Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Եւ եղեւ ՚ի ժամանակի աստ յայսմիկ հիւանդանալ Կոստանդինի կայսեր եղբօր Վասլի. եւ տեսեալ` թէ մեռանի, հրամայեաց ծառայից իւրոց գտանել եւ կոչել առ ինքն զհաւատարիմ ոմն ՚ի հայոց եղելոց ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ նոցա խնդրեալ գտին զերէց մի Կիւրակոս անուն, որ կաթողիկոսարանին հիւրատեսն էր, եւ եկեալ էր անդ վասն իրիք գործոյ: Եւ իբրեւ բերին զնա առաջի կայսերն, կայսրն հանել ետ ցնա զնամակն Յովհաննու թագաւորին, զոր նա տուեալ էր Վասլի վասն քաղաքին եւ գաւառին Անւոյ, որպէս ասացաք ՚ի նախընթաց գլուխդ. եւ ասէ կայսրն ցերէցն Կիւրակոս. տա'ր զգիրդ, եւ տու'ր թագաւորի քում. եւ ասա ' ՚ի բերանոյ իմմէ. որովհետեւ հանգոյն ամենայն հողածնաց եւ ինձ ժամանեաց հրաւէր մահու , ա'ռ զգիր քոյ, եւ տու'ր զթագաւորութիւնդ որդւոյ կամ ազգի քո, եւ որդիք քո որդւոց իւրեանց մինչեւ ցյաւիտեան: Եւ ապա ասէ ցնա ինքն ցԿիւրակոս երէց. տե'ս զի գութ մեծ ունիմ ՚ի վերայ ազգի քո. զայս գութս մի առջի'ք ձեզ առիթ սիրոյ եւ միաբանութեան. եւ եթէ դու եւս հաւատարիմ գտցիս, բարւոյ մեծի սովին ժամանեսցես: Իսկ Կիւրակոս երէց առեալ զնամակն` պահեաց առ իւր լռութեամբ, եւ թաքոյց զայն:
       Եւ եղեւ իբրեւ վախճանեցաւ կայսրն Կոստանդին, նստաւ ՚ի տեղի նորա փեսայ նորին Ռոմանոս երրորդ. որ եւ ետ զդուստր եղբօր իւրոյ ՚ի կնութիւն Յովհաննու թագաւորին հայոց. որպէս գրէ Կեդրենոս. յերես. 729. կամ 571: Սա ինքն Ռոմանոս կայսր` Արկիւռ կոչեցեալ` յառաջին ամի թագաւորութեան իւրոյ զօրաժողով լեալ` խաղաց պատերազմաւ ընդդէմ այլազգեաց ՚ի կողմանս Անտիոքայ եւ Բերիոյ. եւ ՚ի ճանապարհի եկեալ հանդիպեցաւ Սեաւ լերին ընդ Խարամանիա, ուր կային բազում վանորայք կրօնաւորաց եւ խրճիթք միայնակեցաց հայոց. որք ՚ի մարմին գոլով (ասէ Լաստիվերտցին ) զանմարմնոցն բերեն զնմանութիւն. որք միով այծէիւ կամ բաճկոնաւ շատանան` զՅովհաննու բերելով զնմանութիւն: Իբրեւ ետես զսոսա կայսրն, եհարց ցմերձակայս` եւ ասէ. զի՞նչ են այն բազմութիւնք հերետիկոսաց: Եւ նոքա ասեն. երամք աղօթողաց են ա'րքայ, որք հանապազ խնդրուածս առնեն վասն ի խաղաղ ութեան եւ կենաց ձերոց առողջութեան: Իսկ կայսրն ասէ. չե'ն ինչ ինձ պէտք աղօթից նոցա. այլ գրեցէ'ք յամենայն վանորէից աղեղնաւորս ՚ի պէտս պատերազմաց վասն թագաւորութեան մերոյ:
       Այլ մինչդեռ նա աստ եւ անդ սոնգացեալ շրջէր, յանկարծակի զեղան ՚ի վերայ բանակի նորա բազմութիւնք այլազգեաց, եւ արարին կոտորած անհնարին. եւ ինքն կայսրն մեծաւ անարգանօք անձնապուր փախստական եղեալ ձիաթափ անկաւ ՚ի քաղաք թագաւորութեան իւրոյ: ՚Ի միտ էառ յայնժամ` թէ բարի ' է յուսալ ՚ի տէր եւ յաղօթից սրբոց` քան յուսալ յիշխանս եւ ՚ի զօր ութիւն զինուց: Եւ յետ կալոյ ՚ի կայսեր ութեան ամս հինգ եւ կէս` վճարեցաւ անակնունելի մահուամբ. քանզի ՚ի կամիլ նորա լուանալ զանձն յաւազանի` կամ յոսկի մեծ լականի, սպասաւորք նորա բուռն հարեալ զգիսոյ գլխոյն` ծածկեցին ընդ ջրով, մինչեւ հեղձաւ, կամակից լինելով այսմ եւ զոյի թագուհւոյն` ընդ Միքայէլի իշխանին Պափղագոնացւոյ. որ եւ առ օրին նստաւ կայսր` ամուսնացեալ ընդ թագուհւոյն:
       Մատուցեալ Կիրակոսի երիցու առ սա ինքն Միքայէլ կայսր` ետ զնամակն, զոր ՚ի ձեռին ունէր. եւ էառ ընդ այնր գանձ բազում ՚ի կայսերէ: Զայս պատմէ Արիստակէս Լաստիվերտցի ժամանակակից. եւ խօսի` լալագին բանս ՚ի վերայ այսր. Ո՞վ դառն վաճառուն այնորիկ ասէ. քանի՞ արանց զանձն պարտական կացոյց. քանի՞ եկեղեցիք ՚ի ձեռն վաճառուն այնորիկ աւերեցան. քանի՞ գաւառք անմարդ յամայի դարձան. քանի՞ մեծանիստ աւանք մարդաթափ ՚ի բնակչաց եղեն… Այս վաճառ անմարդագոյն գոլ թուի ինձ քան զՅուդային. քանզի անդ թէպէտ վաճառօղն ընդ պարսաւանօք, այլ վաճառն գինք եղեւ փրկ ութեան ամենայն աշխարհի… իսկ աստ վաճառօղն յոյժ ապառումն եւ տմարդի. զի այսքան չարեաց զանձն պարտական կացոյց. զի այգի` զոր տնկեաց տէր, եւ մշակեաց Լուսաւորիչն մեր իւրով հնգետասնամեայ քրտնալիր աշխատութեամբն, նա քակեաց զցանկ նորա. եւ կործանեաց զաշտարակս. եւ արար զնա կոխան անցաւորաց. մինչեւ ապականեաց զնա խոզ անտառի. եւ կինճ վայրի ճարակեցաւ ՚ի նմա, ընդ դաւթական ողբոցն: Արդ` առեալ կայսեր զնամակն` եդ ՚ի պահեստի յարքունի դիւանին. եւ սպասէր մահուն Յովհաննու. զի առցէ զԱնի քաղաք եւ զաշխարհն ՚ի Հայոց:
       բ. Մեռաւ ՚ի սմին ժամանակի Աբաս թագաւոր Կարուց` կեցեալ յիշխանութեան ամս. խե. եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա Գագիկ որդի նորին, այր զգօնամիտ եւ հեզաբարոյ եւ ընթերցասէր, միանգամայն եւ քաջ: Լուեալ Պետրոսի կաթողիկոսի զմահ Աբասայ` ել ՚ի Սեբաստիոյ, եւ անտի չոքաւ յԱնի քաղաք. Այլ ժողովուրդք քաղաքին, նոյնպէս եւ քահանայք` եւ արքայ իսկ` ընդ ակամբ հայէին` ՚ի նա վասն ՚ի բաց կալոյ նորա յինքեանց այնչափ ժամանակս. եւ բնակելոյ ՚ի Սեբաստիա: Զայն իբրեւ ետես Պետրոս կաթողիկոս, յարուցեալ գնաց զանխլաբար ՚ի Վասպուրական աշխարհ, ուր իշխէին վերակացուք յունաց. եւ եկաց անդ առանձնացեալ իբրեւ զմիայնակեաց ամս չորս ՚ի Ձորոյ վանս, զոր շինեալ էր Ներսեսի հայրապետի. ուր եւ թաղեցաւ Վահան կաթողիկոս:
       Ընդ այս դժուարացեալ նախարարացն հայոց եւ Յովհաննու արքայի` խորհեցան զայլ ոք նստուցանել կաթողիկոս, բայց քանզի երկնչէին` թէ գուցէ Պետրոս կաթողիկոս ոչ հրաժարելով յիշխանութենէ, ՚ի կարգել իւրեանց զայլ ոք` երկու լիցին հայրապետք, եւ բաժանեսցի աթոռն, կոչեցին զնա դաւաճանութեամբ. եւ խոստացան նմա սուտ երդմամբ` հնազանդիլ այնուհետեւ ամենայն հրամանաց նորա. միայն թէ յանձն առնուցու գալ եւ վարել զիշխա նութիւն իւր: Գրեցին թուղթ եւ առ կուսակալս յունաց, որք կային յայնմ աշխարհի, միջնորդ լինել եւ յորդորել զկաթողիկոսն դառնալ յաթոռ իւր:
       Հաւատացեալ հայրապետին երդմանց նոցա` եկն առ նոսա. եւ իբրեւ եմուտ նա ՚ի քաղաքն Անի, հրամայեաց արքայն Յովհաննէս ունիլ զնա, եւ տանիլ դնել յարգելանս ՚ի մեծ ամուրն Բջնի. ուր եկաց նա ամենայն մի, եւ ամիսս. 5. առ Վահրամայ հօրեղբօր Գրիգորի Մագիստրոսի: Առաքեալ ապա արքային ՚ի վանս Սանահնին` ետ բերել զվանահայրն Դէոսկորոս. եւ կացոյց զնա կաթուղիկոս փոխանակ Պետրոսի հայրապետի. բայց սակայն յերեւելի եպիսկոպոսացն հայոց ոչ ոք ընկալաւ զ կաթողիկոսութիւն նորա. եւ ոչ իսկ յիշեցաւ անուն նորա առաջի պատարագի. եւ ոչ բնաւ թոյլ տուաւ նմա ձեռնադրել զոք եպիսկոպոս. եւ ժողովուրդք երկրին չեղեն ինչ հաճեալ ընդ նա. այլ միայն արքայն Յովհաննէս, եւ նախարարք իւր: Տեսեալ Դէոսկորոսի` թէ այսպէս յանարգ ութեան կայ յաչս այլոց, սկսաւ ինքնին եւս անարգել զպատիւ իւր. եւ ձեռն էարկ գործել զանարժանս, ձեռնադրեաց զբազում անպիտան եւ զվատթար մարդիկ` եպիսկոպոսունս. եւ զմերժեալսն յաթոռոց վասն յայտնի յանցանաց` դարձոյց բռնութեամբ յաթոռ իւրեանց. եւ զորս արժանի էին, ընկէց եւ մերժեաց յիշխանութենէ, եւ յափշտակեաց զստացուածս նոցա:
       Զայս տեսեալ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետացն հայոց` ՚ի խորհուրդ ժողովեցան. եւ արկին ընդ նզովիւք զթագաւորն եւ զնախարարսն, որք եղեն պատճառ այսչափ յարեաց: Եւ իբրեւ այս գործ նոցա ազդ եղեւ թագաւորին եւ նախարարացն, երկեան յոյժ, եւ կամեցան դարձուցանել զՊետրոս յաթոռ իւր. բայց նա ոչ էառ բնաւ յանձն: Եւ թէպէտ բազում աւուրս բազում թախանձանօք աղաչէին զնա, եւ խոստանային հնազանդիլ բանից նորուն, բայց ոչ զիջաւ նա յաղաչանս նոցա: Ապա խորհուրդ արարեալ թագաւորն եւ նախարարքն` գրեցին թուղթ աղաչանաց առ կաթողիկոսն Աղուանից առ տէր Յովսէփ` գալ առ նոսա հանդերձ եպիսկոպոսօք . զի ժողով արարեալ ընդ եպիսկոպոսացն հայոց` կացուսցեն վերստին զՊետրոս յաթոռ իւր. եւ զնզովսն եպիսկոպոսաց բարձցեն ՚ի միջոյ:
       ՚Ի գալ Յովսէփայ կաթուղիկոսին հանդերձ եպիսկոպոսք Աղուանից հրաման եհան թագաւորն Յովհաննէս գալ ժողովիլ եւ այլոց առաջնորդաց ՚ի քաղաքն Անի . եւ ՚ի գումարիլ նոցա անդ յամի տեառն. 1036. եւ ՚ի թուականութեն հայոց. նձե. եղեւ ժողով մեծ` հայրապետաց եւ վարդապետաց եւ կրօնաւորաց եւ իշխանաց, իբրեւ չորից հազարաց անձանց. եւ էր գլուխ ժողովոյն կաթողիկոսն Աղուանից ծերունին Յովսէփ: Անդ դատեալ զԴէոսկորոս` պարտաւոր գտին զնա. եւ ընկեցեալ ՚ի պատուոյն` պատառեցին զքօղն, զոր յայնժամ սովոր էին կաթուղիկոսունք արկանել զգոլով. եւ առաքեցին զնա ՚ի վանս իւր ՚ի Սանահին իբր յաքսորս` յետ կալոյ նորա յիշխան ութեան ամենայն մի, եւ ամիսս քանի մի. եւ զամենայն ձեռնադրեալսն ՚ի նմանէ ընդ բանիւ արարեալ` եդին ապաշխարանս ՚ի վերայ նոցա. եւ հաստատեցին զՊետրոս կաթուղիկոս վերստին յաթոռ հայրապետութեան:
       գ. Զայսու ժամանակաւ երեւելի լինէր յոյժ Դաւիթ Գուրգենեան, զոր յիշեցաք ՚ի գլ. լխ. եւ լգ. հօրեղբօրորդի Յովհաննու արքային հայոց. որ եւ ինքնիշխան թագաւորեալ յաշխարհին Գուգարաց` նստէր յաւանն Շամշուդէ. եւ տիրէր անդ ՚ի Վրաց դաշտէ մինչեւ ՚ի սահմանս Ուտէացւոց: Սա օր քան զօր զօրացեալ, եւ տարածեալ զիշ խանութիւն իւր քաջութեամբ` տիրեաց նաեւ աշխարհին հայկազուն Աղուանից. եւ զայն թագաւոր ութիւն միացոյց ընդ տէր ութեան իւրում. եւ նորոգեաց զբազում ամրոցս եւ զաւանս. եւ յաւել կանգնել այլ եւս երկոտասան բերդս. շինեաց եւ զքաղաքն Լօռի. եւ կամ նորոգեաց զայն յԱղաստեւ կամ յԱղուտ գաւառի` ՚ի սահմանս Տաշրաց. եւ ետ որդւոյ իւրում որ յանուն հաւուն իւրոյ Գուրգենայ կոչիւր Գուրգէն. այլ ՚ի բերանս հասարակաց Կորիկէ. (կամ Կիւրիկէ, եւ կամ Կիւրակէ ): Սա ինքն Դաւիթ է այն, որ մականուամբ կոչի Անհողին, արքայ Աղուանից ՚ի տանէ Բագրատունեաց. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթ ծ. (3):
       Իսկ մեծ ամիրայն Դունայ` Ապուսվար պարսիկ, որ եւ առել էր ՚ի կն ութիւն զքոյր սորին Դաւթի Անհողինի, (որպէս գրէ Լաստիվերացին. գլ. ժ . ) տեսեալ` թէ Դաւիթ եւս քան զեւս ընդարձակէ զտէր ութիւն իւր. բանս եդ ՚ի ծածուկ ընդ Տուղրիլայ արքային պարսից, եւ ձեռնտուութեամբ նորա զօրաժողով արարեալ ՚ի պարսից անտի եւ յայլոց ազգաց իբր հարիւր յիսուն հազար արանց` ըստ գրելոյ Ուռհայեցւոյն, խաղաց ՚ի կողմանս աշխարհին Աղուանից. եւ էառ զբազում տեղիս Դաւիթ Անհողինի զորս առեալ էին Աղուանք յաշխարհէն Հայոց յայսկոյս Կուր գետոյ , եւ ասպատակ սփռեալ աստ եւ անդ` յաւարի էառ եւ կողոպտեաց զաշխարհն. մինչեւ ակամայ կամօք նուաճեցան բազումք ՚ի քաղաքաց ընդ հնազանդութեամբ նորա:
       Իսկ Դաւիթ Անհողին ոչ համարձակեալ ընդդէմ ելանել նորա պատերազմու հրեշտակս արձակեաց փութանակի առ ազգակիցն իւր Յովհաննէս արքայ հայոց, եւ ասէ. էառ Ապուսվար զբազում տեղիս ընդ մէջ սահմանաց Հայոց եւ Աղուանից. եւ դիմեալ գայ նաեւ ՚ի վերայ իմ. եւ արդ եթէ ոչ օգնեսցես ինձ, երթալ միաբանիմ ը նդ նմա, եւ առաջնորդ լեալ խաւար ածեմ ՚ի վերայ քո, եւ տամ ոտնակոխ առնել զբնիկ գաւառ քոյ զՇիրակ եւ զամենայն տէրութիւնդ: Զայսպիսի պատգամ յղեաց Դաւիթ եւ առ թագաւորն, որ նստէր յերկրին Կապանայ յազգէ հայոց. նոյնպէս եւ առ թագաւորն ափխազաց : Եւ նոքա առ զերծանելոյ ՚ի մեծագոյն չարէէ` առաքեցին նմա զօրս յօգնականութիւն. Յովհաննէս արքայ յղեաց արս երեք հազար. թագաւորն Կապանայ երկու հազար. եւ թագաւորն ափխազաց չորս հազար. եւ զի ինքն Դաւիթ ունէր զօրս տասն հազար, ընդ ամենայն եղեն ինն եւ տասն հազար զօրք. եւ զամենեսին զնոսա ՚ի մի գումարեալ` պատրաստեցաւ խաղալ ՚ի վերայ Ապուսվարայ:
       Այլ մինչչեւ էր եկեալ Դաւթի, բազում չարիս արար Ապուսվար. այրեաց զեկեղեցիս. խորտակեաց զխաչս. եւ բռնադատեալ զբազումս յուրաց ութիւն հաւատոյ` ետ բռնի թլփատել զոմանս. եւ լցոյց ողբովք զերկիրն. եւ առաքեաց սպառնալիս առ Դաւիթ Անհողին` հնազանդիլ ինքեան, եւ դառնալ յօրէնս իւր: Զայս իբրեւ լուաւ Դաւիթ, յղեաց վաղվաղակի պատգամ առ Յովսէփ կաթողիկոսն Աղուանից, եւ ասէ. ազգք պարսից եկեալ են ՚ի վերայ մեր, եւ կամին խափանել զօրէնս քրիստոնէութեան. եւ չիք այլ հնար զերծանելոյ մեզ` բայց եթէ դիմել առ հասարակ ամենայն հաւատացելոց ընդդէմ սրոյ նոցա, եւ մեռանիլ ՚ի վերայ հաւատոյն Քրիստոսի. հապա ժողովեա ' եւ դու զամենայն եպիսկոպոսունս եւ զկղերիկոսունս, որք են ընդ ձեռամբ քով ՚ի սահմանաց Աղուանից եւ հայոց. եւ հասի'ր ՚ի բանակ այսր. զի կամ ամքին ՚ի միասին մեռցուք վասն Քրիստոսի, եւ կամ վանեալ զթշնամիս` ապրեցուսցուք զեկեղեցի. սոյն օրինակ գրեաց եւ ՚ի վանորայս. եւ ետ քարոզ կարդալ ընդ բոլոր աշխարհն. որ ոք ասէ ցանկայ մարտիսրոսական մահու, հասցէ առ մեզ: Եկին ժողովեցան յայնժամ ՚ի դաշտին մեծի բազմութիւնք եպիսկոպոսաց եւ երիցանց եւ կրօնաւորաց հանդերձ խաչիւ եւ աւետարանաւ. եւ այլ եւս ամբոխ ռամկաց աշխարհականաց, ոմանք զինեալ` եւ ոմանք անզէնք:
       Եկն անդր եւ Ապուսվար ահագին բազմութեամբ պարսկական զօրաց, եւ բնակեցաւ յանդիման քրիստոնէից. եւ տեսեալ զբազմութիւն խառնիճաղանճիցն` արհամարհեաց եւ ծիծաղեցաւ ՚ի վերայ նոցա: Յայնմ վայրի հրամայեաց Դաւիթ դասուց եկեղեցականաց. զի ամենեքին առցեն խաչ եւ աւետարան ՚ի ձեռս փոխանակ զինու. եւ էր տեսանել անդ զամենայն բանակն զարդարեալ խաչիւ եւ աւետարանաւ: Եւ եղեւ իբրեւ պատրաստեցան երկոքին կողմանք ՚ի պատերազմ, այն ինչ շարժէր բանակն պարսից անկանիլ համայն ՚ի վերայ քրիստոնէից, քահանայք ամենայն ձայն բարձեալ գոչեցին միաբերան. արի տր օգնեա ' մեզ, եւ փրկեա ' զմեզ վասն անուանդ քում սրբոյ:
       Եւ յայն ձայն զօրք քրիստոնէից որք ՚ի պատրաստի էին` առհասարակ յաստուած խրախուսեալ` համագունդ մխեցան ՚ի մէջ յօգնութիւն զօրացն պարսից. եւ շփոթեալ զամենայն բազ մութիւն նոցա` հարին չարաչար ՚ի հարուածս սաստիկս. եւ ցիրուցան արարեալ ՚ի չորեսին կողմանս աշխարհին՝ պնդեցան զկնի նոցա եւ զաւուրս հինգ զհետ մտեալ փախստէիցն` հալածական տարան զնոսա առաջի երեսաց իւրեանց. եւ ներկեցին զդաշտս եւ զլերինս յարենէ պարսից: Ժողովեալ ապա զամենայն աւարն` դարձան խնդութեամբ ՚ի բանակ իւրեանց. եւ միաբան գոհանային զաստուծոյ: Եւ Դաւիթ Անհողին տիրեալ այնուհետեւ ամենայն տեղեաց` յորս բռնացեալ էր Ապուսվար ՚ի սահմանս Աղուանից, ետ բազում պարգեւս զօրաց եկելոց առ ինքն ՚ի թիկունս օգնականութեան, եւ արձակեաց զնոսա. նոյնպէս եւ դասուց եկեղեցականաց տուեալ ինչ ինչ յաւարէ պատերազմին` յուղարկեաց ՚ի տեղիս իւրեանց:
       դ. Ընդ այն ժամանակս մեռաւ եւ Դաւիթ արքայ Արծրունի, որ նստէր ՚ի Սեբաստիա, որդի Սենեքերիմայ, կացեալ յիշխանութեան ամս. ժ. եւ զի նա ոչ ունէր ժառանգ, եղբայր նորուն Ատովմ նստաւ ՚ի տեղի նորա իբր թագաւոր կամ իշխան Հայոց եղելոց ՚ի կողմանս Սեբաստիոյ. իսկ կրտսեր եղբայր նորա Աբուսահլ օգնական էր նմա. այլ միւս եղբայր նոցա Կոստանդին մեռեալ էր: Եւ էր Ատովմ` Սենեքերիմեան, ըստ գրելոյ Ուռհայեցւոյն լցեալ առաքինութեամբ եւ արդարութեամբ եւ սուրբ վարուք ՚ի Քրիստոս յաշխարհս. եւ զարդարեալ հեզութեամբ եւ քաղցրութեամբ. ողորմած ՚ի վերայ տառապելոց, դարմանիլ աղքատաց, եւ յոյժ սիրելի կրօնաւորաց դասուն. շինօղ եկեղեցւոյ, եւ բազմացուցիչ վանորէից : Տե'ս զսմանէ եւ զՍենեքերիմայ ՚ի ծանօթ . ծ. (2):
       Եւ եղեւ յետ այսորիկ` իբրեւ էանց տարի մի, իշխան ոմն հայոց` որ եկեալ էր ընդ Սենեքերիմայ ՚ի Վասպուրական աշխարհէ ՚ի Սեբաստիա, նախանձեալ ընդ պատիւ Ատովմայ եւ Աբուսահլայ, ել ՚ի Սեբաստիոյ ընտանեօք հանդերձ, եւ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ չորրորդ Միքայէլ կայսր. եւ բազում չարիս խօսեցաւ զնոցանէ. ապստամբիլ ասէ ՚ի քէն խորհեալ են, եւ պատրաստեալ են վիշտս հասուցանել տէրութեանդ. որոյ վասն եւ իմ մեկնեալ ՚ի նոցանէ` եկի յոտս ձեր: Զայն լուեալ կայսերն` հաւատաց. զի երեւելի էր այրն` որ չարախօս եղեւ. առաքեաց ապա զօրս ՚ի Սեբաստիա ՚ի վերայ Ատովմայ եւ Աբուսահլայ, պատուէր տուեալ զօրապետին, զի եթէ կամիցին նոքա գալ առ ինքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, մի տայցէ պատերազմ ընդ նոսա. իսկ եթէ ընդդէմ դարձցին, եւ ոչ կամիցին գալ, պատերազմեալ ընդ նոսա` յաւարի առցէ զաշխարհ նոցա. եւ կենդանւոյն կալեալ բերցէ զնոսա ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Լուեալ Ատովմայ եւ Աբուսահլայ թէ գան ՚ի վերայ իւրեանց այնչափ բազ մութիւն զօրաց ՚ի տարապարտուց, երկեան յոյժ, եւ կային ՚ի տարակուսի: Այլ ծերունին Շապուհ սպարապետ նոցա, յորդորեաց զնոսա ՚ի պատերազմ ընդդէմ յունաց` դիւրին իմն ցուցանելով առ նոսա վանել զյոյնս. եւ առ քաջալերս տալոյ նոցա` զքաջ ութիւն հայկազօր բազկացն յանդիման արար նոցա. եւ եցոյց եւս զնոյն յանձն իւր առաջի նոցա. քանզի ՚ի մի խուրձ կապեալ զերկաթի զրահս` եհար սրովն, եւ խորտակել փշրեաց զամենայն միանգամայն. ահա ասէ այսչափ է զօրութիւն յունաց առաջի իմ: Իսկ Ատովմ եւ Աբուսահլ թէպէտեւ գիտէին զզօր ութիւն առն, բայց ոչ առին յանձն ելանել ընդդէմ յունաց ՚ի պատերազմ. զի թեեւ կարասցուք ասեն յաղթել նոցա , այլ ոչ կարեմք իսպառ տեւել ընդդէմ նոցա. եւ աշխարհ մեր լինի ոտնակոխ զօրաց նոցին:
       Եւ ապա հաստատեալ ՚ի միտս իւրեանց` երկոքին եղբարք ելին ՚ի Սեբաստիոյ, եւ գնացին ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ յանդիման եղեալ կայսերն` արկին աղաչանս առաջի նորա. եւ ասեն. եթէ չիցէ ինչ ծանր կայսերական մեծութեանդ. երթիցուք ՚ի միասին ՚ի գերեզման Վասլի կայսեր: Եւ իբրեւ չոքան անդր հանդերձ կայսերաւ, հանին առաջի նորա զնամակն` զոր տուեալ էր Վասլի ցՍենեքերիմ ցհայր իւրեանց ՚ի ժառանգ ութիւն երկրին Սեբաստիոյ. եւ ընկեցեալ զայն ՚ի վերայ գերեզմանին Վասլի` ասեն. դու ետուր մեզ զսա, եւ դու ածեր զմեզ յաշխարհ քո. եւ այժմ դա'տ արա մեզ ո'վ հայր մեր, զի իշխանք քո սպառնացեալ են ՚ի վերայ մեր կորուսանել զմեզ եւ առնուլ զաշխարհ մեր: Զայս լուեալ կայսերն` զարմացաւ յոյժ ընդ բանս նոցա. եւ ՚ի գութ սաստիկ հարեալ ՚ի վերայ նոցա` անկաւ զպարանոցս նոցին, եւ բազում սէր եւ պատիւ եցոյց առ նս. եւ անդէն վաղվաղակի էարկ ՚ի բանս զչարախօս նոցա եւ զմատնիչն: Եւ յետ այսորիկ բազում թագաւորական զարդուք զարդարեալ զնոսա` մեծաշուք փառօք յուղարկեաց յաշխարհ իւրեանց ՚ի Սեբաստիա:
       ե. ՚Ի սոյն աւուրս կացուցեալ էին յոյնք ՚ի վերայ աշխարհին Վասպուրականի զիշխան ոմն Նիկողոս Կաւասիլաս կոչեցեալ, կամ ընդ յունաց Խրիսելիոս: Սա դիմեալ յեզր ծովուն Աղթամարայ ՚ի վերայ քաղաքին` որ կոչիւր Բերկրի մօտ յԱրճէշ ՚ի վիճակէ Արծրունեաց, զոր եւ ՚ի վաղուց յափշտակեալ էին պարսիկք ՚ի հայոց հանդերձ գաւառաւն, էառ զայն, եւ զիշխան քաղաքին Խտրիկ անուն եդ ՚ի բանտի, եւ կացոյց անդ պահապանս ՚ի զօրաց իւրոց: Առաքեցաւ յայնժամ եւ այլ ոք իշխան ՚ի յունաց ՚ի տեղի Կաւասիլայ. որոյ առեալ զպահապան զօրսն ՚ի Բերկրւոյ` չոքաւ ՚ի հեռագոյն ինչ տեղի, որ կոչիւր Արծակ, զի անդ առատ եւս գտանէր դարման պիտոյից հեծելազօրուն իւրոյ: Զայն տեսեալ Խտրիկ ամիրայն` որ ՚ի բանտի էր, հնարիւք իմն ազդ արար առ այլ իշխանս պարսից. եւ նոցա փութանակի եկեալ պաշարեցին զքաղաքն, եւ քանդեալ զմի կողմն` մտին եւ առին զայն. եւ կոտորեցին զորս ՚ի նմա եւ զորս արտաքոյ նորա` քսան եւ չորս հազար այր ՚ի հայոց եւ ՚ի յունաց. եւ առին զկապուտ կողոպուտ նոցա զամենայն, եւ հանին զԽտրիկ ՚ի բանտէ:
       Լուեալ զայս իշխան ոմն հայոց Գանձի անուն գումարեաց զորս ՚ի հայոց եւ ՚ի յունաց հանդերձ որդւով իւրով Տաճատաւ. եւ դիմեալ յանակնկալ պահու ՚ի վերայ Բերկրւոյ` յարձակեցաւ ՚ի ներքո ընդ քանդեալ կողմն քաղաքին, եւ եհար ՚ի սուր սուսերի զայլազգիսն. որոց ոմանք փութացեալ անկան ՚ի դղեակն` այսինքն ՚ի վերնաբերդն, ընդ որս եւ Խտրիկ. եւ զի նուազեալ էր ջուր ՚ի դղեկի անդ , բազումք ՚ի բնակչաց անտի մեռանէին ՚ի ծարաւոյ: Զայն գիտացեալ գնդին հայոց եւ յունաց` կային յանհոգս, կարծելով թէ նոքա կամ առ հասարակ մեռանին, եւ կամ անձնատուր լինին ինքեանց: Բայց Խտրիկ արձակեալ զոմանս ՚ի ծառայից իւրոց ընդ գաղտնի անցս դղեկին առ մօտաւոր ամիրայս` աղաչեաց զնոսա յարձակիլ ՚ի վերայ Բերկրւոյ. Եւ մինչդեռ զօրք քրիստոնէից անհոգացեալ կային, եւ ՚ի գիներբուս խրախանային, յանկարծակի հասին այլազգիք ՚ի վերայ. եւ արարին կոտորած սաստիկ ՚ի նա. սպանին եւ զԳանձի իշխանն ընդ նոսա. եւ Տաճատ որդի նորա հանդերձ մնացելովք աճապարեալ զերծաւ եւ գնաց ՚ի փախուստ: Եւ զի կալան ՚ի նոցանէ այլազգիք զբազումս կենդանւոյն, հրամայեաց խարիկ փոս փորել յերկրի ընդ չափու միոյ մարգոյ, եւ ետ զենուլ զկալանաւորսն ՚ի վերայ փոսոյն, մինչեւ լցաւ արեամբ. եւ ինքն մտեալ անդ` լուացաւ այնու արեամբ` առ ՚ի հանգուցեալ զայրուց սրտին իւրոյ: Անագան ուրեմն` լուեալ զայս կայսերն առաքեաց անդր ՚ի յաջորդ ամի զայլ զոր բազում. որք եկեալ առին զԲերկրի, եւ տիրեցին ՚ի նմա:
       Պատմէ Կեդրենոս եւ Զոնարաս, թէ յայն աւուրսն կամելով այլազգեաց վերստին յափշտակել զԵդեսիա քաղաք` որ անկել էր ՚ի ձեռս յունաց, գործեցին հնարս այսպիսի: Շինեցին երկու հազար արկեղս մարդաչափ բարձրութեամբ. եւ յիւրաքանչիւրսն եդին մի մի ապառազէն այր. եւ բարձեալ իբրեւ զբեռինս` զծանունսն ՚ի վերայ հինգ հարիւր ուղտուց, եւ զթեթեւսն ՚ի վերայ հինգ հարիւր ջորւոց` յանձնեցին երկոտասան իշխանաւոր արանց, տանիլ զնոսա յԵդեսիա` որ մօտ էր նոցա, իբրեւ ընծայ առաքելի առ կայսրն յունաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Իբրեւ հասին նոքա անդր ՚ի քաղաքն Եդեսիոյ, իշխան քաղաքին Վարազվաչէ` որ էր ՚ի հօրէ հայ եւ ՚ի մօրէ վրացի, սիրով ընկալաւ զնոսա իբրեւ ընծայաբերս . եւ արար նոցա խրախ ութիւն մեծ. բայց զգրաստս եւ զկարասիսն ոչ եթող մուծանել ՚ի ներքս ՚ի քաղաքն, այլ` հրամայեաց իջեւանիլ արտաքոյ. թէպէտ եւ չունէր ինչ կասկած զնոցանէ:
       Իսկ մի ոմն ՚ի քաղաքացւոց անտի հայ ազգաւ ` որ գիտէր զլեզու այլազգեացն, ել վասն իրիք գործոյ արտաքոյ քաղաքին. եւ մերձ եղեալ յուղտապանս` սկսաւ խօսիլ ընդ նոսա. եւ յանցանել նորա առ բեռամբք` լուաւ ՚ի միջոյ միոյն յարկեղաց ձայն մարդոյ. որ հարցանելով խնդրէր . յո՞ր վայր հասաք, եւ ո՞ւր իցեմք այժմ: Զայն բարբառ առեալ հայոյն` սոսկացաւ. եւ վաղվաղակի խոյս տուեալ ՚ի տեղւոջէ անտի` եկն առ իշխան քաղաքին. եւ գտեալ զնա ՚ի խրախ ութեան ընդ իշխանս այլազգեաց` ազդ արար նմա ՚ի ձեռն ծառայից նորա: Եւ նա պատճառանօք իմն ելեալ արտաքս, եւ ստուգել զիրսն` ետ կապել զիշխանսն, եւ ինքն բազում զինուորօք ելեալ ՚ի քաղաքէն խորտակեաց զարկեղսն. եւ գտեալ ՚ի նոսա զզօրս այլազգեաց` մի առ մի զամենին առ հասարակ կոտորեաց հանդերձ ուղտավարօք եւ ջորեպանօք. եւ ապա եկեալ ՚ի քաղաք անդր` սպան եւ զիշխանս նոցա: Բայց զմի ՚ի նոցանէ ապրեցուցեալ` եհաս զձեռս եւ զունչս եւ զականջս նորա, եւ արձակեաց ՚ի տեղի իւր` պատմօղ լինել իրացն, եւ ասել մեծի իշխանին իւրեանց, թէ ընդունելի եղեն կայսեր ընծայքդ: Եւ ապա առատ պարգեւօք փարթամացոյց զայրն զայն զհայ` որ եղեւ պատճառ փրկ ութեան քաղաքին. եւ գրեալ ծանոյց զայս ամենայն Միքայէլի կայսեր: