Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Շապուհ մարզպան տեսեալ, թէ չկարաց հասանել Վահանայ, յանհնարինս կատաղեալ ցնորէր. եւ նզովէր զբաղդ իւր, եւ ոչ կարէր հանգիստ ՚ի քուն մտանել: Յայնժամ իշխանն Սիւնեաց ուրացեալն Գդիհոն այր հսկայ` քաջալերս տուեալ Շապհոյ` փութացոյց զնա վերստին պնդիլ զհետ Վահանայ, եւ չտալ նմա դադար. գուցէ այսպէս կարասցուք ասէ արկանել զնա ՚ի ծուղակս. ապա թէ ոչ` նա կրկին զօրացեալ խորտակէ զամենայն զօր ութիւն մեր. որպէս եւ դու ինքնին զփորձ քաջ ութեան նորա առեր, մինչ ՚ի Դուին էր. զի անդ եցոյց նա ամենայն արեաց զզօր ութիւն իւր. եւ այժմ տեսանես` զի արք նորա օր ըստ օրէ վատնեն զգունդս մեր: Եւ եթէ այժմ պարապ գտցէ, եւ այլուստ եւս օգնականս յինքն գումարեսցէ, գիտասջիր զի դարձուցանէ զմեզ սակաւաւորս եւ ամօթալիցս. միայն թէ թողցէ զոք ՚ի մէնջ կենդանի:
       ՚Ի բանից աստի գդիհոնայ առաւել գրգռել Շապհոյ` ոչ տայր դուլ անձին իւրոց, եւ ոչ զօրացն` որք էին ընդ նմա, այլ` փութով եւ տագնապաւ հետամուտ լինէր Վահանայ. եւ լուեալ` թէ է նա ՚ի կողմանս Արշամունեաց, փութանակի հասեալ անդր` մակաղեցոյց զզօրսն յանյայտ տեղիս գետառ ութիւն միոյ իբր ՚ի թագստի եւ ՚ի դարանի:
       Լրտեսս առաքեալ Վահանայ` գիտաց զտեղի թագստեան նոցա. եւ ինքն առեալ ընդ իւր զարս գեղջն երիզայ` եկն լռութեամբ ՚ի գիշերի մօտ առ նոսա. եւ ետ երիզացւոց կանգնիլ անդ յանդիման նոցա` Վահան ՚ի ձեռին ընդ օրինի կարգի զօրաց, կամելով այսու կարծիս տալ պարսից, թէ անդ է զօրավարն հայոց Վահան հանդերձ գնդաւ իւրով: Զայս այսպէս կարգեալ` ել ինքն եւ իւրքն ընդ զանխուլ ճանապարհ. եւ անտի յանկարծակի միաբան յարձակեալ ամենեցուն ՚ի վերայ պարսից ընդ նմանութեան տեղատարափ շառաչման կարկտի, ահաբեկ արարին զնոսա. եւ խռովեցուցին զամնին. մինչեւ շփոթիլ նոցա յոյժ, եւ խառնիլ ընդ միմեանս, աղաղակել եւ զմիմեանս կոտորել. եւ լինէր անդ աղմուկ անհնարին:
       Յայնմ վայրի սեպուհ ոմն Գաբեղեան` զԱբաղ անուն` խրախոյս բարձեալ աղաղակեաց, եւ ասէ. այսօր է ինձ դնել զանձն իմ ՚ի վերայ սուրբ ուխտիս, եւ պսակիլ ՚ի Քրիստոսէ. եւ դիմեալ ՚ի մէջ զօրու թշնամեացն` բազում կոտորածս առնէր. եւ ինքն խոցեալ` անկանէր յերիվարէն. այլ յետոյ ելեալ ՚ի տեղւոջէ անտի` գնաց ՚ի գիւղ մի. եւ անդ հաղորդեալ սուրբ խորհրդոյն` զկնի սակաւ ինչ աւուրց վախճանեցաւ: Յայնմ աւուր անկան ՚ի զօրացն պարսից ոգիք իբր վեց հարիւր. եւ մնացեալքն ` որք էին աւելի քան զերիս հազարս, փախեան անտի:
       բ. Տեսեալ Վահանայ զփախուստ նոցա` ոչ պնդեցաւ զկնի. զի գիշեր էր. այլ` գնացեալ յամուրն ողին` հանդեաւ անդ զմնացեալ մասն գիշերոյն. եւ յառաւօտուն ելեալ անտի` գնաց եւ դադարեցաւ ՚ի գեօղն կոչեցեալ Շտեայ: Իսկ Շապուհ վերստին կարգեալ եւ բազմացուցել զզօրս իւր` դարձաւ անդրէն` մրմռեալ եւ զայրագնեալ սրտիւ, եւ յանակնկալ պահու եկեալ մերձեցաւ ՚ի գիւղն` յորում էր Վահան, եդեալ ՚ի մտի կա'մ կորնչիլ եւ կամ կորուսանել:
       Զայն իբրեւ ետես Վահան, փութանակի հրաման տուեալ կարգեաց եւ կազմեաց զփոքրիկ գունդ իւր, եւ ասէ մեծաձայն. Լուարո'ւք ինձ եղբա'րք իմ. թէպէտ եւ քրիստոնէութեամբ կեալ մեծ իմն է, բայց մեռանիլ վասն քրիստոնէ ութեան առաւել եւս մեծ է, եւ վիճակ մարտիրոսութեան: Դուք ապաքէն տեսիք, քանի՞ցս փառաւորեաց զմեզ Աստուած յաղթութեամբ ՚ի քրիստոնէութեանս մերում. եւ այժմ եթէ հասանիցէ մեզ մեռանիլ ՚ի վերայ քրիստոնէութեան, առաւել եւս փառաւորեսցէ զմեզ. մի ' ոք ՚ի մէնջ զանգիտեալ զարհուրեսցի թերեհաւատութեամբ. զի տէր է` որ յաջողէ մեզ: Մեք եմք թուով սակաւաւոր` ոգիք իբր հարիւր. իսկ նոքա իբր չորս հազար ըստ կշռելոյ ական. բայց մեք ունիմք զաստուած հաշտ ընդ մեզ. այլ վա'յ է նոցա, զի մերժեալ են նոքա յաստուծոյ:
       Զայս ասացեալ` բաժանեաց զգունդն իւր ընդ պատշաճի. եւ եդ զանձն առաջի` յարձակիլ ՚ի վերայ: Եւ անդէն ահա հասանէին թշնամիք անհնարին կատաղութեամբ միակարգ` միաշարժ ` իբրեւ զթխպագին ամպ կարկտաբեր դիմեալք ՚ի հանդիպոյ: Զայն տեսեալ հայոց` որք ընդ Վահանայ էին, դարձուցին զթիկունս իւրեանց, եւ փախեան. եւ մնաց միայն ինքն Վահան, եւ երեքին Կամսարականք` Ներսէհ, Հրահատ եւ Վահան . Մուշեղ Մամիկոնեան, եւ այլ եւս քանի մի յազատ արանց. ընդ ամենայն ոգիք իբր երեսուն:
       Իսկ գունդ թշնամեացն առաւել եւս փութացել մերձենայր առ նոսա. եւ Շապհոյ տեսեալ զայնչափ սակաւ ութիւն գնդին Վահանայ` զարմացաւ, եւ զկայ էառ. եւ յղեալ առ իշխանն Սիւնեաց գդիհոն` կոչեաց զնա, եւ ասէ. ձե'ռն տուր յիս կողմն, զի նոր իմն տեսանեմ այսօր. ոք կամ անմտութեամբ ցանկացեալ են անձնամահ լինել, եւ այսպէս աներկիւղ եկեալ են առաջի մեր. եւ կամ զօր ութիւն իմն աներեւոյթ համարձակեցուցանէ զսոսա. բայց թէ չխաբիմ, յայլ միտս շրջեալ է դոցա, եւ խելագարեալ գան ՚ի մահ. զորս արդ իսկ մի առ մի ձերբակալ առնեմք, եւ կապեմք ՚ի շղթայս:
       Յայնմ վայրի` ընդ գրելոյն Ղազարու Փարպեցւոյ` մի ոմն յընկերացն Վահանայ տեսել զմերձիլ թշնամեացն` ասէ ցՎահան. յո'ւշ տէր յո'ւշ. հնար ինչ է ՚ի ժամուս տեղի տալ, եւ անձին զգուշանալ: Իսկ Վահան տեառնագրեալ զինքն խաչիւ , ասէ բարձրաձայն. ցիս արդ յուշ մի ' ասէք. զի ինձ յուսալ ՚ի մարդ, եւ կամ մարդով պարծիլ` չէ ' արժան, բայց միայն ՚ի խաչն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Եւ զայս ասացել` սրացաւ եւ խոյացաւ հանդէպ երեսաց իւրոց ՚ի մէջ թշնամեաց իբրեւ զարծ ուի յերամս թռչնոց. ընդ նմա խոյացան եւ նիզակակիցք նորա. եւ հերձեալ զբովանդակ գունդն պարսից` հարին եւ կոտորեցին զբազումս հզօրս եւ պատերազմօղս. եւ անցեալ ընդ միւս կողմն գնդին` հանդարտաքայլ ճեմելով գնային առ կողմումբ բանակին:
       Յայս եւ ՚ի սոյն յարձակման` արք չորք ՚ի գնդէն Վահանայ, Քոնթ Առաւենեան, Ներս Յովսեպեան, Ատգէն սեպուհ Վանանդացի. եւ զԵրպագոս ազգաւ յոյն, ՚ի մէնջ գնդի ուրացելոցն շահատակեալ , եւ ՚ի նա ինքն ՚ի տէրն Սիւնեաց ՚ի Գդիհոն հատեալ` հարին զնա նիզակաւ ընդ անթով մինչ ՚ի թոքսն ընդ անգծելի զրահս նորա. եւ ընկեցին ՚ի վայր կիսամահ որ եւ յետ սակաւու չարաչար փչեաց զոգին, եւ ինքեանք բազում ճապաղիա գործեալ արեան` անկան անդ եւ նահատակեցան:
       Իսկ ազգականք եւ ծառայք Գդիհոնի վաղվաղակի բացեալ զփոր նորա` զաղիսն թափեցին եւ ծածկեցին վասն զազրահառութեանն. եւ պատեալ զմարմին նորա եղեգամբք` (զի այլ ինչ ոչ կարէին գտանել անդ ) առեալ տարան զնա յաշխարհն Սիւնեաց, եւ զօրք նորա` ըստ ասելոյ Փարպեցւոյն, քամակակոտոր խորտակմամբ ցրուեալք եւ քայքայեալք ընդ այլեւայլ ճանապարհս գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս:
       գ. Այլ Շապուհ մարզպան յանհնարինս զամօթի հարեալ յերեսաց Վահանայ` կոր ՚ի գլուխ մեկնեցաւ ՚ի տեղւոջէ անտի. եւ Վահան կամելով ցուցանել, թէ առ ոչինչ համարի զնա եւ զբազ մութիւն զօրաց նորա, մօտ առ նովաւ ակն յանդիման գնայր քսանեւվեց արամբք` յանհոգս իբր թեւակից գնդի նորա: Եւ որպէս գրէ Փարպեցին, այնպէս ահաբեկեալ էին ՚ի նմանէ եւ յարանց նորա գունդք ամենայն զօրացն Շապհոյ, զի եւ հայիլ ՚ի նոսա լոկ ոչ իշխէին… քանզի կարծէին ասէ. թէ ՚ի հայեցուածոյ լոկ առն Մամիկոնենի, եւ յարանցն` որ ընդ նմայն էին, չզերծանցին առանց վտանգի: Խօսէին ընդ միմեանս, եւ ասէին. եթէ դոքա երեսուն արամբք զամենեցուն զմեր սիրտս խորտակեցին, եւ զայնպիսի այր` որպիսի էր Գդիհոն, տապաստ յերկիր կործանեցին, եւ վեր ՚ի վայր տապալեալ զայսչափ զօրաց բազ մութիւն զայնպիսի մեծամեծ վնասս գործեցին, զինչ ապա այժմ ոչ գործեսցեն. եւ մեք` որք սակաւացաքս, եւ Սիւնեաց գունդն ՚ի բաց հեռացաւ, ո՞րպիսի վստահութեամբ կարասցուք այլ եւս զդէմ ունել այդպիսի քաջաց :
       Եւ նա ինքն Շապուհ տրտմագինս եւ զայրագինս խօսելով ասէր. ես արդ զմտաւ ածեալ զարհուրիմ եւ դողամ գուցէ այրդ այդ ընդ բազմահնար իւրումն խորհրդոյ առաքեալ ՚ի մերձակայ սահմանակից Հայս գաւառացն Անձտայ եւ Ծոփաց եւ Հաշտենից` ծանուսցէ զմեր բեկումն եւ քաջալերեալ զնա առնուցու ՚ի նոցանէ իւր օգնականս, եւ մեք չկարեմք եւ ոչ զապրումն անձանց գտանել: Այլ արդ` եկայք փութասցուք երթալ յապահով տեղիս, եւ ճեպով զգացասցուք արքայի, եւ եթէ նորա վճարեալ իցէ յաջողութեամբ զգործ պատերազմին ընդդէմ հեփթաղաց յաստուածոցն օգնականութենէ, արասցէ որպէս եւ գիտէ. եւ կամ զայլ ոք ընդդէմ առնդ կարգեսցէ. զի ես ցորչափ յիշեմ զգործին զոր արար գա, ոչ զօրեմ բնաւ եւ ոչ իսկ խորհել պատերազմ տալ. զի ոչ երբեք լուայ ես յարեաց եւ ոչ իսկ յայլոց եթէ երեսուն արամբք ոք ՚ի վերայ երից եւ չորից հազարաց յարձակել հարել իցէ. եւ ելել անվնաս: Յայսպիսի երկիւղ պաշարեալ Շապհոյ եւ զօրաց նորա` չուեալ գնացին ՚ի գաւառն Բասենոյ. եւ եկին ՚ի գիւղն որ կոչիւր Ալվար եւ կային անդ տարակուսեալ եւ շուարեալ յերկիւղի գալստեան Վահանայ:
       Չուեալ եւ Վահան յաշխարհն Արարատայ եկն ՚ի Վաղարշապատ քաղաք. եւ մտեալ ՚ի կաթուղիկէ եկեղեցին Էջմիածնայ` գոհացաւ զաստուծոյ. եւ զի այն եկեղեցի հնացեալ էր, վաղվաղակի ձեռն ՚ի գործ արկեալ նորոգեաց: Եւ անտի գնաց ՚ի Դըւին. եւ նստաւ անդ հանդերձ աննենգ ուխտապահ նախարարօքն, ակնկալել այցել ութիւն փրկչին ամենեցուն:
       դ. Իսկ Պերոզ արքայ` որ ՚ի նմին ժամանակի գնացեալ էր ՚ի վերայ արքային հեփթաղաց, ՚ի պարտ ութիւն մատնեալ էր յերեսաց նորա. զի ըստ գրելոց Փարպեցւոյն առանց խորհրդոյ ել ՚ի պատերազմ ՚ի վերայ նորա, եւ ընդդէմ երդման իւրոյ: Յորժամ ասէ կամեցաւ նա խաղալ ՚ի մարտ, զորք նորա առհասարակ սասանեալ կային, եւ կասկածէին կոր ՚ի գլուխ դառնալ, եւ կամ կորնչիլ. վասն որոյ եւ բազումք ՚ի նոցանէ ասէին. մեք եթէ մահապարտք եմք, եւ արքայ կամի զմեզ սպանանել, ինքն իսկ աստէն սուր ՚ի վերայ եդեալ սպանցէ. թէ հեփթաղին տացէ կորուսանել, եւ զաշխարհն Արեաց վատանուն առնել: Զսոյն բան եւ ամենայն աւագք դրանն խօսէին. զոր եւ սպարապետն արեաց Վահրամ յականջս Պերոզի հասուցեալ` յորդորէր զնա ՚ի բաց կալ ՚ի կռուոյ անտի, զօրք արեացդ ասէ ամենայն զահի հարեալ են յերեսաց հեփթաղաց, ո՞չ այս ահա բաւական է յաղթելոյ նոցա մեզ. Բայց Պերոզ բնաւ ոչ լուաւ նմա, եւ ոչ եւս յիշեց զառաջին անցսն, զորս անցոյց ընդ նա հեփթաղ: Այլ` առեալ զամենայն զորս իր ` եկն նախ ՚ի Վրկանս, եւ անտի դիմեալ խաղաց ՚ի մարտ պատերազմի:
       Եւ իբրեւ մօտ եհաս ՚ի սահմանս նորա, առաքեաց հեփթաղ հրեշտակս առ Պերոզ եւ ասէ. քո ընդ իս ուխտ եւ երդմամբ եւ գրով եւ կնքով թէ չկռուիմ ընդ քեզ. եւ կարգեցաք եւս սահմանս, զի մի իշխեսցուք թշնամութեամբ անցանել առ միմեանս. արդ` յիշեա ' զուխտն, եւ մի մեռանար զգթութիւն իմ, որով ողորմեցայ քեզ զառաջինսն ՚ի պաշարման քում, եւ արձակեցի զքեզ. եւ այժմ ՚ի բաց դարձիր խաղարկութեամբ ապա թէ ոչ լսես ինձ, գիտեա ' զի կորնչիս քանզի ուխտազանցութեամբ ընդդէմ զինեալ ես իմումս ուխտապահութեան:
       Զայսպիսի բանս լուեալ իշխանացն պարսից` աղաչէին զՊերոզ դառնալ յետս: Իսկ Պերոզ զայրացեալ ՚ի վերայ նոցա` յղեաց առ հեփթաղ պատգամ խստութեան: Ընդ որ ցասուցեալ հեփթաղացել թեթեւ զօրօք ՚ի վերայ Պերոզի, եւ եհար զամենայն զօրս եւ զզօրավարս նորա. սպան եւ զՊերոզ արքայ, եւ զորդիս նորա` բաց յերկուց, որոց մին կոչիւր Զարեհ, եւ միւսն Կաւատ, որ եւ էր ՚ի պատանդի առ հեփթաղս. եւ որք միանգամ մնացին ՚ի զօրացն արք սակաւք` մազապուրծ զերծեալ փախեան: Զայս լուեալ այլոց մեծամեծաց` որք էին յաշխարհին Վրկանայ լուծան եւ լքան. եւ շտապաւ խոյս տուեալ անկան յԱսորեստան. եւ յղեալ բազում ինչ առ հեփթաղ` զիջուցին զբարկ ութիւն նորա. եւ խոստացան տալ նմա հարկս: Եւ ապա առաքեցին դեսպանս յայլեւայլ տեղիս, յորս կային զորագլուխք պարսից, եւ մարզպանք աշխարհաց. յորոց մի էր եւ Շապուհ մարզպան հայոց, եւ կոչեցին զնոսա` գալ ՚ի միասին, եւ դարման տանել իրացն պատահելոյ, եւ կարգել թագաւոր ՚ի վերայ պարսից:
       ե. Եւ մինչդեռ բանակել նստէր Շապուհ մարզպան Հայոց ՚ի գաւառին Բասենայ ՚ի գեղջն Ալվար` սասանեալ յերեսաց Վահանս, եկն առ նա դեսպան յիշխանացն պարսից, եւ եբեր գոյժ դառնութեան, եւ պատգամ ՚ի դիմաց նոցա, զի փութացեալ ժամանեսցէ ՚ի դուռն: Զայն լուեալ Շապհոյ` ասէ. ես եւ գունդս իմ` թէեւ այդ լուր չարեաց չէր հասեալ առ մեզ, խնդրէաք պատճառս զերծանելոյ ՚ի գործոյ աստի, յորում եմքս. եւ պատմեալ նմա զիրսն Վահանայ, ասէ ցնա` ընդ գրելոյ Փարպեցւոյն. Այրդ այդ Վահան զարհուրեցուցել ապշեցոյց եւ շատ նեղել աշխատեաց զմեզ. որոյ իւր իրք եւ արարածք չեն որպէս գայր ժամանակի մարդկան, զոր մեր ասեալ է եւ գիտեմք այլ իբրեւ զառաջին քաջացն` զոր ՚ի վէպսն պատմեն եւ լսեմք քանզի թող զայլ ժամանակաց զնորա եւ զարանցն որ ընդ նմա են` յիշել զգործս եւ զաներկիւղութիւն, զոր իմ եւ կամ այլ աւագորերոյ տեսեալ է, այլ յառաջ քան զաւուրս տասն` թուով երեսուն արամբ ոչ միայն ՚ի վերայ այսր բազմութեան, որ այժմ աստ են եւ տեսանես, յարձակեալ կռուեցաւ, այլ աւելի եւս գնդաւ իշխանս Սիւնեաց Գդիհոն իւր գաւառին այրընտիր ձիով աստ էր. եւ Վահան դէմ յանդիման այն երեսուն արամբ յարձակեալ ՚ի վերայ. եւ նման արծուոյ յորում ժամու ՚ի կաքաւուց երամ սլանայցէ. իցէ` զոր սպանանիցէ եւ զայլ զամենեսեան ընդ ծերպս եւ ընդ սորա վիմաց տեղեաց ցրուիցէ. ընդ նմին օրինակի այսր անդր զայնչափ բազմութեամբ զօրացն արկեալ վեր ՚ի վայր ցրուեցին, սպանին եւ զսկայանման զայրն զԳդիհոն, եւ այլ բազումս կոտորեալ ՚ի գնդէն` գնային ինքեանք անվնասք չերկուցեալք բնաւ յումեքէ: Եւ արդ` ոչ անճանաչօղ եւ արհամարհոտ հպարտութեանն Պերոզի իցէ հանեալ զայնպիսի որեար եւ զայսպիսի մեծ եւ զօգտակար զաշխարհ յԱրեաց ՚ի ծառայութենէ. զոր թէ այժմ զայնպիսի այր. որպէս եւ յառաջագոյն գիտէի, եւ այժմ քաջագոյս եւս գիտացի, եւ զնորուն զընկերսն` որ առ նմա են. եւ մանաւանդ զերիս եղբարսն` որ ՚ի Կամսարական տոհմէն են, եւ հնարէի նուաճել եւ մեր առնել , որպէս մեծ մասն մխիթար ութեան համարէի հասելոյ ծանր բեկման ՚ի վերայ Արեաց աշխարհին:
       Զայս այսպէս խօսելով Շապհոյ ընդ դեսպանին յոգւոց ելանէր եւ տխրէր. եւ ապա առեալ զզօրս իւր` գնայր ճեպով ՚ի դուռն հանդերձ դեսպանաւն, նոյնպէս եւ մեծ սպարապետն Հազարաւուխտ, որ գնացեալ էր ՚ի Վիրս, լուեալ զմահն Պերոզայ դարձ արար անտի եւ չոքաւ ՚ի Պարսս, ուր միաբանեալ ամենայն աւագաց` որք մնացեալ էին, եւ ատեան խորհրդոյ մեծ կարգեալ թագաւորեցուցին ՚ի վերայ Պարսից զՎաղարշ զեղբայրն Պերոզայ` զայր խաղաղասէր եւ խոհամիտ, յամի տեառն 483. յամսեանն տրէ. այն է նոյեմբեր: