ա.
Ցորչափ
կենդանի
էր
մեծն
Վահրամ
Պահլաւունի,
ակն
ածէին
յոյնք
՚ի
նմանէ,
եւ
՚ի
պատիւ
երեսաց
նորա
առ
փոքր
մի
գութ
եւ
սէր
ցուցանէին
առ
հայս.
իսկ
յետ
վախճանելոյ
նորա
սկսան
այլազգ
վարիլ
ընդ
նա,
եւ
բազում
իրօք
եւս
նեղեալ:
Եւ
զի
բարձեալ
էին
զթագաւորութիւն
Հայոց`
փութային
բառնալ
եւ
զիշ
խանութիւն
կաթուղիկոսութեանն:
Եկեալ
ապա
՚ի
յԱնի
փոխանակ
Ասիտայ
նոր
վերակացու
Կամենաս
անուն
ոմն`
կամեցաւ
բառնալ
՚ի
քաղաքէ
անտի
զաթոռ
կաթողիկոսութեան
հայոց ,
եւ
՚ի
բաց
վարել
անտի
զհայրապետն
Պետրոս:
Որոյ
վասն
սկսաւ
նախ
անարգանօք
վարիլ
ընդ
նմա.
եւ
զկնի
սակաւուց
յաւել
գրել
ամբաստան
ութիւն
զնմանէ
առ
կայսրն.
որպէս
թէ
նա
կամիցի
ապստամբեցուցանել
զհայս
՚ի
յունաց.
եւ
ապա
խաբանօք
իմն
եհան
զկաթողիկոսն
յԱնւոյ.
հրամայեալ
է
ասէ
քեզ
՚ի
թագաւորէ`
գնալ
՚ի
գաւառն
Կարնոյ,
եւ
նստիլ
՚ի
մեծ
քաղաքն
Արծնոյ:
Եւ
նորա
ոչ
կարացեալ
ընդդիմանալ
հրամանին`
եդ
տեղապահ
աթոռոյ
՚ի
յԱնի
զքեռորդի
իւր
զԽաչիկ
եպիսկոպոսն.
եւ
ելեալ
անտի`
գնաց
յԱրծն:
Ուր
բնակիչք
քաղաքին
ժողովուրդք
հայոց
մեծաւ
պատուով
ընկալան
զկաթողիկոսն,
եւ
ուրախ
եղեն
յոյժ :
Անդ
՚ի
հասանել
աւուր
տոնի
յայտնութեան`
կատարեաց
հայրապետն
զհանդէս
ջրօրհնեաց
հանդերձ
բազմամբոխ
ժողովրդեամբ.
յորում
առաջիկայ
լինել
ցուցանէ
զինքն
եւ
Արիստակէս
Լաստիվերացի`
որ
պատմէ
զայսոսիկ.
եւ
յաւելու
գրել
զայսպիսի
ինչ
եւս.
՚Ի
ժամ
հեղլոց
ասէ
զտէրունական
իւղն
՚ի
ջուրն,
այր
մի
այլազգի
յառաջ
եկեալ
՚ի
բազմութենէն`
խնդրէ
մկրտիչ
՚ի
ջուրն .
իսկ
նորա
հարցեալ
զպատճառն`
վասն
որոյ
զայն
խնդրէր`
եւ
տեղեկացեալ
՚ի
նմանէ
ցանկալ
լինել
քրիստոնեայ,
հրամայէ
նմա
իջանել
՚ի
ջուրն:
Իսկ
մեռոնակիրն
մերձ
կալով
նմա`
առեալ
զշիշն
՚ի
ձեռն,
եւ
հարեալ
ձեռամբն
եբեկ
զշիշն`
առատապէս
հեղլով
զիւղն
՚ի
վերայ
նորակնքին
եւ
ջրոյն:
Եւ
յապակւոյն
բեկոր
ինչ
հարեալ
կարեվէր
խոցեաց
զձեռն
նորա`
յորդ
ութիւն
արեան
յերկիր
հեղլով:
Զոր
տեսեալ
բազմաց
ընդ
խտրանօք
արկեալ
զեղեալսն,
ասելով`
թէ
չէ
բարւոյ
ինչ
նշան.
որ
եւ
՚ի
նոյն
աւուր
կատարեցաւ
իսկ:
Քանզի
ասէ
իբրեւ
դարձաւ
կաթողիկոսն
յօթեւանս
իւր.
եւ
նստէր
՚ի
սեղանի
ճաշաժամուն,
հասին
՚ի
վերայ
նորա
կալանաւորք`
զորս
առաքեալ
էր
յոյն
քաղաքապետն
Արծնոյ
հրամանաւ
կայսեր.
եւ
կալեալ
զհայրապետն`
առին
եւ
տարան
՚ի
բերդն
Խաղտոյ
Առիչ.
եւ
ապա
ածեալ
՚ի
յԱնւոյ
նաեւ
զԽաչիկ
եպիսկոպոս`
զնա
եւս
եդին
՚ի
բերդն
Սեաւ
քար
կոչեցեալ.
եւ
այս
եղեւ
՚ի
յորդորանաց
եւ
՚ի
չարաչար
ամբաստանութեանցն
Կամենասայ:
Յետ
կալոյ
նոցա
յարգելանս
մինչեւ
ցզատիկ`
տեղեկացեալ
կայսերն
անմեղ
ութեան
նոցին,
հրամայեաց
առաքել
առ
ինքն
զՊետրոս
կաթողիկոս,
եւ
դարձուցանել
զԽաչիկ
՚ի
յԱնի.
զորոյ
յեղբայրն`
որում
անուն
էր
Անանիա,
յառաջագոյն
տարեալ
էին
՚ի
դուռն :
Եւ
իբրեւ
գնաց
Պետրոս
՚ի
Կոստանդինուպօլիս,
բազում
պատուով
ընկալաւ
զնա
կայսրն.
եւ
ետ
նմա
տուն
բնակութեան
՚ի
քաղաքի
անդ.
եւ
հրամայեաց
առատ
ռոճկօք
խնամել
զնա.
այլ
ոչ
ոչ
եթող
նմա
մեկնիլ
անտի.
քանզի
կասկածէր
(ասէ
Լաստիվերտցին
),
թէ
գուցէ
երթեալ
ապստամբեցուցանէ
զԱնի:
Եկեալ
էին
ընդ
Պետրոսի
հայրապետին
յաշխարհէն
Հայոց
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
եւ
այլ
քանի
մի
եպիսկոպոսունք
եւ
վարդապետք
երեւելիք.
զորոց
զանուանս
՚ի
մէջ
բերէ
Ուռհայեցին
այսպիսի
իմն
կարգաւ.
մեծ
վարդապետն`
Բուլխար
կոչեցեալ.
եւ
Խաչատուր
դպրապետ.
եւ
Թադէոս
գրիչ.
Գէորգ
Քարնեղեցի,
եւ
Յովհաննէս
Քարնեղեցի.
Մատթէոս
Հաղբատացի.
Մխիթար
Գնայեցի.
Տիրանուն
Իմաստասէրն
Կապանեցի.
Մխիթարիկն.
Վարդան
Սանահնեցի.
Բարսեղ
Բաշխատացի.
տէր
Եղիսէ
եպիսկոպոս
Սեբաստիոյ,
եւ
Բարսեղ
նորին
եղբայրն.
Գէորգ`
Ջուլահակ
Ձագ
ասացեալ.
եւ
տէր
Եփրեմ:
Յաւելու
Ուռհայեցին
գրել
եւ
այսպիսի
ինչ.
յաւուր
միում
ասէ
հրաւիրեաց
կայսրն
Մոնոմախոս
զՊետրոս
կաթողիկոս
՚ի
պալատն
իւր.
եւ
արկեալ
նմա
աթոռ
եղեւ
մեկնելոյ
նորա
անտի,
Եղիսէ
եպիսկոպոսն`
որ
եկեալ
էր
ընդ
հայրապետին`
բուռն
եհար
յաթոռոյ
նորա,
որպէս
թէ
կամիցի
բառնալ
զայն
անտի:
Եւ
՚ի
շփոթիլ
արքունի
սպասաւորաց,
եհարց
կայսրն
զպատճառս
իրացն:
Յայնժամ
պատասխանի
ետ
Եղիսէ
իբր
ընդ
կատակս,
եւ
ասէ.
գիտասցէ
տէր
իմ
արքայ,
զի
յաթոռն
յոր
բազմեցաւ
վեհապատիւ
սուրբ
հայրապետս
մեր`
չէ
'
արժան
այլում
ումեք
նստիլ
՚ի
նմա:
Ժպտեալ
կայսեր
ընդ
այս`
հրաման
ետ
սպասաւորաց
իւրոց,
զի
առեալ
տարցին
զայն
աթոռ
յօթեւանս
բնակութեան
կաթողիկոսին.
զի
նա
միայն
նստցի
՚ի
վերայ
նորա,
եւ
ոչ
այլ
ոք:
Արար
կայսրն
եւ
այլ
բազում
մեծարանս
Պետրոսի
հայրապետի.
եւ
կամելով
իբր
թէ
նոր
իմն
շնորհս
ցուցանել
ետ
անուն
սինկեղոսութեան
Անանիայի
քեռորդւոյ
նորա.
իսկ
սինկեղոսն
անուն
էր
շուք
իշխանութեան`
զոր
տային
հարօրէն
այնպիսւոյ
ումեք,
որում
անկ
էր
յաջորդել,
՚ի
պատրիարգ
ութեան
յունաց:
Այլ
այս
ամենայն
արտաքին
պատիւ
կայսեր
առ
կաթողիկոսն
հայոց
չէր
ինչ.
զի
յետ
տիրելոյ
աշխարհին
Հայոց`
զայնպիսի
թեթեւ
ինչ
հատուցումն
առնել
բաւական
իմն
համարէր.
Թո'ղ
զայն
զի
գովին
իսկ
անկաւ
՚ի
մէջ
հայոց
տրտունջ
մեծ
զՊետրոսէ
կաթուղիկոսէ,
թէ
նա
մատնեաց
զԱնի
քաղաք.
եւ
զաշխարհն
՚ի
ձեռս
յունաց,
եւ
փոխարէն
վայելէ
՚ի
գրգանս
նոցա.
թէպէտ
ոչ
սակաւ
վիշտ
եւ
տանջանք
էր
հայրապետին`
ակամայ
կամօք
մնալ
յարգելանս
յօտար
երկրի`
զատուցեալ
՚ի
հօտէ
իւրմէ:
Յետ
կալոյ
նորա
անդ
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
աւելի
քան
զամս
երիս,
Ատովմ
Արծրունի
որդի
Սենեքերիմայ`
թագաւոր
կամ
իշխան
Սեբաստիոյ`
միաբանեալ
ընդ
Գագկայ
արքայի,
որ
կայր
վտարանդի
յոյնս,
երաշխաւոր
եղեւ
առ
կայսրն
վասն
կաթուղիկոսին,
եւ
հանեալ
զնա
՚ի
քաղաքէ
անտի`
տարաւ
՚ի
Սեբաստիա,
եւ
պահեաց
առ
իւր
ամս
երկու.
եւ
ապա
ետ
նմա
տեղի
բնակ
ութեան
՚ի
վանս
Սրբոյ
Նշանին,
զոր
բազմայարդար
վայելչացուցեալ:
Եւ
եկաց
անդէն
՚ի
վանս
Պետրոս
կաթողիկոս
այլ
եւս
ամս
հինգ
մինչեւ
ցվախճան
կենաց
իւրոց:
Եւ
յորժամ
նա
անդ
էր,
առաքեաց
առ
նա
Գրիգոր
Մագիստրոս
զգաւազան
ականակապ,
եւ
զսկիհ
ճարտարագործ,
եւ
զանօթ
միւռոնի,
նուիրեալ
նմա
եւ
գովեստ
խաչի
ոտանաւոր
տողիւք:
բ.
Այլ
յառաջ
քան
զայսոսիկ`
յամին
յորում
տարագրել
եղեւ
Պետրոս
կաթողիկոս
՚ի
յԱնւոյ
յԱրծն
քաղաք,
Տուղրիլ
բէկ
արքայ
պարսից`
զոր
սուլտանն
կոչէին
լուեալ
յԱպուսվարայ
ամիրայէն
Դունայ,
եթէ
հարան
զօրք
այլազգեաց
յերեսաց
Տելարխի
զօրավարին
յունաց,
եւ
բազումք
եւս
վարեցան
՚ի
գերութիւն,
զայրացաւ
յոյժ.
եւ
զի
յառաջագոյն
իսկ
եդեալ
էր
՚ի
մտի
յարձակիլ
՚ի
վերայ
յունաց
բնակելոյ
՚ի
Հայս
ըստ
գրգռելոյ
Ապուսվարայ,
գումարեաց
զզօրս
՚ի
պարսից
եւ
զաղեղնաւորս
՚ի
սկիւթացւոց`
իբր
հարիւր
հազար
արանց
ընտրելոց`
ըստ
Կեդրենոսի.
յերես.
772.
կամ
603.
եւ
ետ
՚ի
ձեռս
երկուց
քաջ
զօրագլխաց,
որոց
առաջինն
կոչիւր
Աբրեհիմ,
եւ
երկրորդն
Գթլմուշ.
եւ
առաքեաց
զնոսա
՚ի
Հայս.
յաւարի
առնուլ
զամենայն
տեղիս,
յորս
տիրէին
յոյնք,
եւ
գերել
զանտէրունչ
ազգս
հայոց:
Հորդան
տուեալ
սոցա
իբրեւ
զհեղեղս
ջուրց
ընդ
Վասպուրական
դիմեցին
եւ
եւս
՚ի
ներքո
՚ի
Հայաստան.
եւ
հասսուցին
բազմապատիկ
չարիս.
եւ
ընդ
ասելոյ
Լաստիվերացւոյն`
ապականեցին
քսան
եւ
չորս
գաւառս
մինչեւ
՚ի
սահմանս
Բասենոյ
ցքաղաքն
Վաղարշաւան`
սրով
հրով
եւ
գերութեամբ.
եւ
դարձան
յետս:
Այլ
՚ի
յարձակիլ
սոցա
՚ի
Հայս`
անհամար
ոգիք
փախստեայ
գնացեալ
՚ի
Բարձր
Հայս
՚ի
գաւառն
Մանանաղի`
ամրացան
՚ի
լեառն,
որ
կոչիւր
Սմբատաբերդ,
եւ
մնացին
անդ.
՚ի
յաջորդ
ամի
վերստին
դիմեալ
բազմութիւնք
յոյժ
պարսից
եւ
սկիւթացւոց
՚ի
Հայաստան`
հեղան
յընդարձակ
դաշտն
Բասենոյ
եւ
Կարնոյ
յամսեանն
սեպտեմբերի`
՚ի
տօնի
Սրբոյ
Խաչին`
յաւուր
չորեքշաբաթու.
եւ
կալան
զչորեսին
անկիւնս
աշխարհին,
յարեւմուտս
կոյս`
մինչեւ
՚ի
գաւառն
Եկեղեաց.
եւ
՚ի
հիւսիսակողմն
կոյս
`
մինչեւ
՚ի
Սպեր
գաւառ,
եւ
մինչեւ
՚ի
յամուրսն
Տայոց
առ
Պարխարեայ.
եւ
՚ի
հարաւկողմն`
մինչեւ
՚ի
գաւառսն
Տարոնոյ
եւ
Հաշտենից
եւ
Խորձենոյ.
եւ
ծովացեալ
լցին
զամենայն
տեղիս.
եւ
կացեալ
անդ
աւուրս
չորեքտասան`
յապական
ութիւն
դարձուցին
զամենայն
վայրս:
Եւ
ապա
դիմեալ
՚ի
լեառն
Սմբատաբերդ`
կործանեցին
զաւուրսն,
յորս
ապաւինեալ
էին
փախստեայլն.
եւ
գործեցին
զանհնարին
աղէտս.
Զոմանս
՚ի
նոցանէ
(ասէ
Լաստիվերտցին
),
որք
՚ի
բուռն
անկանէին,
սրամահ
առնէին.
եւ
որք
յառապար
տեղիս
անկանէին,
նետիւք
խոցոտել
սատակէին.
եւ
բազումս
՚ի
վերայ
անձաւին
ելեալ
մեծամեծ
վիմօք
գլաջարդ
առնէին.
որոց
դիակունքն
գլաթաւալ
՚ի
վերայ
միմեանց
շեղջեալ
իբրեւ
զկոյտս
փայտահարաց`
զառաջիկայ
զձորն
լնուին…
եւ
այսպիսօրէն
գործով
իբրեւ
վարմաւ
որսորդաց
թակարդեալ
էին
զլեառնն
ամենայն:
Ոչ
թողին
ասէ
զոք
բնաւ
զերծանիլ.
այլ
զոր
միանգամ
գտին,
զանպիտանսն
սպանին,
եւ
զպիտանիսն
գերեցին:
Եւ
ապա
ժողովեալ
զամենայն
աւարն`
եւ
զգերիսն,
մեկնեցան
անտի:
Եւ
զի
՚ի
մէջ
գերելոցն
կային
բազում
կանայք,
որք
ունէին
զմանկուսն
՚ի
գրկի,
եւ
ոմանք
՚ի
ձեռս,
՚ի
վարել
զնոսա
գերչաց`
առեալ
զմանկունս
՚ի
գրկաց
եւ
՚ի
ձեռաց
նոցա`
ընկենուին
անդէն
՚ի
ճանապարհի.
եւ
այնչափ
բազում
եղեն
նոքին,
մինչ
գրեթէ
եռալ
տեղւոյն
՚ի
բազմութենէ
տղայոց.
որպէս
գրէ
Լաստիվերտցին:
Զի
բազումք
՚ի
նոցանէ`
որք
դեռեւս
չէին
հաստատեալ
յոտս,
՚ի
գուճս
սողալով
զկնի
մարցն
դիմել
փութային.
եւ
մարք
նոցա
՚ի
հեռաստանէ
ճչալով`
բռնութեամբ
՚ի
գերչացն
վարատէին :
Իսկ
որք
բնաւ
ոչ
էին
կարող
սողիլ,
ոտիւք
զերկիր
հարկանելով,
եւ
զանձամբ
իւրեանց
գլորելով`
լալագին
կականէին:
Այլ
որք
ընթանալն
կարէին,
փոքր
ինչ
վաղս
առեալ
զկնի
ծնողացն`
՚ի
վարողաց
նոցա
զգետնի
հարեալ`
ոմանք
անդէն
մեռանէին,
եւ
ոմանք
խորտակեալ
յոտս
կամ
՚ի
ձեռս`
ցաւագինս
գոչէին:
Ահա
աստանօր
մեզ
պատմութիւնս
ողբոց
եւ
աշխարանաց
է
(ասէ
Լաստիվերտցին`
ականատես
գոլով
եղելոցն.
՚ի
գլ.
ժա.
)…
զի
ոչ
սպառնալիք
պատուհասից,
այլ`
պատուհաս
բարկութեանն
հասեալ
եւ
՚ի
գլուխ
ելեալ
է.
եւ
մեք
չարագանեալք
եւ
կործանեալք:
Եւ
յետ
բազում
ողբական
բանս
գրելոյ`
դարձուցեալ
զողբ
իւր
՚ի
դէմս
լերինն,
ուր
էր
Սմբատաւան,
ասէ.
Այսոքիկ
են
չարաչար
պատմութիւնք
քո`
ո՞վ
լեառն
ամուր
Սմբատայ.
լեա'ռն`
ո'չ
ընդ
որ
հաճեցաւ
Աստուած
բնակել
՚ի
նմա,
այլ`
լեառն
արեան`
կոխման
եւ
կորստեան:
Ո'չ
է
մարթ
անուանել
զքեզ
լեառն,
այլ`
խորխորատ
տղմոյ
՚ի
կորուստ
ամենայն
բնակչաց
երկրի.
քանզի
՚ի
քեզ
գազանք
օթագայանան.
եւ
ցինք
եւ
անգեղք
արարին
իւրեանց
բնակութիւն.
՚ի
քեզ
աղուեսունք
երամակեալք
խայտացեալք
լցեալք
՚ի
կերոյ:
Ո՞վ
լեառն`
որ
ո'չ
ընդ
հարմոնի
՚ի
ցողոյ
երկնից
պարարտացար
՚ի
քեզ
կաթելոյ,
այլ`
՚ի
ճարպոյ
եւ
յարենի
դիականց
՚ի
քեզ
կոտորելոց:
Ո՞վ
լեառն`
ո'չ
ընդ
Սինէականին`
Մովսեսի
առ
Աստուած
խօսից
եղեր
միջնորդ,
այլ`
զբազում
քահանայս
լսեցուցեր
՚ի
սաղմոսական
երգոց,
որք
աղոթիւք
միշտ
խօսակիցք
լինէին:
Եղիա
երկուցեալ
՚ի
մահուանէ
յԵզաբէլայ`
փախստական
՚ի
Քորեբ
անկեալ
ապրեցաւ.
այլ
որք
՚ի
քեզ
ապաստան
եղեն,
մատնեցան
՚ի
ձեռս
սրոյ,
եւ
բաժինք
աղուեսուց
գտան:
Ո՞վ
լեառն`
համաձայն
տեսանեմ
զքեզ
լերինն
Գեղբուայ,
յորոյ
վերայ
անկան
ազունքն
Իսրայէլի:
Վասնորոյ
ժա'մ
է
ինձ
զառ
՚ի
Դաւթայն
զառ
՚ի
նա
զասացեալսն
՚ի
քեզ
երկրորդել.
լերինք
Սմբատայ`
մի
'
անկցի
՚ի
վերայ
ձեր
անձրեւ
եւ
մի
'
ցող.
քանզի
արբէք
դուք
յարենէ
հաւատացելոց
արանց
եւ
կանանց
՚ի
ձեռ
անկելոց:
Այլ
մեր
թողեալ
զողբսդ`
դարձցուք
՚ի
կարգի
բանիս:
գ.
Զօրքն
պարսից
եւ
սկիւթացւոց`
որք
հարին
զՍմբատաւան,
յետ
մեկնելոյ
՚ի
սահմանաց
անտի`
՚ի
դառնալ
ամին
միւսոյ
դարձան
եւ
ինքեանք
վերստին ,
եւ
յարձակեցան
՚ի
վերայ
մեծի
քաղաքին
Արծնոյ.
յորում
կային
բնակիչք
աւելի
քան
զերեք
հարիւր
հազար.
որոց
բազումք
փարթամ
էին
յոյժ
եւ
մեծատունք
եւ
փառաւորք
եւ
ազնուականք.
եւ
բազումք
եւս
իմաստունք
եւ
բարեպաշտք.
կային
եւս
՚ի
նմա
ընդ
աւանդելոյ
Ուռհայեցւոյն`
ութն
հարիւր
եկեղեցիք:
Բայց
այս
քաղաք`
որ
այսչափ
մեծ
էր
եւ
բազմամարդ,
եւ
վայելչացեալ
ամենայն
զարդուք,
ոչ
ունէր
պարիսպ
եւ
ոչ
բերդ:
Իբրեւ
տեսին
բնակիչք
քաղաքին
զայնչափ
բազ
մութիւն
զօրացն
պարսից
եկեալ
՚ի
վերայ
իւրեանց,
ահաբեկ
եղեն
յոյժ.
եւ
զի
չունէին
յոյս
փախստեան,
ելեալ
արտաքս`
ընդդէմ
դարձան
նոցա
պատերազմաւ.
եւ
՚ի
պարտ
ութիւն
մատնեալ
յերեսաց
նոցա`
յետս
նահանջեցան,
եւ
մտին
՚ի
քաղաքն.
եւ
ելեալ
՚ի
վերայ
տանեաց`
քարամբք
եւ
նետիւք
պատերազմէին:
Բայց
զօրքն
պարսից
հեղեալ
՚ի
ներքս`
կոտորեցին
զբազումս
՚ի
բերան
սրոյ,
խողխողեցին
զհարիւր
յիսուն
վիճակատր
երեւելի
քահանայս`
ընդ
Լաստիվերացւոյն:
Եւ
յաւարի
առեալ
զամենայն`
զոր
գտին ,
հուր
արկին
յապարանսն.
եւ
զի
շնչէր
յայնժամ
հողմն
ուժգին,
բորբոքեցաւ
սաստկապս
բոց
հրոյն.
եւ
՚ի
մոխիր
դարձոյց
զքաղաքն
ողջոյն.
յորմէ
եւ
այրեցան
յոլովք:
Ընդ
ամ`
որք
մեռան
՚ի
քաղաքի
անդ
՚ի
սրոյն
եւ
՚ի
հրոյն,
եղեն
հարիւր
քառասուն
հազար`
ըստ
Կեդրենեայ
յոյն
պատմագրի.
յերես.
772.
կամ
603.
իսկ
ընդ
Ուռհայեցւոյն
Մատթէի
հայոց
պատմաբանի`
տասն
հազար
եւս
աւելի,
այսինքն
է`
հարիւր
յիսուն
հազար:
Այլ
որք
զերծան
՚ի
կոտորածէ
աստի,
մատնեցան
՚ի
գեր
ութիւն
արք
եւ
կանայք
բազում
յոյժ.
զորս
առեալ
տարան
թշնամիք.
եւ
քաղաքն
մնաց
աւերակ
մինչեւ
ցայսօր
ժամանակի:
Եւ
զի
մեծ
էր
այս
քաղաք
Արծն
կամ
Արզն,
եւ
անուանի,
երեւի
թէ
էառ
զանուն
սորա
մօտակայ
քաղաքն
Թէոդոսուպօլիս,
եւ
կոչեցաւ
Արծրուն
կամ
Արզրում,
զոր
ոմանք`
արեւելք
թարգմանեն:
՚Ի
սահմանաց
այսր
քաղաքի
էր
եւ
Արիստակէս
Լաստիվերտցի`
՚ի
Լաստիվարդ
գեղջէ.
ուստի
եւ
քաղաք
մեր
կոչէ
զԱրծն
յոլով
անգամ .
զորոյ
զցաւագին
անցս
առաջի
եդեալ`
յարէ
զկնի.
Այսոքիկ
են
չարաչար
պատմութիւնք
քո`
ասէ,
ո'վ
քաղաք
երջանիկ
երանելի
յղփացեալ
ականաւոր
՚ի
մէջ
աշխարհաց:
Եւ
ապա
ասէ.
Այլ
որ
վասն
Արծինն
տխրական
պատմութիւնս`
աստանօր
զկայ
առցէ.
մեզ
զամենայն
անցս
չարեաց
ո'չ
կարացաք
ընդ
գրով
արկանել.
այլ
զթողեալն
՚ի
մէնջ`
յաւերակացն
ուսանի
խնդրողն:
Այսոցիկ
ասէ
տեղեաց
լերինն
եւ
քաղաքիս`
զողորմելի
պատմութիւնս,
զոր
աչօք
մերովք
տեսաք,
եւ
ընդ
փորձ
չարեացն
անցաք,
զայն
միայն
գրեցաք.
իսկ
զայլ
գաւառացն
եւ
զքաղաքաց
զանցս
աղետից
ո՞ր
միտք
բաւեն.
այնոքիկ
երկայն
բանի
պիտոյ
են
եւ
ժամանակի.
մեք
զմերս
ընդ
կարի
համառօտեցաք:
դ.
Յայսպիսի
եւ
յայսչափ
հարուածս
արշաւանաց
թշնամեացն
ոչ
երեւեցուցին
յոյնք
քաջ
ութիւն
ինչ.
եւ
ոչ
իսկ
կարացին
զդէմ
ունիլ
նոցա.
զոր
եթէ
կամէին`
կարէին.
քանզի
ըստ
գրելոյ
Լաստիվերտցւոյն`
վաթսուն
հազար
զօրք
կային
յունաց
՚ի
սահմանս
հայոց.
որոց
ամենայնի
հրամանատար
էր
իշխան
Անւոյ
Կամենաս,
եւս
եւ
իշխանն
Վասպուրականի
Արոն
Բուլղար.
եւ
դիւրին
էր
նոցա
պահել
զաշխարհն.
բայց
ամենեքին
նոքա
զհետ
հաճոյից
իւրեանց
գնալով`
կերակուր
ետուն
օտար
ազգաց
զՀայաստան,
զոր
յափշտակեալ
էին.
եւ
ինքեանք
կային
յանհոգս.
եւ
թէպէտ
խորհէին
երբեմն
յարձակիլ,
բայց
անմիաբան
գտեալ
յիւրեանս`
համարձակիլ
անկարանային:
Այլ
իբրեւ
առաւել
զօրացան
թշնամիք,
եւ
լուր
հարուածոց
աշխարհիս
յաճախեաց
յականջս
կայսերն
Մոնոմախոսի,
փութացաւ
եւ
նա
առաքել
եւ
զայլ
զօրս
՚ի
ձեռս
կամենայ
եւ
Արոնի:
Գրեաց
եւ
առ
Գրիգոր
Մագիստրոս`
որ
դուքս
էր
Միջագետաց,
առնուլ
զզօրս
իւր,
եւ
գնալ
՚ի
Հայս
յօգն
ութիւն
զօրացն
յունաց:
Բայց
Կամենաս
եւ
Արոն
այսու
ամենայնիւ
ոչ
համարձակեալ`
գրեցին
՚ի
Վիրս
առ
թագաւոր
նոցա,
եւ
առ
սպարապետ
զօրաց
նորա,
այն
է
Լիպարիտ
Ուռպելեանց
կամ
Որբելեանց`
այր
հզօր
եւ
անհնարին
պատերազմօղ.
եւ
բազում
գանձուք
հաճեցուցին
զնա
գալ
յօգն
ութիւն
իւրեանց:
Եւ
իբրեւ
եկն
Լիպարիտ
զօրօք
վրաց
եւ
հայոց,
որք
էին
ընդ
ձեռամբ
նորա,
ժողովեցան
ամենեքին
՚ի
գաւառն
Արջովիտ
առ
սահմանօք
դաշտին
Բասենոյ.
եւ
կամ
՚ի
դաշտն
Կարնոյ.
եւ
հասեալ
՚ի
բերդն`
որ
կոչիւր
Կապուտռու,
զկայ
առին
անդէն:
Իսկ
զօրք
վրաց`
որք
ընդ
Լիպարիտեայ
էին,
բանակեցան
արտաքոյ`
հեռի
յոյժ
՚ի
բերդէ
անտի.
այլ
ինքն
Լիպարիտ
մնաց
՚ի
բերդի`
թողեալ
՚ի
վերայ
զօրաց
իւրոց
զքեռորդի
իւր
զՉորտուանէլ:
Լուեալ
զօրացն
պարսից
զարշաւանս
յունաց`
փութացան
ժամանել
ընդ
առաջ
նոցա.
եւ
յանկարծակի
հասեալ
առ
նոսա
՚ի
գիշերի`
գտին
զզօրս
վրաց
՚ի
դաշտի
անդ.
եւ
դիմեցին
՚ի
վերայ
նոցա:
Զայն
իբրեւ
ետես
Չորտուանէլ`
անկաւ
՚ի
վարանս,
զի
ոչ
համարձակէր
գիշերայն
պատերազմել.
բայց
տեսեալ`
թէ
պարսիկք
սկսան
հարկանել
զզօրս
իւր,
անդէն
խրախուսեալ
յարձակեցաւ
՚ի
վերայ
նոցա
կատաղաբար.
եւ
խառնեցաւ
անդ
կարգ
պատերազմին
յոյժ,
զի
պատմել
էր
մութն
եւ
խաւար
թանձր.
մինչեւ
ոչ
ումեք
ճանաչել
զընկեր
իւր,
բայց
եթէ
՚ի
ձայնէ
եւ
սակայն
յաղաղակել
ամենեցուն`
ահագին
գոչմունք
եւ
գոռմունք
լինելով`
զձայնս
իրերաց
եւս
ոչ
կարէին
որոշել:
Եւ
յառաւելն
խառնիլ
եւ
խռնիլ
պատերազմին`
դիպաւ
նետ
մի
՚ի
բերան
Չորտուանէլայ,
եւ
ել
ընդ
ծոծրակ
նորա,
եւ
նա
անդէն
անկաւ
եւ
մեռաւ:
Եւ
եղեւ
հարուած
անհնարին
եւ
անչափ
՚ի
մէջ
նոցա.
եւ
փութացան
ամենայնքն
յերկուց
կողմանց
եւս
ցիրեւցան
փախչիլ.
այլեւ
՚ի
փախստեան
անդ
խորտակէին
՚ի
միմեանց`
մինչեւ
ցմէջ
գիշերոյ,
եւ
անդր
եւս.
այլ
սակաւք
էին
անկեալքն
՚ի
վրաց.
իսկ
՚ի
պարսից
բազում
յոյժ:
Եւ
ապա
՚ի
դիմել
վրաց
՚ի
բերդն
Կապուտռու.
եւ
՚ի
գուժել
աղաղակաւ
՚ի
ներքս`
բացաւ
նոցա
դուռն.
եւ
մտեալ
նոցա`
պատմեցին
զամենայն
անցսն,
որք
անցին
ընդ
նոսա
զայն
գիշեր:
Եւ
իբրեւ
գիտաց
Լիպարիտ,
եթէ
մեռաւ
քեռորդի
իւր,
շուարեցաւ
եւ
դառնացաւ
յոյժ.
եւ
՚ի
ծագել
անդ
առաւօտու`
ելել
նորա
՚ի
բերդէ
անտի
հանդերձ
զօրօք
յունաց
եւ
վրաց
եւ
հայոց`
զհետ
եղեւ
զօրացն
պարսից.
եւ
գտեալ
զնոսա
՚ի
դաշտի`
յարձակեցաւ
գազանաբար
՚ի
վերայ
նոցա.
եւ
եհար
զնոսա
չարաչար
յոյժ:
Տեսեալ
Արոնայ
Բուլղարի
զքաջ
ութիւն
նորա`
փոխանակ
օգնելոյ`
թիկունս
դարձոյց
՚ի
թշնամեաց
զօրօք
իւրովք,
եւ
փախեաւ .
զնոյն
արարին
եւ
այլ
զօրավարք
յունաց.
յորմէ
երկուցեալ
եւ
Գրիգորի
Մագիստրոսի`
նա
եւս
խոյս
ետ
անտի:
Իբրեւ
ետես
Լիպարիտ
զնահանջիլ
զօրացն
յունաց`
առաւել
եւս
արիացաւ.
եւ
իբրեւ
առիւծ
մռնչելով
սաստկացոյց
զհարուածսն:
Բայց
սակայն
՚ի
փախստենէ
այլոց`
զօրացեալ
զօրացն
պարսից,
քաջալերելով
զմիմեանս`
՚ի
մէջ
փակեցին
զԼիպարիտ
իւրովք
քաջ
արամբք.
եւ
հատեալ
զջիլս
երիվարի
նորա`
ընկեցին
՚ի
վայր.
եւ
ձերբակալ
արարեալ
զայրն
քաջ`
կապեցին.
եւ
ինքեանք
զհետ
եղեալ
փախստէից`
հարին
զնոսա
մինչեւ
՚ի
մուտս
արեւու:
Առեալ
ապա
զաւար
բազում`
դարձան
յետս.
եւ
զճանապարհայն
ասպատակելով
աստ
եւ
անդ`
հասին
յերկիրն
Վանանդայ
մինչեւ
՚ի
մեծ
քաղաքն
Կարս,
ուր
նստէր
թագաւոր
անուամբ
Գագիկ
Աբասեան.
եւ
զի
էր
օրն
այն
մեծահանդէս
տօն
յայտնութեան,
եւ
ամենայն
հաւատացեալք
յանպատրաստի
կային,
դիւրամուտ
լեալ
սոցա
՚ի
ներքս`
յարձակեցան
գազանաբար
յեղակարծում
պահու
՚ի
մէջ
քաղաքին.
եւ
սկսան
կոտորել
զորս
գտանէին
՚ի
փողոցս
եւ
՚ի
հրապարակս:
Եւ
եղեն
անդ
յայն
որ
աղէտք
ցաւագինք
յոյժ.
քանզի
որպէս
ասէ
Լաստիվերտցին,
որովհետեւ
օրէն
է
քաղաքաց
՚ի
տէրունական
տօնսն
բազում
զարդարանօք
վայելչանալ,
արանց
եւ
կանանց`
ծերոց
եւ
տղայոց,
ընդ
ուժոյ
եւ
ընդ
կարողութեան`
ընդ
նման
ութեան
գարնանաբեր
ծաղկանոցաց.
զսոսա
եւս
այսպէս
գտեալ`
հարին
չարաչար.
որով
եւ
յանկարծակի
վայիւք
եւ
ողբով
լի
եղեւ
քաղաքն:
Յայնժամ
խուճապեալ
ամենեցուն
առ
հասարակ`
խնդրէին
հնարս
փախստեան.
բազումք
վաղագոյն
աճապարեալ`
անկան
՚ի
վերնաբերդն,
եւ
զերծան .
ընդ
որս
եւ
նա
ինքն
արքայն
Գագիկ.
իսկ
՚ի
մնացելոց
անտի
կէսք
եղեն
ճարակ
սրոյ,
եւ
կէսք
ճարակ
հրոյ.
եւ
այլք
՚ի
գեր
ութեան
վարեցան.
քանզի
անողորմ
զօրք
թշնամեաց
յետ
արբուցանելոյ
զսուսերս
իւրեանց
յարենէ
ամբոխին
`
մտին
՚ի
տունս
տունս,
եւ
յաւարի
առին
զոր
ինչ
եւ
գտին.
եւ
գերեցին
զորս
կամեցան`
զտղայս
եւ
զաղջկունս.
եւ
ապա
հուր
արկեալ
՚ի
քաղաքն`
ելին
եւ
մեկնեցան
անտի:
Իսկ
Գագիկ
Աբասեան`
որ
անկազմ
եւ
անպատրաստ
գտաւ,
եւ
չեղեւ
ձեռնհաս
դարման
տանիլ
անհնարին
չարեացն`
որք
՚ի
վերայ
հասին,
նստաւ
յողբս
եւ
՚ի
սուգ,
եւ
ոչ
կարէր
մխիթարիլ.
Եւ
ապա
քաջալերեալ
յանձն
իւր`
փոյթ
կալաւ
ընդ
Կարին
զքաղաքն,
եւ
ամրացուցանել
յամենայն
կողմանց.
զի
մի
այլ
եւս
զնոյնպիսի
անցս
կրեսցէ,
զորոյ
չէր
առեալ
երբէ
զփորձ.
բայց
բեկաւ
այնուհետեւ
սիրտ
նորա
՚ի
վերայ
փոքրիկ
թագաւորութեան
իւրոյ:
Այս
կոտորած
Կարսայ
եղեւ
՚ի
թուին
հայոց
նղթ.
կամ
ըստ
այլ
հաշուի`
զկնի
երից
ամաց`
՚ի
թուին
շբ:
Իսկ
զօրքն
յունաց
որք
փախստեայ
ցրուեցան
՚ի
պատերազմէ
այլազգեաց,
գնացին
ամօթալից
իւրաքանչիւր
՚ի
տեղիս
իւրեանց.
եւ
զի
ոչ
կարացին
յաղթել
զօրաւարաց
ջանացան
յաղթել
անտիրացեալ
ազգիս
հայոց
բազում
իրոք,
զորոց
ունիմք
գրել
զկնի:
Այլ
Լիպարիտ`
որ
վարեցաւն
՚ի
գերութիւն,
կացեալ
՚ի
Պարսս
ամս
երկու.
եւ
՚ի
բազում
իրս
հաւատարիմ
գտեալ
առաջի
արքայի
իշխանացն
պարսից`
եւ
ցուցել
մեծամեծ
քաջութիւնս`
բազում
պատուով
արձակեցաւ
յետս.
եւ
գնացեալ
՚ի
Կոստանդինուպօլիս`
պատուեցաւ
՚ի
կայսերէ.
եւ
դարձաւ
յաշխարհ
իւր:
Եւ
ապա
թշնամացեալ
ընդ
արքային
վրաց
Բագարատայ
որդւոյ
Գորգեայ`
կալաւ
զթագաւորն,
եւ
յղեաց
՚ի
Կոստանդինուպօլիս.
եւ
ինքն
տիրեաց
երկրին`
ըստ
գրելոյ
Վարդանայ.
մինչեւ
յետ
ժամանակաց
դարձուցաւ
անդրէն
Բագարատ
յաթոռ
իւր:
ե.
Ընդ
աւուրսն
ընդ
այնոսիկ
գաւառն
Պաղին`
որ
եւ
Բաղնա
տուն
ասի`
յաշխարհին
Չորրորդ
Հայոց`
յանդորրու
կայր.
եւ
իշխանք
հայոց
որք
էին`
՚ի
նմա,
կային
՚ի
խաղաղ
ութեան
ընդ
հնազանդութեամբ
յունաց.
յորս
երեւելի
էին
որդիք
Հաբէլի
ուրումն`
եղբարք
չորք.
որոց
առաջինն
կոչիւր
Հարպիկ`
այր
քաջ
եւ
հզօր
զօրութեամբ.
երկրորդն
Դաւիթ,
երրորդն՝
Լեւոն.
եւ
չորրորդն՝
Կոստանդին:
Եւ
իշխէր
Հարպիկ
յանմատչելի
եւ
՚ի
բարձրաբերձ
ամրոցն
Արկնի,
որ
եւ
ասի
Արզնի:
Կայր
յայնմ
գաւառի
եւ
այլ
ոմն
երեւելի
իշխան
հայոց
Թորոսակ
անուն,
որ
էր
տէր
Թըլպաղտոյ
բերդին:
Մինչդեռ
սոքա
՚ի
խաղաղ
ութեան
կային,
ոմանք
՚ի
բանսարկու
արանց
մատուցել
առ
Մոնոմախոս
կայսր`
չարախօս
եղեն
զնոցանէ.
իբր
թէ
ապստամբիլ
խորհիցին
՚ի
նմանէ,
եւ
պատրաստեալ
իցեն
միաբանիլ
ընդ
պարսիկս`
եւ
առաւել
նեղել
զյոյնս:
Իսկ
Մոնոմախոս
կայսր`
որ
ջանայր
ջնջել
զհայս ,
եւ
առթի
սպասէր,
զայն
իբրեւ
լուաւ`
վաղվաղակի
առաքեաց
՚ի
Պաղին
զզօրագլուխն
Պեռոս
կատապան`
զայր
անգութ`
զօրաւ
ծանու
՚ի
նուաճել
զկարծեցեալ
ապստամբ
ութիւն
իշխանացն
Պաղնոյ:
Եւ
մինչդեռ
նոքա
յանհոգս
կային
յիւրաքանչիւր
քաղաքս,
դիմեալ
անդր
Պեռոսի`
սկսաւ
յաւարի
առնուլ
զերկիրն,
եւ
բազում
չարիս
հասուցանել
բնակչաց
գաւառին.
եւ
առաքեալ
հրեշտակս
առ
ամենայն
իշխանս
տեղւոյն`
կոչեաց
զնոսա
գալ
առ
ինքն
յաւուր
շաբաթու.
սպառնացեալ
նոցա
՚ի
սուր
սուսերի
մաշել
զաշխարհն,
եթէ
ոչ
փութասցին
գալ:
Զայսպիսի
բանս
նորա
լուեալ
իշխանացն,
վաղվաղակի
՚ի
մի
վայր
գումարեցան
խորհուրդ
արարին
եւ
երդմամբ
հաստատեցին
ոչ
գնալ
առ
նա.
այլ
ամրանալ
յիւրաքանչիւր
բերդս.
եւ
ազդ
առնել
կայսերն`
եւ
ցուցանել
նմա
զանմեղութիւն
իւրեանց.
եւ
զաւերումն
գաւառին
յարշաւանացն
Պեռոսի:
Իսկ
իշխանն
Թորոսակ`
տէր
Թլպաղտոյ
բերդին`
առ
ոտն
հարեալ
զերդումն
իւր`
զգացոյց
Պեռոսի
զխորհուրդս
իշխանացն.
Իբրեւ
գիտացին
իշխանքն
զգործ
մատնութեանն,
դադարեցան
՚ի
խորհրդոց
իւրեանց.
եւ
ելել
գնացին
առ
Պեռոս
յաւուր
շաբաթու
բաց
՚ի
չորից
անտի
եղբարց
այսինքն
են
Հարպիկ
Դաւիթ,
Լեւոն,
եւ
Կոստանդին,
զի
ոչինչ
իմացուցին
նոցա
յաղագս
այսր.
Իսկ
Պեռոս
՚ի
վերին
երեսս
պատուեալ
զնոսա`
ու
ետ
ինչ
նշան`
թէ
լուեալ
է
զխորհուրդս
նոցա.
այլ
միայն
հարցանէր
ցնոսա
վասն
Հարպկայ
եւ
եղբարց
նորա:
Եւ
յորժամ
գիտաց`
թէ
նոքա
ամրացել
են
՚ի
բերդաքաղաքն
Արղնի,
եւ
թէ`
ոչ
գան
առ
ինքն,
էառ
զամենայն
զօրս
իւր`
ընդ
որս
եւ
զիշխանս
հայոց,
եւ
դիմեաց
ցասմամբ
եւ
խրոխտանօք
՚ի
վերայ
Արղնոյ:
Եւ
՚ի
ժամանել
անդ`
հայեցեալ
՚ի
բարձր
ութիւն
եւ
յահեղ
ութիւն
շինուածոց
բերդին`
հիացաւ
եւ
զարհուրեցաւ
յանձն
իւր.
քանզի
էր
անմատոյց
՚ի
մարդկանէ
եւ
անմատչելի.
եւ
ապա
տեսեալ
զոմանս
՚ի
վերայ
ամրոցին`
աղաղակեաց
առ
նոսա
բարձրաձայն,
եւ
ասէ.
եթէ
ոք
բերցէ
առ
իս
գլուխն
Հարպկայ,
արարից
զնա
իշխան
մեծ
՚ի
տան
թագաւորի,
եւ
տաց
նմա
զայդ
ամրոց:
Զայս
իբրեւ
լուաւ
Հարպիկ,
անկաւ
՚ի
կասկած
մեծ,
թէ
գուցէ
ոք
ագահելով
զագահ
ութիւն
չար`
սպանցէ
զինքն.
վասնորոյ
բարձաւ
քուն
նորա
՚ի
նմանէ,
եւ
ոչ
ննջեաց
ամենեւին
զաւուրս
երիս.
այլ
քանի
մի
իւր
սննդակից
եւ
հաւատարիմ
արամբք
կալեալ
զմի
կողմն
բերդին`
ընդ
որ
հնար
մարդոյ
մուտ
գտանել,
կայր
անդ
եւ
պահէր:
Այլ
յորս
վստահեցաւն,
՚ի
նոցունց
կորեաւ,
քանզի
որք
ընդ
նմա
կային
իբրեւ
սիրելիք
եւ
հաւատարիմք,
անհաւատարիմ
գտեալ
առ
նա`
խորհեցան
սպանանել
զնա,
զի
ընկալցին
զմեծամեծ
պարգեւս
եւ
պատիւս
՚ի
Պեռոսէ
եւ
՚ի
կայսերէ:
Ապա
ասեն
ցնա.
ընդէ՞ր
ոչ
ննջես
տէր
մեր.
հանգի'ր
սակաւիկ
մի…
եւ
մեր
կացցուք
արթուն
վասն
քո.
եւ
ո՞
կարասցէ
մերձենալ
այսր:
Եւ
նորա
հաւատացեալ
՚ի
նոսա
զանձն
ննջեաց
սակաւիկ
մի.
եւ
իբրեւ
՚ի
քուն
եմուտ,
անդէն
խողխողեցին
զնա
անօրէնքն.
եւ
առեալ
զգլուխ
նորա`
իջին
յամրոցէ
անտի.
եւ
տարեալ
հասուցին
գիշերայն
առ
զօրագլուխն
Պեռոս:
Ընդ
որ
զուարճացեալ
նորա
յոյժ`
հրամայեաց
՚ի
ձող
ցցել
զգլուխ
Հարպկայ,
եւ
կանգնել
հանդէպ
դրան
ամրոցին:
՚Ի
լուսանալ
առաւօտու
տեսեալ
զայն
եղբարցն
Հարպկայ`
ապշեցան,
թմրեցան,
խռովեցան,
եւ
յանհնարին
կսկծանաց
սրտի
ուշաթափ
եղեն.
եւ
ապա
հող
արկեալ
՚ի
վերայ
գլխոց
իւրեանց`
բացին
զդուռ
ամրոցին.
եւ
մերձեցեալ
՚ի
ձողն`
յորոյ
վերայ
էր
ցցեալ
գլուխ
եղբօր
իւրեանց,
կոծ
սաստիկ
առին
՚ի
վերայ
նորա,
մինչեւ
զնա
ինքն
զՊեռոս
եւս
լացուցին:
Եւ
ահա
այսու
օրինակաւ
յափշտակեալ
Պեռոսի
զամրոցն
Արղնոյ`
եդ
՚ի
նմա
պահապանս
եւ
վերակացուս
յիւրոց
անտի.
եւ
առեալ
ընդ
իւր
զեղբարսն
Հարպկայ`
զԴաւիթ,
զԼեւոն
եւ
զԿոստանդին,
ընդ
որս
եւ
զայլ
իշխանս
Պաղնոյ ,
դարձաւ
՚ի
Կոստանդինուպօլիս:
Տեսեալ
Մոնոմախի
կայսեր
զիշխանսն
հայոց`
զարմացաւ
յոյժ
եւ
ահաւոր
ութիւն
հասակի
նոցա,
եւ
ընդ
վայելչ
ութիւն
դիմաց
նոցին:
Եւ
ապա
առանց
իրիք
քնն
ութեան
աքսորեաց
զնոսա
՚ի
կղզի
ինչ,
ո'չ
զի
յանցաւորք
էին,
այլ
զի
կամէր
մի
առ
մի
բառնալ
զամենայն
մեծամեծս
հայոց.
քանզի
եւ
յայլ
բազում
երեւելի
անձինս
ձեռն
արկեալ
տարապարտուց`
անարգանս
հասոյց
՚ի
նոսա:
Յայս
փութային
եւ
իշխանքն
յունաց,
որպէս
զի
ինքեանք
երեւեսցին
իշխօղք.
հանապազ
զհետ
մտեալ
էին
աւագացն
հայոց,
եւ
վասն
ո
'
եւ
իցէ
չնչին
պատճառի
կորուսանել
կամէին
զնոսա.
զոմանս
յանցաւոր
ցուցեալ
պատուհասակոծ
առնէին.
եւ
զոմանս
՚ի
ստացուածոց
նոցին
կողոպտեալ`
՚ի
յետին
անանկ
ութեան
նստուցանէին.
եւ
յոմանց
յափշտակել
զքաղաքս
եւ
զաւանս`
զորս
ունէին
նոքա
հայրենի
ժառանգութեամբ,
ինքեանք
տիրէին
նոցին.
եւ
զանպիտան
վերակացուս
կարգեալ
՚ի
նոսա`
անկարանային
պահել.
եւ
այս`
գրեթէ
յամենայն
տեղիս
աշխարհին
հայոց,
որոյ
վասն
եւ
այլազգիք
վստահութիւն
առել
`
համարձակ
դիմէին
եւ
առնուին
զքաղաքն
զայնոսիկ
հանդերձ
գաւառօքն.
եւ
անտր
գտեալ
զազգս
հայոց`
որով
եւ
գե
րութեամբ
սպառէին
զնոսա
բազումս:
