ա.
Պերոզ
արքայ
պարսից
յարոյց
պատերազմ
՚ի
սմին
ժամանակի
ընդդէմ
հեփթաղաց,
որք
էին
հոնք
լեռնականք
հիւսիսակողման,
՚ի
սկիզբն
քսանեւհինգերորդ
(կամ
ԻԳերորդ
)
ամի
թագաւորութեան
իւրոյ,
եւ
էր
սպարապետ
զօրաց
նորա
Զարմիհր
Հազարաւուխտ:
՚Ի
դիմել
ապա
Պերոզի
նախ
յաշխարհն
Աղուանից`
յղեաց
պատգամ
եւ
առ
Ատրվշնասպ
մարզպան
հայոց,
զի
ժողովեալ
զօրս
յաշխարհէ
անտի
եկեսցէ
հանդերձ
նախարարք
յԱղուանս
յօգն
ութիւն
զօրացն
արքունի.
եւ
Ատրվշնասպ
վաղվաղակի
կատարել
զհրաման
արքայի`
եհաս
անդր:
Եւ
Պերոզ
թողեալ
անդ
յաշխարհին
Աղուանից
զմարզպանն
հանդերձ
գնդաւն
հայոց`
զդէմ
ունիլ
ասպատակ
ութեան
թշնամեաց,
խաղաց
ինքն
՚ի
ներքսակողմն
՚ի
վերայ
հեփթաղաց.
ուր
ընդ
աւանդելոյ
Պրոկոպիոսի
յոյն
պատմագրի
էր
ընդ
նմա
եւ
դեսպանն
Զենոնի
կայսեր
Եւսեբ :
Ելեալ
հեփթաղաց
ընդդէմ
պարսից
զառաջինն
նենգութեամբ
՚ի
փախուստ
դարձան
՚ի
մացառուտ
վայրս
եւ
՚ի
դժուարինս.
յորոց
պատրեալ
պարսից`
դիմեցին
զկնի
նոցա.
եւ
՚ի
զգուշացուցանել
ոմանց
զպերոզ`
նա
ինչ
ոչ
անսաց.
մինչեւ
պաշարեցան
զօրք
նորա
յանել
վայրս:
Յորդորեցին
յայնդամ
նախարարք
պարսից
զԵւսեբ
դեսպանն`
խօսիլ
ընդ
արքայի.
զի
ունէր
համարձակ
ութիւն
առ
նա.
եւ
նորա
մատուցեալ`
ասէ
ցարքայ.
առակ
է
արքայ,
թէ
նոխազ
մի
կապել
էր
յորսորդաց
՚ի
գահաւանդ
ինչ
տեղի
առանձին,
եւ
բառաչէր,
զայն
լուեալ
առիւծու
ընթացաւ
առ
նա,
եւ
համարելով
իւր
պատրաստական
որս`
սաստկութեամբ
դիմեաց
՚ի
վերայ
նոխազին
յափշտակել
զնա.
բայց
առ
ուժգին
յարձակմանն
ոստուցեալ
անկաւ
ընդ
զառ
՚ի
վայր,
եւ
մնաց
՚ի
խորաձորս.
ուր
եկաց
պաշարեալ
եւ
ոչ
գտանէր
ելս
փախստի :
Զայս
առակ
լուեալ
Պերոզի`
՚ի
միտ
էառ
զանխորհուրդ
արշաւանս
իւր,
եւ
ոչ
յաւել
դիմել
յառաջ.
եւ
խորհէր
զելս
գտանել
առ
՚ի
մեկնելոյ
՚ի
տեղւոջէ
անտի.
եւ
ահա
անդէն
անդ
շրջապատեցին
հեփթաղք
զամենայն
անցս
լերանց,
եւ
արգելին
զՊերոզ
իւրովքն
հանդերձ
իբր
՚ի
Գառագղի.
մինչեւ
վհատիլ
նմա
յոյժ:
Առաքեաց
արքայն
հեփթաղաց
պատգամաւորս
առ
Պերոզ
եւ
ասէ.
անմտութեամբ
արարեր
զդիմելդ
յանդգնութեամբ
՚ի
վերայ
մեր,
այլ
ես
ներեմ
քեզ,
եթէ
զիս
վերագոյն
տէր
ծանիցես
քեզ,
եւ
երկիր
պագանիցես
ինձ.
եւ
դիցես
մշտնջենաւոր
դաշն
ոչ
եւս
այլ
պատերազմելոյ
ընդ
հեփթաղս.
եւ
ելեալ
մեկնեսցիս
աստի:
Վարանեալ
Պերոզի
՚ի
միտս`
խորհուրդ
եհարց
՚ի
մոգուց ,
եթէ
արժա՞ն
իցէ
յանձն
առնուլ
զպայման
հեփթաղին:
Եւ
նոքա
ասեն.
վասն
դաշն
հաստատելոյ
դո'ւ
խորհեսջիր.
այլ
վասն
երկրպագութեն`
զոր
խնդրէ`
՚ի
քէն,
առ
երեսս
դաւեսջի'ր
զնա.
ե'րթ
առ
արքայն
հեփթաղաց,
եւ
ընդ
ծագել
արեգական`
դու
երկի'ր
պագ
յանդիման
նորա
արեւուն,
ցուցեալ`
թէ
երկիրպագանես
հեփթաղին:
Զայս
յանձն
առեալ
Պերոզայ`
գնաց
առ
արքայն
հեփթաղաց.
եւ
յերկիրպագանել
արեւուն`
եցոյց
առնել
զայն
պատիւ
նմին
հեփթաղայ.
եւ
հաստատեաց
դաշն
խաղաղ
ութեան
երդմամբ
ոչ
եւս
այլ
թշնամանալոյ
ընդ
նմա.
եւ
տուեալ
նմա
գանձս
բազումս`
դարձաւ
ողջ
անարատ
հանդերձ
զօրօք
՚ի
տեղի
իւր:
բ.
Իսկ
զօրքն
հայոց`
որք
իւր
կողմնապահ
կային
յԱղուանս,
տառապէին
յոյժ
յուարցող
նախարարացն,
որք
էին
՚ի
մէջ
իւրեանց.
զի
գոռոզացեալ
նոցա
՚ի
վերայ
հաւատացեալ
զօրացն`
արհամարհէին
զնոսա
իբրեւ
զանհաւանս
եւ
դժրօղս.
իսկ
զինքեանս
համարէին
իբրեւ
զհաւատարիմս
յաչս
պարսից.
եւ
անդադար
վիշտս
մեծամեծս
եւ
նեղութիւնս
հասուցանէին
տառապելոցն`
քան
զոր
առնէին
զօրավարք
պարսից.
որոյ
վասն
եւ
նոքա
տուայտեալ
տագնապէին
յանձինս,
եւ
կային
յոգիս
ապաստան :
Մինչդեռ
սոքա
յԱղուանս
էին,
ծագեցաւ
աղմուկ
եւ
շփոթի
յաշխարհն
Վրաց.
եւ
Վախթանկ
ոմն
թագաւորեալ
անդ`
յարեաւ
՚ի
վերայ
ուրացելոյն
Վազգենայ`
առն
սրբուհւոյն
Շուշանայ,
եւ
սպան
զնա.
քանզի
Վազգէն
դաշնակից
գոլովը
պարսիկս`
խորհէր
զաշխարհն
Վրաց
՚ի
կրօնս
արեւապաշ
տութեան
դարձուցանել:
Յետ
սպանանելոյ
Վախթանկայ
զՎազգէն
գիտացեալ`
թէ
Պերոզ
ունի
յառնել
՚ի
վերայ
իւր,
ժողովեաց
զօրս,
եւ
յայտնի
ապստամբեցաւ
՚ի
նմանէ.
եւ
կամելով
երկիւղ
արկանել
՚ի
շրջակայ
ազգս`
համբաւեաց.
թէ
ունիմ
հանել
յաշխարհէն
Հոնաց
բազում
գունդս
զօրաց.
որում
ոչ
կարիցեն
՚ի
դիմի
հարկանիլ
զօր
պարսից :
Զայսպիսի
լուր
առեալ
ուխտապահ
հայոց`
որք
էին
՚ի
բանակին
պարսից,
ընկալան
յանձինս
փոքր
մի
յոյս
անկալութեան.
գուցէ
ասեն
այսու
այցել
ութիւն
բարի
լինիցի
եւ
մեզ,
եւ
ազատ
ութիւն
՚ի
բռնութէ
անօրինաց:
Եւ
եղեւ
իբրեւ
դարձաւ
Պերոզ
՚ի
հփթաղաց
՚ի
պարտ,
մեկնեալ
եւ
զօրացն
հայոց
յաշխարհէն
Աղուանից`
եկին
՚ի
Հայս.
եւ
բանակեցան
՚ի
դաշտին
Շիրակայ
յերկուս
բանակս,
մարզպանն
Ատրվշնասպ
եւ
քանի
մի
պարսիկք
հանդերձ
ուրացելովն
յայլ
բանակ
առանձինն,
եւ
հաւատացեալ
հայք
եւս
յայլ :
Եւ
մինչչեւ
ցրուեալ
էր
նոցա,
ոմանք
՚ի
բարեպաշտ
նախարարաց
խորհուրդ
՚ի
մէջ
առեալ
՚ի
ծածուկ`
ասէին.
ահա
արդ
հնար
է
մեզ
ճողոպրել
զանձինս
՚ի
ձեռաց
պարսից,
եթէ
գաղտ
միաբանեալ
ընդ
արքային
վրաց
Վախթանկայ,
կամ
գո'նէ
ընդ
յոյնս,
վարեսցուք
յաշխարհէ
աստի
մերմէ
զնոսա.
եւ
Աստուած
հայեցեալ
՚ի
փոյթ
մեր
եւ
՚ի
վտանգս`
օգնեսցէ
մեզ.
զի
ոչ
վասն
մեր
ինչ
կամիմք
վանել
զնոսա,
այլ`
վասն
ազատելոյ
զեկեղեցի
սուրբ
՚ի
սուտ
կրօնից
արեւապաշտութեան :
Եւ
զի
գիտէին
զմիտս
Վահանայ
Մամիկոնէի,
թէ
զիա'րդ
պարապոյ
սպասէ,
եւ
դիպող
առիթ
խնդրէ
զերծանիլ
՚ի
խղճէն
ուրացութեանն,
անտարակոյս
էին`
թէ
եւ
նա
միաբանեսցի
՚ի
խորհուրդս
իւրեանց :
գ.
՚Ի
տարածիլ
շշնջման
այսր
խորհրդոյ
՚ի
բանակի
անդ
հաւատացելոց
յականջս
բազմաց,
վերստին
ժողովեալ
նոցա
՚ի
գիշերի`
յայտնեցին
Վահանայ
Մամիկոնէի,
զոր
խորհէինն:
Եւ
նա
իբրեւ
լուաւ
զայս,
ասէ
ցամենեսին
գիտեն
բազումք
՚ի
ձէնջ,
թէ
որպէս
վարանեալ
տագնապիմ
յամենայն
ժամ
յաղագս
սուտ
անուանս`
զոր
ատելութեամբ
կրեմ
յանձին
իմում.
յորժամ
երեկոյ
լինի,
կասկածիմ
ցառաւօտ.
եւ
հասեալ
յառաւօտ`
երկնչիմ
ցերեկոյ,
հայելով
՚ի
վախճան
կենացս`
որ
անյայտ
եւ
երագ
հասանէ.
եւ
ես
յարհուրեալ
եմ,
թէ
գուցէ
ուրաց
ութեան
անուամբ
յանդիման
եղէց
Քրիստոսսի,
եւ
մերժեց
այց
յերեսաց
նորա:
Երանէի
զժամն,
եթէ
չէր
զիս
՚ի
նմա
ծնեալ
մօր
իմոյ,
եւ
չէր
իմ
գտանել
կեանս
յաշխարհի
աստ.
եւ
ահա
արհամարհեալ
է
կեանք
եւ
մահ
յաչս
իմ :
Արդ`
թէպէտեւ
ես
յայսպիսի
կիրս
ըմբռնեալ
վարանիմ
բայց
միաբանիլ
ընդ
այդ
խորհուրդ
ձեր
չիշխեմ.
եւ
ասել`
թէ
լաւ
է`
զոր
խորհիք`
արարէք,
ոչ
կարեմ
վասն
զի
զարեաց
զյոժ
եւ
զզօր
ութիւն
քաջ
գիտեմ.
եւ
զհռոմոցն
ճանաչեմ
զթուլ
ութիւն
եւ
զխաբէութիւն.
նաեւ
զձերդ
իսկ
ծանուցեալ
է
իմ
փորձիւ.
քանզի
բազում
անգամ
յետ
ուխտելոյ
երդմամբ
ընդ
հարս
իմ`
ստեալ
է
ձեր
առ
նա:
Իսկ
վասն
վրաց`
յորս
կամիք
ապաւինիլ,
չունիմ
ինչ
ասել.
զի
Վիրք
առանձինն
թեթեւ
ինչ
ազգ
են,
եւ
զօրօք
սակաւ:
Այլ
վասն
հոնաց
ո
'
գիտէ,
հաւանին
գալ`
թէ
ոչ.
զի
ամենեւին
չերեւին
՚ի
միջի:
Եւ
եթէ
չիցէ
ձեզ
ծանր
լսել,
առաւել
եւս
յանձանց
ձերոց
երկերուք.
զի
մարդիկք
սուտ
էք
եւ
անվստահ:
Բայց
արդ`
եթէ
զիս
հարցանէք,
եւ
զբանն
իմ
առնէք.
՚ի
բաց
թողէք
զայդ
խորհուրդ
ձեր.
եւ
զաստուած
միայն
աղաչեցէք.
զի
դիւրին
է
նմա
առնել
զոր
ինչ
կամի.
ապա
թէ
յընդունայնամիտ
մարդիկ
լինիք
ապաստան,
նոքա
ոչ
միայն
չփրկեն
զմեզ,
այլեւ
վտանգեն
եւ
կորուսանեն.
իմ
բան
ահա
այդ
է :
Զայս
լուեալ
նախարարացն`
ասեն.
զամենայն`
զոր
ասացերդ,
լի
ասացեր
եւ
ճշմարիտ
ասացեր,
որպէս
վայելէ
քում
իմաստութեանդ.
բայց
գիտասջիր
զի
զյոյս
մեր
ոչ
՚ի
հոռոմս
ունիմք
եդեալ,
եւ
ոչ
՚ի
Հոնս
կամ
՚ի
Վիրս.
այլ`
նախ
յողորմութիւնն
աստուծոյ
`
բարեխոսութեամբ
սրբոյն
Գրիգորի
եւ
այլոց
նահատակաց.
եւ
ապա
՚ի
մահ
անձանց
մերոց.
քանզի
լաւ
համարիմք
՚ի
մի
ժամ
մեռանիլ,
քան
զամենայն
որ`
զեկեղեցւոյ
զարհամարհանս
տեսանել,
եւ
զքրիստոնէից
քակտումն :
Իբրեւ
լուաւ
զանուն
մահուան
քաջն
Վահան,
եւ
եղբայր
նորա
Վասակ,
երկոքին
եւս
քաջալերեալ
զօրացան.
եւ
յորդորեցան
հեղուլ
զարիւնս
իւրեանց
՚ի
վերայ
եկեղեցւոյ,
եւ
՚ի
վերայ
փրկ
ութեան
հոգւոց:
Եւ
՚ի
յորդորանսն
անդ
յոգւոց
եհան
Վահան,
եւ
ասէ.
գիտէք .
զի
եղբայր
իմ
Վարդ
՚ի
դրանն
է.
եթէ
լսեն
պարսիկք
զխորհուրդ
վտարանջելոյ
մեր,
արկանեն
զնա
՚ի
կապանս
եւ
՚ի
տառապանս
եւ
գուցէ
՚ի
վտանգ
եւս
հոգւոյ.
բայց
սակայն
ես
՚ի
խնամս
որպէս
յանձն
արարեալ
զնա`
առաւել
յօժար
եմ
՚ի
մահ
քան
այսպէս
կեալ
ուրացութեամբ.
եւ
ընդ
այդ
պատրաստ
եմ
միաբանիլ
ընդ
ձեզ.
եթէ
հաստատուն
կայք
եւ
դուք
՚ի
գոյն.
եւ
ամենագիտին
Աստուծոյ
հայեցեալ
՚ի
գործս
իմ
յամենայն
սրտէ`
արասցէ
առ
իս
նշան
բարի.
եւ
դարձուսցէ
առ
իս
զանձկալի
եղբայրն
իմ
զՎարդ
ողջ.
եւ
տացէ
տեսանել
զնա
աչաց
իմոց.
եւ
կատարեսցէ
՚ի
վերայ
իմ
զհաճոյսն
իւր :
Եւ
իբրեւ
այսպէս
հաստատեցին
զբանս
՚ի
մէջ
իւրեանց
յարուցել
կացին
յաղօթս
ամենեքին.
էր
ընդ
նոսա
եւ
քահանայ
մի
Աթիկ
անուն
՚ի
գեղջէն
Բջնոյ,
այր
բանիբուն
բանիւ
եւ
խորհրդապահ
սրտիւ:
Խնդրեցին
՚ի
նմանէ
նախարարք
բերել
՚ի
մէջ
զաւետարանն.
եւ
ամենեքին
ողջունեալ
զնա`
եդին
ձեռս
՚ի
վերայ
նորա.
եւ
ասեն.
որ
ոք
խոստովանեցի
զհաւատս
զայս`
զոր
փրկիչն
ամենեցուն
տէր
Յիսուս
վարդապետեաց
եւ
սմա.
եւ
նա
ինքն
փրկիչն
խոստովանեսցի
զնա
առաջի
հօր
իւրոյ,
եւ
ժառանգեցուսցէ
նմա
զերկնից
բարութիւնսն.
եւ
որ
ոք
խոտորեալ
ուրասցի
՚ի
հաւատոյս
յայսմանէ,
եւ
նենգեալ
ստեսցէ
երդման
աւետարանիս.
եւ
որդի
մարդոյ
ուրասցի
զնա,
եւ
հանցէ
՚ի
խաւարն
արտաքին:
Զայս
արարեալ
նոցա`
հրաժարեցան
՚ի
միմեանց
առ
ժամն.
եւ
գնացին
հանգչիլ
՚ի
վրանս
իւրեանց :
դ.
Իսկ
մի
ոմն
՚ի
նախարարաց
անտի
Վարազշապուհ
անուն
՚ի
սահմանէն
Ամատունեաց`
մեկնեալ
ընդ
Յուդայի
՚ի
միաբանելոցն`
գնաց
՚ի
նմին
գիշերի,
եւ
պատմեաց
մարզպանին
Ատրվշնասպայ
եւ
այլոց
ամենեցուն
զխորհուրդ
միաբանութեանն,
եւ
զերդումն
աւետարանին,
եւ
զամենայն
խօսս
նախարարացն
հայոց:
Իբրեւ
զայն
լուան
մարզպանն
եւ
պարսիկք
եւ
ջոկք
ուրացելոցն,
սրտաբեկել
զարհուրեցան.
եւ
յերկիւղէ
անտի
անքուն
լեալ
զմնացորդ
մասն
գիշերոյն,
՚ի
հասանել
առաւօտու`
ահիւ
եւ
տագնապաւ
շուրջ
ածելով
զաչս
զվայրօք`
մի
'
գուցէ
պաշարեալ
իցեն
՚ի
հայոց`
չուեցին
անտի,
եւ
եկեալ
բանակեցան
մօտ
յաւանն
անի`
որ
՚ի
Շիրակ.
եւ
կային
անդ
զտիւն
զայն
շուարեալ:
Եւ
կարծիս
առեալ,
թէ
՚ի
վաղիւն
յարձակին
միաբանեալքն
՚ի
վերայ
իւրեանց,
՚ի
նմին
գիշերի
հեծեալ
իւրաքանչիւր
յերիվար
իւրեանց`
սկսան
փախչիլ:
Զայն
իբրեւ
գիտացին
միաբանեալ
հայք,
հետամուտ
եղեն
զկնի
նոցա
ընդ
ուղղորդ
ճանապարհ.
այլ
քանզի
նոքա
հմուտ
առաջնորդօք
փախչէին,
զերծեալ
ընդ
այլեւայլ
ճանապարհ
ջանային
անկանիլ
՚ի
բերդն
Արտաշատու:
Եւ
սոցա
զգացեալ
զփոփոխ
ութիւն
ճանապարհի
նոցա`
պնդեցան
ընդ
նոյն.
բայց
ոչ
կարացին
ժամանել.
այլ
միայն
զյետնամնայսն
կալան.
ընդ
որս
ձերբակալ
արարին
եւ
զչարն
Գադիշոյ
Խորխոռունի.
եւ
ածին
զամենին
՚ի
Դուին
քաղաք.
եւ
ապա
եկեալ
պաշարեցին
զԱրտաշատ:
Այլ
մարզպանն
Ատրվշնասպ,
եւ
հազարապետ
նորա
Վեհվեհնամ,
եւ
այլք
եւս
ընդ
նոսա`
գաղտ
՚ի
գիշերի
ելեալ
՚ի
պարսպէ
անտի`
փախստեայ
անկան
՚ի
կողմանս
Ատրպատականի:
ե.
Իբրեւ
տեսին
հայք,
թէ
մարզպանն
հեռացաւ
յաշխարհէ
անտի,
ընտրեցին
եւ
եդին
իւրեանց
մարզպան
զՍահակ
ասպետ
Բագրատունի
(այն`
յորոյ
՚ի
խնդրոյ
արար
երանելին
Մովսէս
խորենացի
զպատ
մութիւն
իւր
).
եւ
կարգեցին
սպարապետ
զնա
ինքն
զՎահան
Մամիկոնեան.
խոստացեալ
եւ
երդուեալ
հնազանդիլ
նոցա
յամենայն
իրս
պատերազմի :
Իսկ
սեպուհ
ոմն
Ուրծացի
՚ի
միաբանելոց
անտի
Վարազներսէհ
անուն
որդի
Կողթեկայ
իշխանին
Ուրծայ`
մալախով
ընդ
պատիւ
Սահակայ
եւ
Վահանայ`
ել
՚ի
միաբանութենէ
նոցա.
եւ
թէպէտ
ոչ
խառնեցաւ
նա
ընդ
պարսիկս,
կամ
ընդ
ուրացօղս,
բայց
կամելով
իբր
ինքնագլուխ
լինել`
գնաց
իւրովքն
՚ի
Շահաստան
Բռնավիժի
ասացել,
եւ
աւերեաց
զայն.
եւ
առեալ
զամենայն
աւար
քաղաքին`
չոքաւ
եւ
ամրացաւ
յանառիկ
ամուրն,
որ
կոչիւր
Սագրայ
բերդ`
՚ի
սահմանս
Ուրծայ:
Իսկ
ուրացեալ
նախարարք`
որք
էին
ընդ
մարզպանին
Ատրվշնասպայ,
խրատ
ետուն
նմա,
եւ
ասեն.
հայք
ապաւինեալ
են
յարքայն
վրաց,
որ
խոստացեալ
է
նոցա
հանել
զօրս
՚ի
հոնաց.
բայց
չեւ
է
հասեալ
ոք
նոցա
յօգնութիւն.
եւ
եթէ
՚ի
կայսր
իցեն
ապաւինեալ,
չէ
եկեալ
անտի
զօր.
եւ
ինքեանք
չեւ
եւս
են
քաջ
կազմեալ,
որպէս
արժանն
է.
եւ
եթէ
դու
այժմ
փութով
հասանիցես
՚ի
վերայ
նոցա,
դիւրաւ
եւ
թեթեւ
վճարես
գործ
մեծ
եւ
կարեւոր.
եւ
մեք
գտցուք
քեւ
պատիւս
եւ
պարգեւս
յարքայէ:
Ապա
թէ
ծուլացեալ
հեղգաս,
գուցէ
զօրասցին
նոքա
անձամբք`
կամ
ուստեք
օգնական
ութիւն
գտանելով.
եւ
մեք
յետոյ
զղջանայցեմք,
եւ
աշխատիցիմք
շատ,
եւ
շահիցիմք
սակաւ:
Հաճոյ
թուեցաւ
այս
բան`
մարզպանին
եւ
ամենեցուն`
որք
ընդ
նմա
էին.
եւ
վաղվաղակի
գունդ
կազմեալ
յԱտրպատական
եւ
առեալ
զօր
՚ի
մարզպանէ
աշխարհին
Կոպրեաց,
եւ
զսպառազէնս
Կատշաց`
որք
յայնմ
ժամանակի
դեգերէին
յայնոսիկ
կողմանս.
դիմեցին
եւ
եկին
յաշխարհն
Հայոց .
եւ
հասեալ
յեզր
գետոյն
Երասխայ`
խորհէին
անցանել
՚ի
Նախջուան:
