Գրի
՚ի
պատմութեան
Վարդանայ
(գուցէ
յանհմուտ
գրչաց
մուծեալ
)
թէ
քաղաքն
Անի`
որ
՚ի
Շիրակ,
իցէ
այն,
զոր
Խորենացին
եւ
Ագաթանգեղոս
կոչեն
ամուր
Անի`
կամ
ամրոց
Անի`
եւ
կամ
թէ
մինն
իցէ
ներքնաբերդ
միւսոյն.
բայց
յայտ
է
թէ
ոչ
է
այդպէս.
զի
Խորենացին
զամրոցն
Անի
յայնապէս
դնէ
լինել
յաշխարհին
Բարձր
Հայոց
՚ի
կողմանս
Դարանաղեաց
գաւառի.
եւ
զայս
կարես
յայտնի
տեսանել
՚ի
գիրս
նորա.
բ.
13.
եւ
35.
եւ
գ.
45:
որպէս
եւ
յայսմաւուրս.
հոկտ.
29:
Իսկ
միւս
Անի
քաղաք,
ուր
յետոյ
նստան
թագաւորք
Բագրատունիք,
էր
յԱրարատեան
ի
՚ի
Շիրակ
գաւառի.
որպէս
եւ
յայտնի
եւ
որոշակի
աւանդի
՚ի
պատմութիւնս
հայոց
գրեալս
յետ
Խորենացւոյն:
Գիտելի
է
եւս,
զի
՚ի
սկզբան
մարմինք
թագաւորացն
հայոց
Արշակունեաց
թաղեալ
լինէին
յամուրն
Անի`
որ
՚ի
Դարանաղեաց
գաւառի.
եւ
զի
ոսկերք
մարմնոյ
թաղելոց`
կմախք
ասին,
այն
քաղաք
եւս
յանուն
կմախաց
կոչեցաւ
նաեւ
Կամախ:
Եւ
կամ
զի
որովհետեւ
՚ի
քաղաքի
անդ
յամուրն
Անի`
քան
յայլ
քաղաքս
բազում
կամախք`
այսինքն
պատարագք
եւ
զոհք
մատուցեալ
լինէին
կռոց,
գուցէ
վասն
այն
եւ
ամուրն
այն
Անի`
անուանեալ
իցէ
Կամախ:
Մեք
՚ի
կարգս
պատմ
ութեան
առ
որոշելոյ
զայս
Անի
՚ի
միւսոյն`
միշտ
եդաք
վասն
սորա,
ամուրն
Անի,
եւ
երբեմն
Կամախ.
եւ
վասն
միւսոյն
միշտ
եդաք
անի`
որ
՚ի
Շիրակ,
կամ
պարզապէս`
Անի
քաղաք:
Իսկ
թէ
սոյն
այս
անի
քաղաք
Շիրակայ
`
որ
երեւելի
գտաւ
յոյժ,
զիա'րդ
խոստացեալ
եղեւ
յունաց,
եւ
զիա'րդ
տուաւ
նոցա,
պէսպէս
բանք
են:
Յանծանօթ
պատմ
ութեան
միում
դնի
այսպիսի
ինչ.
՚Ի
ժամանակին`
յորում
էր
թուականն
հայոց.
նհ.
թագաւորն
հոռոմոց
Վասիլ
ել
յարեւելս.
եւ
եկեալ
յաշխարհն
հայոց
անթիւ
բազմութեամբ
զօրօք
խուժագուժ
ազգաց`
խնդրեաց
զԱնի
քաղաք
եւ
զամենայն
տունն
Շիրակայ
՚ի
Յովհաննիսէ
յորդւոյ
Գագկայ
հայոց
թագաւորի:
Իսկ
Յովհաննէս
յաղագս
տկար
ութեան
մարմնոյ
իւրոյ
խոստացաւ
տալ
զԱնի
՚ի
թագաւորն
հոռոմոց
զկնի
մահուն
իւրոյ:
Յայնժամ
թագաւորն
Վասիլ
դարձաւ
յաշխարհն
Վրաց,
եւ
կոչեաց
զթագաւորն
նոցա
գալ
առ
ինքն.
եւ
թագաւորն
վրաց
ոչ
էառ
յանձն
գալ.
վասն
զի
զբազումս
յիշխանացն
հայոց
կորուսեալ
էր.
Այլ
մեք
զոր
կարացաք
ճշմարտել,
զայն
եդաք
՚ի
պատմութեանն,
՚ի
Լաստիվերտցւոյն,
յՈւռհայեցւոյն
եւ
՚ի
Վարդանայ:
Եւ
թէպէտ
սոքա
եւս
ոչ
դնեն
որոշակի,
թէ
վասն
ինչ
պատճառի
հարկեցաւ
Յովհաննէս
տալ
կայսեր
զԱնի
քաղաք,
բայց
Կեդրենոս
յոյն
պատմիչ`
որ
եւ
էր
ժամանակակից,
յաւելու
գրել
եւ
զպատճառն,
եւ
ասէ,
թէ
որովհետեւ
Յովհաննէս
յառաջնմէ
միաբանեցաւ
ընդ
Գորգեայ
արքային
վրաց
ընդդէմ
կայսեր,
կամելով
յետոյ
հաշտեցուցանել
զերեսս
նորա,
խոստացաւ
նմա
զայն:
Եւ
զի
յետ
մեռնելոյ
Յովհաննու
ոչ
ետուն
հայք
զայն
քաղաք
՚ի
ձեռս
յունաց,
բազում
պատերազմունք
եղեն
՚ի
մէջ
հայոց
եւ
յունաց.
զորոց
որոշակի
ինչ
ոչ
գրէ
Լաստիվերտցին.
քանզի
ինքն
աստանօր
համառօտիւ
անցանէ.
այլ
միայն`
չորս
անգամ
հարին
յոյնք
զՀայաստան
ասելով`
սկսանի
ողբս
յօրինել:
Բայց
Ուռհայեցին`
որ
եւ
մօտ
է
ժամանակաւ,
որոշ
որոշ
գրէ.
եւ
մեք
ըստ
նորա
եդաք:
Իսկ
թէ
յետ
պատերազմաց
զիա'րդ
գրաւեցին
յոյնք
զայն
քաղաք,
այլեւայլ
օրինակաւ
պատմի
՚ի
գիրս
Լաստիվերտցւոյն,
եւ
Ուռհայեցւոյն ,
եւ
՚ի
թուղթս
Գրիգորի
Մագիստրոսի,
եւ
՚ի
պատմութիւնս
Սամուէլի,
Կիրակոսի,
եւ
այլոց.
որպէս
եւ
՚ի
գիրս
Կեդրենոսի,
եւ
Յովհաննու
Սկիղիցայ:
Ուռհայեցւոյն
գրեալքն
համաձայնին
բանից
Մագիստրոսի`
որ
ժամանակակից
էր,
եւ
այլոց
գրուածոց
եւս.
իսկ
Լատիվերտցւոյն`
որ
եւս
էր
ժամանակակից,
փոքր
մի
տարբերին:
Ապա
տեսեալ
մեր
զայսպիսի
այլեւայլ
ութիւն
ժամանակակից
մատենագրաց`
ջանացաք
զամենայնին
ընդ
կարի
՚ի
մի
վերածել,
եւ
այնպէս
պատմել:
Այլ
թէ
ե'րբ
առաւ
այս
քաղաք
յայլազգեաց
յաւուրս
Ալփասլանայ,
գիտելի
է,
զի
յանծանօթ
պատմութեանն`
զոր
բերէ
Կլեմէս.
ա.
19.
դնի
՚ի
ժամանակս
կաթողիկոսութեան
Պետրոսի
Գետադարձի.
յորմէ
առեալ
եւ
Վիլոթ
դնէ,
թէ
այն
եղեւ
յամի
տեառն.
1030.
բայց
ոչ
ուղիղ .
զի
Լաստիվերտցին`
որ
էր
ժամանակակից
եւ
իբր
աչօք
տեսեալ
զայն
առումն,
եւ
յետ
նորա
Ուռհայեցին,
եւ
ապա
Սամուէլ`
մերձաւոր
ժամանակաւ,
եւ
այլք,
դնեն
՚ի
յետին
աւուրս
տեառն
Խաչկայ
յաջորդին
Պետրոսի
յամի
տեառն.
1064.
՚ի
թուին
հայոց.
շժդ.
եւ
ոչ
թէ.
1030.
եւ
նհթ:
