր քսան եւ հինգ եպիսկոպոսօք: Յիններորդ գումարման դատապարտեցաւ Մակարիոս Անտիոքացի միակամադաւան: Յերեքտասաներորդ գումարման դատապարտեցան եւ այլ միակամադաւանք:
       ՚Ի հնգետասաներորդ գումարման` Պողիքրոնիոս միայնակեաց աշակերտ Մակարիոսի մատոյց թուղթ մի առ ժողովն, եւ աղաչեաց զհարս, զի հրաման տացեն դնել զայն թուղթ ՚ի վերայ մեռեալ մարդոյ. եւ խոստանայր յարուցանել զնա զօրութեամբ դաւան ութեան այնր թղթոյ, առ ՚ի ցուցանել` թէ այն է ճշմարիտ հաւատք քրիստոնէի. եւ էր գրեալ ՚ի նմա այս բան. որ ոչ խոստովանի մի կամս, եւ մի աստուածայրական գործողութիւն, ո'չ է քրիստոնեայ: Իսկ հարք ժողովոյն յետ խրատելոյ զնա զգոյշ կալ յայնպիսի գործոյ, եւ ՚ի փորձելոյ զաստուած. իբրեւ տեսին` թէ նա պնդեալ է ՚ի բանս իւր` յարուցանել զմեռեալն, թոյլ ետուն նմա. եւ ահա ժողովեցան բազմութիւնք ամբոխին արտաքոյ ՚ի տեղւոջ ուրէք. եւ ՚ի բերել անդ զդի ուրումն նորոգ մեռելոյ` մատեաւ եւ եդ Պողիքրոնիոս զայն թուղթ ՚ի վերայ մեռելոյն. եւ սկսաւ շշնջելով բարբառիլ յունկն մեռելոյն յօգուտ ժամս առաջի բազմութեան: Եւ իբրեւ ընդունայն եղեւ ջան նորա` մինչեւ ինքնին իսկ խոստովանիլ, թէ չյառնէ այդ մեռեալ, սկսան ժողովուրդք միաբերան աղաղակել, նոր Սիմոնն նզովեա'լ եղիցի. Պողիքրոնիոս մոլորեցուցիչ ժողովրդեան նզովեա'լ եղիցի: Եւ այսու ամիւ յամառ մնացեալ նորա ՚ի կարծիս իւր` դատապարտեցաւ ՚ի հարց ժողովոյն:
       Յութեւտասներորդ գումարման յետ հաստատելոյ զդաւան ութիւն հնգեցունց նախընթաց սուրբ ժողովոց, եւ զթուղթս սրբոյն Կիւրղի եւ սրբոյն Լեւոնի, յաւելին ընդ մտաց նոցա ընդդէմ միակամադաւանից, թէ Քրիստոս տէրն մեր ունէր զերկուս կամս եւ զերկուս ներգործութիւնս` այսինքն զաստուածային եւ զմարդկային, անանջատ եւ անփոփոխ, անբաժան եւ անշփոթ. եւ այս երկաքանչիւր բնաւորական կամք (ասեն ) ո'չ միմեանց հակառակք, որպէս ամբարիշտ հերեսիովտք համարեցան , քա'ւ լիցի. այլ` մարդկային նորա կամք անընդդիմակ եւ անդիմադարձ հպատակութեամբ հետեւող աստուածային եւ ամենակարօղ նորին կամաց. վասն զի ասեն, որպէս մարմինն միաւորեալ ընդ աստուածութեան` ոչ կորոյս զլինելն մարմին, այսպէս եւ մարդկային կամքն միաւորեալ ընդ աստուածայնոյն` ոչ կորոյս զիւր կամաւորութին:
       բ. Յետ այսր ժողովոյ յարեան հակառակորդք ոմանք, եւ սկսան խռովել զբազումս ընդդէմ սահմանադր ութեան ժողովոյն: Եւ իբրեւ մեռաւ Կոստանդին, որդի նորա Յուստինիանոս երկրորդ յաջորդեալ ՚ի կայսերութեան` ժողովեաց առ ինքն զեպիսկոպոսունս եւ զիշխանս եւ զզօրավարս յայլեւայլ տեղեաց, նաեւ յաշխարհէն Հայոց. եւ ետ ընթեռնուլ առաջի նոցա զսիւնհոդոսական նամակ այնր վեցերորդ ժողովոյն. ընդ որ հաւանեալ ամենեցուն` եւ հայոց իսկ` ստորագրեցին, եւ ետուն զնամակն ՚ի ձեռս կայսեր. եւ յայնմհետէ առ սակաւ սակաւ դադարեցաւ աղմուկն: Զայս պատմէ նա ինքն Յուստինիանոս կայսր ՚ի թղթի իւրում` զոր գրեաց առ հինգերորդ Յովհաննէս պապ, կամ առ յաջորդ նորա. որպէս է տեսանել ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատոր . ժա. երես. 737. եւ 738:
       Զկնի այսորիկ գումարեցաւ Յուստինիանոս եւ զայլ ժողով կանոնադրութեանց բազմութեամբ եպիսկոպոսաց յունաց յարքունի պալատան ՚ի գմբեթայարկ տեղւոջ: Որոշակի պատճառ ինչ գումարման այսր ժողովոյ ոչ յիշատակի, այլ այս միայն, զի եպիսկոպոսունք յունաց նամակ մատուցեալ առ կայսրն` յորդորեցին զնա հաստատել ժողովով քանի մի կանոնս ՚ի վերայ բարեկարգութեանց եկեղեցւոյ. զի ասեն` յառաջին չորսին սուրբ ժողովս կարգեցան կանոնք ՚ի վերայ այսպիսի իրաց. իսկ ՚ի հինգերորդն եւ ՚ի վեցերորդն կանոնք ինչ այսպիսի ոչ եդան, այլ միայն կանոնք հաւատոյ. ոյր աղագաւ տեսանեմք ասեն մուծեալ զանկարգ սովորութիւնս ինչ յայլեւայլ տեղիս. որոց ընդդէմ արժան համարիմք հաստատել բանս ինչ բարեկարգութեան: Եւ ՚ի հաճիլ ընդ այս կայսեր` սահմանեցին հարիւր եւ երկու կանոնս : Ոմանք ՚ի կանոնաց աստի վերաբերին ՚ի յոյնս, ոմանք ՚ի լատինս, ոմանք յԱսորիս, եւ ոմանք ՚ի Հայս. յորոց միջի են եւ քանի մի կանոնք, վասն ոչ պահելոյ զխտր ութիւն ձեռնադրելոյ միայն զորդիս քահանայից. վասն զգուշանալոյ յաւելորդ արարմանց ՚ի նուէրս զենլեաց. վասն չուտելոյ զկիթ յաւուրս քառասնորդաց. վասն արկանելոյ ջուր ՚ի բաժակն. վասն չերգելոյ զսուրբ աստուածն խաչեցարիւ:
       Այս ժողով որովհետեւ եղեւ իբր առ ՚ի լրումն գործոց հինգերորդ եւ վեցերորդ ժողովոցն գումարելոց ՚ի Կոստանդինուպօլիս, վասնորիկ կոչեցաւ հինգվեցեան. եւ զի գումարեալ եղեւ ՚ի գմբեթեան յարկի` կոչեցաւ տրուղեան, գմբեթեան: Բայց պարտ է եւս գիտել, զի այս տրուղեան ժողով ո'չ եւ ՚ի թիւս ընդունելի ժողովոց. եւ սրբազան պապն Հռովմայ բնաւ ոչ ետ նմին հաւանութիւն: Եւ սակայն տեսանեմք, զի ոմանք ՚ի նոր մատենագրաց զկանոնս ինչ սորա` որ հայի յայլ եկեղեցիս, ընդ ամենայն տառիցն պաշտպանեն իբրեւ ընդունելիս եւ աննահանջելիս, ասելով` թէ այսպէս սահմանեցաւ ՚ի տրուղեան ժողովն. իսկ զայնոսիկ կանոնս` որք հային առ եկեղեցիս իւրեանց, ոչ միայն չկամին ընդունիլ` այլեւ մերժեն եւ դատապարտեն, ասելով` ժողովն տրուղեան չէ ընդունելի, այլ` խոտելի: Եւ ոմանք զայլ իմն ուսեալ ՚ի յունաց, համբաւեն երբեմն զկանոնս սորա իբրեւ զսահմանադր ութիւնս վեցերորդ ընդհանուր ժողովոյ. ընդդէմ որոց ասի ՚ի ծանօթութիւնս հաւաքմանց ժողովոց. հատ. ժա. երես. 916. թէ ժողովն այն ոչ կարէ համարիլ ՚ի կարգս ընդհանուր ժողովոց, եւ ո'չ են կանոնք նորա իբրեւ զկանոնս տիեզերական ժողովոյ. որպէս ցուցանեն իմաստուն եւ հնագոյն հեղինակք. թէպէտ եւ ունիցին այնոքիկ կանոնք զպիտակ անուն պատուոյ վեցերորդ ժողովոյ:
       գ. Այլ յառաջ քան զգումարիլ ժողովոցս այսոցիկ` վախճանեցաւ Իսրայէլ կաթուղիկոս հայոց, կացեալ ՚ի հայրապե տութեան ամս . ժ. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա երանելին Սահակ երրորդ` եպիսկոպոս Ռոտկայ: Սա էր հայրենեօք ՚ի Ձորափոր գաւառէ յԱրքունաշէն գեղջէ, եւ մայրենեօք ՚ի Մազազ գաւառէ ՚ի գեղջէ Բերդկանց, մարզեալ յիմաստս գի տութեան եւ ՚ի վարս սրբ ութեան առ Մեծին Թէոդորոսի Միայնակեցի: Յառաջնում ամի կաթուղիկոս ութեան սորա յարձակեցաւ Մեծին Հայոց զօրավարն այլազգեաց Բառաբա անուն. եւ յաւարի առեալ զբազում տեղիս` դիմեաց անտի ՚ի կողմանս Վրաց: Ընդ առաջ ել նորա Ներսէհ իշխան նոցա, եւ կոտորեաց զզօրսն, եւ արար զնա փախստական:
       Յետ քանի մի ամաց յարձակեցան ՚ի Հայս հէնք բազումք ՚ի խազրաց, ընդ որս սաստկապէս պատերազմեալ Գրիգորի Մամիկոնէի պատրկի հայոց` անկաւ ՚ի մարտի յեօթներորդ ամի Սահակայ. եւ բարձեալ թաղեցաւ ընդ հարս իւր, կացեալ յիշխան ութեան ամս. իդ: Եւ զկնի այնորիկ մնաց աշխարհս մեր անտէր` ամս երկու. որով եւ վրդովեցաւ խաղաղ ութիւն նորա. եւ ահ հինից եւ թշնամեացն ՚ի խազրաց անտի եւ յայլոց ազգաց` շուրջանակի պատեալ պաշարեաց զնա. եւ չէր ուստէք օգնականութիւն: Իսկ Աշոտ Բագրատունի որդի Բիւրատայ զօրացեալ` ձեռն էարկ վանել զթշնամիսն. եւ տիրեաց ազգին իբրեւ պատրիկ. եւ կացոյց զեղբայր իւր զՍմբատ զօրավար զօրաց. եւ խօսեցաւ խաղաղ ութիւն ընդ հագարացիս` տալով նոցա հարկս: Ասի` թէ շինեաց սա յայնժամ զեկեղեցի Դարունից. եւ եբեր անդ զպատկեր փրկչին. այլ թէ ո՞ր պատկեր իցէ, ոչ է յայտ:
       Եւ զի յաւուրս սորին Աշոտոյ տակաւին կենդանի էր Դաւիթ փիլիսոփայ Բագրեւանդացի, զորմէ խօսեցաք ՚ի գլ. ծդ. յերես. 349. գրեաց առ նա Աշոտ, եւ խնդրեաց տալ տեղեկ ութիւն թէ յի'նչ միտս մարթ իցէ իմանալ եւ խօսիլ զմիաւորութենէ աստուածային եւ մարդկային բնութեանց ՚ի Քրիստոս. եւ նա յօրինեաց ճառ մի ուղղափառական ՚ի վերայ այսր, եւ առաքեաց առ նա:
       դ. Իսկ կայսրն Յուստինիանոս երկրորդ` զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ, ՚ի սկզբան անդ ՚ի թագաւորել իւրում` տեսեալ թէ հայք մտեալ են ընդ իշխանութեամբ հագարացւոց, կամեցաւ ընդ իւրեւ նուաճել զնոսա: Նոքա ետուն պատասխանի. այս քանի՞ցս անգամ է ասեն, զի հնազանդեցաք ձեզ, եւ ոչ գտաք օգ նութիւն ՚ի ձէնջ ՚ի նեղ ութեան մերում. այլ մանաւանդ զրկանս եւ լլկանս. եւ եթէ այժմ եւս մտցուք ընդ ձերով իշխանութեամբ, դարձեալ ունիմք մատնիլ ՚ի սուր եւ ՚ի գեր ութիւն օտար ազգաց. եւ յամփոփել ձեր յայնժամ զձեռսդ ՚ի մէնջ որպէս արարիք եւ յայլ նուագս, ուստի՞ գտցուք մեք օգնականութիւն. վասն որոյ աղաչեմք զձեզ ` թոյլ տալ մեզ մնալ ՚ի վիճակի մերում: Ցասուցեալ յոյժ ընդ այս կայսրն` առաքեաց ՚ի Հայս զօր սաստիկ յերկդ ամի թագաւորութեան իւրոյ. որք` ընդ ասելոյ Ասողկայ` հրով եւ գերութեամբ քանդեցին քսան եւ հինգ գաւառս. եւ գերի վարեալ անտի ութն հազար տուն` վաճառեցին յօտար երկիր: Եւ ՚ի յաջորդ ամի վերստին առաքեաց ՚ի Հայս քառասուն հազար զօրս. յորոց կոխան եղեւ Հայաստան. ըստ որում յիշատակեն նաեւ պատմիչք յունաց:
       Յետ այսր հարուածոյ հասին եւ յարեւելից հարաւոյ այլազգիք. եւ պատերազմել ընդ ամրոցս` քանդել աւերեցին զբազումս տեղիս, եւ գերեցին զյոլովս. որոց ընդդէմ ելեալ Աշոտոյ պատրկի, եւ քաջութեամբ մարտ եդեալ` սպանաւ ՚ի նոցանէ, պայազատեալ զազգն ամս. դ. եւ փոքր ինչ աւելի: Իսկ այլազգիք վերստին դիմեալ ՚ի Հայս հանդերձ զօրավարաւ իւրեանց` որ կոչիւր Մահմուտ, ասպատակեցին ՚ի բազում տեղիս. եւ ոմանք ՚ի նոցանէ հասեալ ՚ի վերայ Սեւանայ կղզւոյն` կործանեցին զամրոց նորա. եւ յաւարի առեալ զամենայն ինչ որ ՚ի նմա գերի վարեցին գրեթէ զամենայն բնակիչս նորա. յորմէ զահի հարեալ այլոց իշխանաց հայոց` անձնատուր եղեն յայլազգիսն, եւ ապրեցուցին զանձինս, եւ դարձուցին յինքեանս զոմանս ՚ի գերելոց :
       Այլ Յուստինիանոս կայսեր տակաւին լցեալ սրտմտութեամբ ՚ի վերայ հայոց` ել ինքնին զօրու ծանու. ՚ի Հայաստան` եկն ՚ի լեառն, որ կոչիւր Արարտակ. եւ անդ յերիս բաժանեալ զզօրսն` զմին սփռեաց ՚ի միջոց աշխարհին Հայոց, զերկրորդն յԱղուանս, եւ զերրորդն ՚ի Վիրս , կամելով իսպառ տիրել աշխարհացն այնոցիկ. եւ հրեշտակս առաքեալ` կոչեաց զերեւելի իշխանս նոցա. եւ նոքա առ հարկի եւ ակամայ եկին առ նա: Խօսեցաւ ընդ նոսա կայսրն դատաստանաւ, եւ էարկ զնոսա ընդ իշխանութեամբ եւ ընդ հարկատութեամբ յունաց, եւ ապա առեալ ՚ի պատանդի զորդիս նոցա` արձակեաց զնոսա. եւ եդ կիւրապաղատ ՚ի վերայ հայոց զՆերսէհ զտէրն Շիրակայ` զորդի ծերունւոյն Վահանայ Կամսարականի, հիւպատոս եւ պատրիկ անուամբ, եւ զՍմբատ Բիւրատեան հաստատեաց ՚ի զօրավար ութեան հայոց. եւ երթող յիւրոցն երեսուն հազար զօրս յաշխարհին Հայոց եւ յԱղուանս: Եւ կոչեալ առ ինքն զՍահակ կաթողիկոս հանդերձ հինգ եպիսկոպոսօք, ընդ գրելոյ Ասողկայ, արգել առ իւր. եւ յետ քանի մի աւուրց արձակեալ զնոսա յիւրմէ դարձաւ ինքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, տարեալ ընդ իւր եւ զպատանդսն:
       ՚Ի մեկնիլ կայսեր ՚ի Հայաստանէ` այն անցք անցին ընդ տեառն, որ ինչ յաւուրս Ներսէսի Շինողի յերեսաց զօրավարացն յունաց. ՚ի խտրել նոցա ՚ի հայոց եւ սոցա ՚ի նոցանէ , գայթակղելով ՚ի միմեանս, եւ վիճելով ՚ի վերայ բանից հաւատոյ, եւ մանաւանդ ՚ի վերայ կարգաց եւ պաշտամանց եկեղեցւոյ: Այլ սակայն Ներսէհ Կամսարական բազում խնամով հոգ տարեալ ջանայր ՚ի խաղաղ ութեան պահել զազգն, միանգամայն զգոյշ եւ պատրաստ կալով ընդդէմ արշաւանաց օտար ազգաց, ունելով իւր օգնական զկրտսեր եղբայր իւր զԳադիկն:
       ե. Իսկ հայր նոցա Վահան Կամսարական` որ կոչիւր Պատրիկ մեծ, տեսեալ զտառապանս ազգին եւ զվրդովումն աշխարհին` եթող զամենայն, եւ առանձնացաւ ինքն ՚ի վանս սուրբ Աստուածածնի` որ ՚ի Վաղարշակերտ յերկրին Բագրեւանդայ. եւ անդ կեայր խարազնազգեցութեամբ, պահօք եւ տքնութեամբ իբրեւ զմի ՚ի խոտակեաց ճգնաւորաց. եւ զի էր ընթերցասէր յոյժ եւ տեղեակ գրոց, հանապազ դեգերէր ՚ի կարդացմունս սուրբ կտակարանոց եւ բանից սրբոց հարց, եւ քաղցրանայր ՚ի նոսին:
       Էր ՚ի նոյն աւուրս երեւելի ՚ի մէջ հայոց Գրիգորիս վարդապետ ոմն` այր բանիբուն գիտութեամբ եւ հմուտ յիմաստս աստուածային գրոց, որ եւ յամի տեառն. 684. եւ ՚ի թուին հայոց . ճլգ. ձեռնադրեցաւ՚ի Սահակայ կաթուղիկոսէ եպիսկոպոս գաւառին Արշարունեաց, որ էր բնիկ երկիր տէրութեան Կամսարականաց յԵրասխաձորն: Սա է այն` որ ՚ի գիրս հայոց հասարակօրէն կոչի Գրիգոր քորեպիսկոպոս Աշարունեաց կամ Արշարունեաց, ո'չ զի չէր նա եպիսկոպոս, այլ զի որովհետեւ յառաջն քորեպիսկոպոս նստէր յաշխարհ Արշարունիս ընդ ձեռամբ եպիսկոպոսին Բագրեւանդայ յայն սակս եւ եպիսկոպոս այնր գաւառի քորեպիսկոպոս եւս անուանեցաւ: Իսկ թէ զիա'րդ գիտելի է. զի որպէս աւանդի ՚ի գաւազանագիրս հայոց ՚ի կարգս եպիսկոպոսացն Արշարունեաց. ըստ որում է տեսանել եւ ՚ի կանոնագիրս ՚ի վերջ. լթ. գլխոյ. սկսեալ յաւուրց անտի սրբոյ Լուսաւորչին, գաւառն Արշարունեաց` կամ որ նոյն է Կամսարականաց, ոչ էր ուրոյն եպիսկոպոսական վիճակ, այլ նստէր անդ լոկ քորեպիսկոպոս` կարգեալ ընդ իշխանութեամբ եպիսկոպոսին Բագրեւանդայ, եւ այս մինչեւ ՚ի ժամանակս երանելւոյն Մովսէսի Խորենացւոյ, որ նստաւ եպիսկոպոս այնր գաւառի. այսինքն Բագրեւանդայ: Իսկ զկնի վախճանելոյ նորա` բաժանեցաւ այն աթոռ յերկուս. եւ կարգեցաւ երկու երկսարան, մին` Բագրեւանդայ, եւ միւսն` Արշարունեաց. եւ յայնմհետէ թէպէտ եւ նստէին եպիսկոպոսունք յԱրշարունիս, բայց հասարակ անուամբ առաջնոցն երբեմն քորեպիսկոպոս եւս անուանէին. որոց առաջինն եղեւ Խնդակ անուն. յետ նորա Յովհան. եւ ապա Թաթալ. Թումա. Հաւուկ. Թովմաս. Մովսէս. Յոյս. Թէոփիլոս. Մովսէս. եւ Ղազար եւ զկնի Ղազարու սոյն այս նախակարգեալդ Գրիգորիս. որ եկաց յեպիսկոպո սութեան ամս:
       Դէպ եղեւ ոմն գնալ յաւուր միում յայցելութիւն Վահանայ Կամսարականի` հօր Ներսեհի պատրկի` հանդերձ քանի մի վարդապետօք հայոց. եւ Վահան արար նոցա սեղան խրախութեան. որպէս սա ինքն Գրիգորիս պատմէ ՚ի յիշատակարանի իւրում. եւ ՚ի սեղանի անդ մեղմով իմն սկսաւ ստգտանել զնոսա ծերունին Վահան, թէ զի՞ է` զի վարդապետական պատուով եւ իշխանութեամբ պերճանայք, եւ ոչ տանիք փոյթ ծաղկեցուցանել եւ պտղաբեր առնել զգաւազան վարդապետութեան ձերոյ` շարադրութեամբ օգտակար մատենից, կամ մեկնութեամբ սուրբ գրոց, կամ թարգմանութեամբ բանից սուրբ հարց. եւ յաւել յորդորել զԳրիգորիս, զի ձեռն արկցէ ՚ի մեկն ութիւն ընթերցուածոց եկեղեցական պաշտամանց, եւ թէ զի'նչ խորհուրդ ունին կարգք պահոց եւ տէրունական տօնից, եւ որ ՚ի կարգի:
       Իսկ Գրիգորիս հայեցել ՚ի դժու արութիւն գործոյն` անփոյթ եղեւ. եւ իբրեւ վերստին ստիպով խնդրեաց Վահան , ձեռն էարկ եւ կատարեաց զխնդիր նորա, եւ առաքեաց առ նա զգիրսն. ուր կանխաբանել ՚ի խօսիլն առ նա գրէ այսպէս. Զհարկ բանիս` զոր պահանջեցեր յինէն փութապէս յաղագս աստուածային ընթերցուածոցն ո'վ Կամսարականդ Վահան պատրիկ, հատուցի քեզ յամրագոյն, ո'չ ՚ի հարուստ մտաց ուրուք ժողովել, եւ ոչ ՚ի բարձրագոյն բանից ուսեալ, այլ` յաշխատութենէ աղքատ իմոց խորհրդոցս գտեալ նուաստ իմացուածովք: Եւ վասնորիկ հեզդ առ այսպիսի փոյթս գտայ յառաջագոյն. զի մի ' նուազ զպայծառ ջահ իմաս տութեան եկեղեցւոյ երեւեցուցից, եւ կամ տխուր զվայելուչ զգեղեցկ ութիւն խորհրդոյս. վասն զի ուժաւորաց ոմանց եւ հոգեւորաց յառաքինութիւնն պատշաճ վարկայ զգործս զայս: Բայց վասն զի այր ես դու մեծ եւ ողջախոհ մտօք, պսակեալ ծե րութեամբ եւ իմաստութեամբ իբրեւ թագաւոր յաստուծոյ ՚ի ժամանակիս ՚ի միջի մերում, յորդորական հրաման տէրութեանդ քո միշտ մտրակեաց զիրաւացի հեզդ երկչոտ ութիւն մտաց իմոց. որ իբրեւ ահագին իմն խորոց հանդիպեալ իմաս տութեան ընթերցուածոցն` ցնորեցայ ՚ի խորհուրդս, եւ պակուցեալ ՚ի փախուստ դարձայ բազում անգամ ՚ի հնազանդութենէ այսպիսի հրամանաց: Իսկ այժմ վերստին հասելոյ հրամանիս քո ոչ կարացեալ ՚ի դիմի հարկանել, ուստի խուսափէին յառաջագոյն իբրեւ յալեաց ծովու, այժմ ՚ի նոյն դարձեալ դիմեցի` վստահանալով ՚ի շնորհս հոգւոյն սրբոյ , ո'չ գիտեմ հնազանդութեամբ, թէ յանդգնութեամբ: Ընթերցեալ Վահանայ զայս գիրք Գրիգորիսի` ուրախ եղեւ յոյժ. եւ ինքն յետ սակաւու վախճանեալ հանգեաւ ՚ի Քրիստոս:
       Հանգունակից գտաւ սմա յընթերցասիր ութեան եւ որդի սորա պատրիկն հայոց Ներսէհ Կամսարական. որ եւ հետամուտ գոլով տեղեկ ութեան պէսպէս իրաց եւ պատմութեանց` հրամայեաց վարդապետի ումեմն Տիրակացւոյ, որում անուն էր Փիլոն, թարգմանեալ ՚ի Հայս զյունարէն պատմագիրքն Սոկրատայ, որ շարունակէ զկարգ վիպասանութեան Եւսեբեայ Կեսարացւոյ, զոր ունէին հայք թարգմանեալ յաւուրց անտի սրբոյն Մեսրոպայ: Եւ Փիլոն ձեռն արկեալ ՚ի թարգմանել` ոչ շատացաւ լոկ զբանս Սոկրատայ հայերէն կարգել, այլ` յաւել ՚ի նոյն եւ զայլ պատմութիւնս ինչ ՚ի հայոց, եւս առաւել յասորւոց, յօրինելով զամենայնն իբրեւ ՚ի դիմաց Սոկրատայ հեղինակի գրոց. մինչեւ պատմել անդ բանս նաեւ ՚ի վերայ Փլաբիանոսի եւ Եւտիքեայ, եւ երկրորդ ժողովոյն Եփեսոսի, յորում ժամանակի մեռեալ էր Սոկրատ. բարդեալ ՚ի նոյն եւ զրոյցս սուտս, ընդ որս է եւ պատմութիւն սուրբ աստուածին: Եւ զայս մա'րթ է յայտնի տեսանել ՚ի բաղդատելն զսա ընդ յունակն օրինակին. եթէ եւ առ յոյնս չիցէ լեալ մինչեւ ցարդ փոփոխ ութիւն ինչ: Բայց զիա'րդ եւ իցէ, այն թարգմանեալ գիրք Սոկրատայ եղեւ ոմանց ՚ի հայոց առիթ գայթակղութեան, զի ընթերցեալ ՚ի նմա պէսպէս օտարոտի բանս, եւ զսուտ աւանդութիւնս` զորս տեսանեմք ՚ի գիրս ասորւոց, համարեցան` թէ ստոյգ այնպէս գրեալ իցէ հեղինակն. եւ յայն ապաւինելով` նովին ընդդէմ զինէին այլոց պատմութեանց յունաց: Մա'րթ է եւս ասել, թէ ո'չ ՚ի Փիլոնէ թարգմանչէ, այլ` գուցէ յայլոց ոմանց յաւելեալ իրեն այն բանք. եւ կամ թէ յանհարազատ եւ ՚ի խանգարեալ օրինակէ իցէ թարգմանեալ: Այլ մեք հայեսցուք ՚ի կարգ պատմութեանս: