Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Կացեալ Զաքարիայ կաթուղիկոսի ՚ի հայրապե տութեան ամս. իա. եւ ամիսս իբր. 8. ՚ի Դուին քաղաքի, վախճանեցաւ. եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա ՚ի նմին քաղաքի հաւանութեամբ Աշոտոյ` տէր Գէորգ երկրորդ ՚ի Գառնւոյ, ՚ի յունվարի. 13. այր զգաստ եւ զուարթ սնեալ ՚ի տան կաթողիկոսարանի. որ եւ ուղիղ վարդապետութեամբ եւ բարեզարդ կարգօք յանձանձեալ խնամէր զժողովուրդն: Գրեաց սա եւ թուղթ մի առ Յովհաննէս պատրիարգ ասորւոց ՚ի վերայ ծիսից նոցա. եւ թէ ` չէ պարտ խմորուն առնել զնուէր սրբոյ պատարագին` զոր նորոգ էին սկսեալ. եւ այլ ինչ բազում. բայց այս թուղթ չեղեւ նմա ընդունելի:
       Տեսեալ Աշոտոյ իշխանաց իշխանի, թէ ազգ հայոց ՚ի բարւոք վիճակի կառավարեալ` յանդորրու վայելէ ընդ հովուապետութեամբ Գէորգեայ կաթողիկոսի, ընդ նմին եւ նախարարք իւր առ հասարակ զարդարեալ են բարեպաշտութեամբ, եւ զօրավարք իւր արիուբ, եւ ամքին ցնծան յերջանկաւէտ իմն կեանս ընդ խնամովք իւրովք, ուրախ լինէր յոյժ. եւ ամենեցուն յամի ձեռն մատուցանելով` զամսին հաճեցուցանէր, ծերոց իբրեւ իւրոց հարց զանձն որդիաբար ընծայելով, եւ երիտասարդաց իբրեւ հայր բարի` գութ եւ հոգ ցուցանելով: Եւ ՚ի վերայ այսր ամի այնպիսի բարձեւութեամբ եւ իմաստութեամբ կառաւարէր զաշխարհն, մինչեւ ամենայն ազգաց երանել զՀայաստան` վասն ունելոյ զայնպիսի իշխան, եւ ամենեցուն իսկ ցանկալ տեսանել զնա` հեռաւորաց եւ մերձաւորաց: Ցանկայր նաեւ Վասիլ ինքնակալ կայսր տեսանել զնա, եւ խօսիլ ընդ նմա, եւ բերկրիլ նովաւ, զի կարի իմն սքանչելի էր քաղաքավ արութիւն նորա, եւ սխրալի յոյժ խնամք յանձնելոյ նորա. հանճարով գործք նորա, եւ յամի փառաւորեալ յաղթանակ արութեան նորա յամենայն մրցմունս պատերազմաց. մինչեւ յամենեցուն կոչիլ Մեծ:
       Յայսպիսեաց աստի յորդորամիտ լեալ նախարարացն հայոց եւ կաթուղիկոսին նսւ, խորհուրդ արարին ՚ի մէջ իւրեանց` թագաւորեցուցանել զԱշոտ ՚ի վերայ ազգին: Եւ ապա ՚ի ձեռն ոստիկանին Յիսէի որդւոյ Շեխեայ ծանուցին ամիրապետին զկամս իւրեանց, եւ բազում թախանձանօք աղաչեցին զնա` կատարել զխնդիր իւրեանց, խոստանալով կալ եւ մնալ հաստատուն ՚ի հնազանդ ութեան նորա առաւել քան զառաջինն. եւ ոչ իւիք պակասեցուցանել երբեք զհարկն արքունի:
       բ. Զայս խնդիր նախարարացն յօժարութեամբ ընկալաւ ամիրապետն. զի եւ ինքն լուեալ զիմաստութենէ եւ զլաւութենէ Աշոտոյ, կամէր մեծացուցանել զնա, սմին իրի վաղվաղկի առաքեաց առ նա թագ արքայական. ընդ նմին եւ զայլ թագաւորական զգեստ եւ զարդս, զէնս եւ զերիվարս, եւս եւ զպարգեւս մեծամեծս. Զորս առեալ եբեր ոստիկանն Յիսէ ՚ի քաղաքն Անի` որ ՚ի Շիրակ գաւառի. եւ եդեալ զթագն ՚ի գլուխ Աշոտոյ` զարդարեաց զնա թագաւորական զարդու յապարանս նորուն: Ուր եկեալ եւ մեծի հայրապետին Գէորգեայ` առեալ տարաւ զնա հանդերձ մեծամեծօք յեկեղեցին. եւ անդ օրհնեաց զնա, եւ էօծ թագաւոր հայոց` յամի տեառն. 885. եւ ՚ի թուականութեան հայոց. յլդ .: Զայս լուեալ կայսեր Վասլի` ուրախ եղեւ յոյժ. եւ ինքն եւս առաքեաց նմա թագ պատուական եւ զարդս մեծագին` համարելով զնա արժանի այնմ պատուոյ. եւ ետ նմա զամենայն անուանս պատուոյ իշխանութեան. որ ՚ի թագաւորութեան յունաց. եւ որդի սիրելի զնա անուանեց. կամէր եւս եւ այլ բազում մեծարանս առնել, եթէ չէր ժամանեալ նմա հրաւէր մեկնելոյ յաշխարհէ աստի. որում եւ յաջորդեաց որդի նորա իմաստունն Լեւոն. որ եւ Իմաստասէր ասի. եւ սա եւս բազում մեծարանս եւ սէր եցոյց առ Աշոտ:
       Արդ` ՚ի պատուիլ Աշոտոյ յերկուց ինքնակալութեանց, առաւել զօրացեալ նորա տերամբ` զխանգարեալ կարգ թագաւորութեանն հայոց նորոգեալ պայծառացոյց յազգի մերում. եւ եմոյծ ՚ի Հայս զամենայն վայելչ ութիւն արքայական տարազու. ըստ ամենայն հանգամանաց, զանազան զարդու, եւ ըստ պաշտօնէիցն դասու. ըստ իշխանական աստիճանաց, եւ ըստ դատաւորական ատենից. ըստ զինուորական մարզից, եւ ըստ ամենայն հանդիսից, ՚ի ներքոյ եւ արտաքոյ : Եւ արար եւս բազում երեւելի գործս շին ութեան քաղաքաց, պարսպաց, աւանից եւ տանց, եւ գրեթէ զամենայն երկիրն Հայոց լցոյց բարութեամբ, եւ զուարճացոյց ճոխութեամբ, եւ ոչ եթող տեղի դատարկ եւ անգործ, այլ` զամենայնն ետ արկանել ՚ի գործ եւ հանել պտուղ առատ եւ անբաւ: Եւ որ մեծն է, եւ արտաքոյ մարդկային ընթացից, ո'չ արար նա բնաւ ինչ այնպիսի յաշխարհին Հայոց, որ չլինէր հաճոյ յաչս ամենեցուն` իւրոց եւ օտարաց: Իսկ զաթոռ թագաւորութեան իւրոյ եդ ՚ի քաղաքն Բագրան, այն է Բագարան` որ ՚ի վերայ Ախուրեան գետոյ` շինել յերկրորդ Երուանդայ արքայէ հայոց:
       Յետ բազում բարեկարգութեամբ վայելչացուցանելոյ զաշխարհս Հայոց` ձեռն էարկ Աշոտ եւ ՚ի կողմանս հիսիսոյ ՚ի բազմութիւն ապստամբ ազգաց, որք բնակեալ էին առ լերամբք Կովկասու. եւ հնազանդեցոյց զնոսա ընդ իւրեւ: Եւ զխուժադուժ բնակիչս Գուգարաց. եւ զելուզակ ութեան սիրօղ մարդիկ Ուտի աշխարհին Հայոց ընդ զգաստութեամբ եւ ընդ մարդասիրութեամբ նուաճեաց, եդեալ նոցա կարգս եւ կանոնս, եւ առաջնորդս եւ իշխանս. Եւս եւ ընդ ամենայն թագաւորս եւ ընդ իշխանս այլեւայլ ազգաց սէր ցուցեալ` յամենեցունց փառաւորեցաւ:
       գ. Իսկ փեսայ նորա Գրիգոր Դերենիկ Արծրունի` իշխան Վասպուրականի` գոլով այր խրոխտ եւ զօրաւոր` սկսաւ անհնազանդ ցուցանել զինքն նմա, ընդ կամս անձին իւրոյ գնալով. նաեւ յարուցեալ ինքնին ՚ի վերայ սահմանակից գաւառացն Հերայ եւ Զարուանդայ, ուր տիրէին այլազգիք, բռնացաւ ՚ի վերայ նոցա. եւ նուաճեաց զնոսա ընդ իւրեւ : Ընդ այս գործ Գրիգորի կարի իմն զայրացեալ իշխանաց այլազգեացն, որք էին ՚ի կողմանսն յայնոսիկ, ոխային ընդ նա. եւ թէպէտ արտաքուստ հնազանդ ութիւն ցուցանէին նմա առ երկիւղի, բայց ՚ի ներքուստ խորհէին չարիս ՚ի վերայ նորա. եւ պարապոյ սպասէին հնարիւք իմն սպանանել զնա:
       Ապա իբրեւ դէպ եղեւ Գրիգորի յաւուրս աշնանոյ գնալ ՚ի կողմանս գաւառին Հերայ, իշխան տեղւոյն գիտելով` թէ գայ նա առ ինքն, թագոյց զզօրս ՚ի ծածուկ տեղւոջ ուրեք ՚ի խորաձորս այգեստանեայց : Եւ յորժամ եկն առ նա Գրիգոր յանկարծակի յարուցեալ զօրացն ՚ի թիկնաց կողմանէ զեղան ՚ի վերայ նորա, եւ անդէն սպանին զնա: Զայս լուեալ որդւոյ նորա Աշոտոյ` սուգ մեծ էառ. եւ բերեալ զմարմին նորա ՚ի Վասպուրական եդ ՚ի շիրիմս հարց իւրոց, եւ ինքն պայազատեաց զիշխա նութիւն նորա:
       ՚ի նոյն աւուրս եւ միւս փեսայ թագաւորին Աշոտոյ` Վասակ Սիւնի հայկազն` Գաբուռն կոչեցեալ յետ բարւոք քաղաքավարելոյ վճարեաց զկեանս իւր: Եւ պայազատեաց զիշ խանութիւն նորա` որդի նորին Գրիգոր Սուփան երկրորդ` թոռն առաջնոյ Գրիգորի Սուփանայ` այր երեւելի եւ հզօր, որոյ եղեն օգնական երեք եղբարք իւր, Աշոտ, Սահակ, եւ Վասիլ` որ Վասակ կոչեցաւ, արք մեծազօրք եւ քաջակորովք: Իսկ մայր նոցա տիկինն Սիւնեաց` Մարեմ անուն` դուստր արքային Աշոտոյ. տուեալ զանձն ՚ի ճգն ութիւնս եւ ՚ի պահացողութիւնս` եկաց յայնմ հետէ կրօնաւորական կենօք, վարժեալ եւ յուսումն աստուածաշունչ գրոց: Ետ սմա ՚ի պարգեւս հայր իւր Աշոտ զգիրս մեկնութեան աւետարանին Յովհաննու, զոր շարադրեալ էր նանայ սարկաւագ, եւ այլ ոմն թարգմանեալ էր ՚ի Հայս հրամանաւ Սմբատայ խոստովանողի` հօր Աշոտոյ` այլ տեսեալ տիկինն Մարեմ` թէ հայերէն թարգմա նութիւն այնր գրոց չէ ընտիր եւ յստակ ետ միւսանգամ նորոգ թարգմանել զայն ՚ի հայ բարբառ. որոյ ընթերցմամբ մխիթարիւր սիրտ նորա. որպէս գրի ՚ի յիշատակարանս այնր մատենի:
       Յետ այսորիկ վախճանեցաւ եւ միւս Վասակ Սիսական` Իշխանիկն կոչեցեալ. եւ պայազատեաց զիշխա նութիւն նորա եղբայր նորին Աշոտ Իշխանիկ, այր հեզահամբոյր եւ խաղաղասէր, բարեպաշտօն եւ երկիւղած յաստուծոյ (ըստ գրելոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի ). եւ ամիւ յամի շինութեան զինքն պարապեցուցել հայրենի տ էրութեան իւրոյ:
       ՚Ի սմին ժամանակի անկաւ խռով ութիւն ՚ի մէջ իշխանացն Վանանդացւոց. եւ սկսան մարտնչիլ ընդ միմեանս. եւ զժողովուրդն ապստամբեցուցանել յԱշոտոյ: Առեալ յայնժամ սպարապետին հայոց Աբասայ եղբօր Աշոտոյ զօր բազում` գնաց ՚ի կողմանս յայնոսիկ` ոչ ՚ի պատերազմիլ ընդ նոսա, այլ` ՚ի խաղաղացուցանել. որպէս եւ արար իսկ: Եւ երկուցեալ թէ գուցէ դարձեալ պատահեսցի նոցա այնպիսի ինչ, եկաց անդ առ ժամանակ մի. եւ շինեաց անդէն իւր ապարանս, եւ տեղի բնակութեան զօրաց:
       Մինչդեռ ՚ի Վանանդ էր Աբաս, ապստամբեցան ՚ի թագաւորուէ Աշոտոյ ազգք Գուգարաց. եւ Սմբատ երէց որդի թագաւորին Աշոտոյ, որ միանգամայն եւ փոխարքայ ճանաչիւր, եւ նստէր յԵրազգաւորս աւան, գումարեալ զօր բազում ՚ի հայոց եւ ՚ի վրաց` խաղաց ՚ի վերայ նոցա. եւ նուաճեալ հնազանդեցոյց զնոսա, եւ ինքն նստաւ ՚ի բերդն մեծ, որ ՚ի լեզու վրաց կոչիւր Շամշուդէ կամ Շամշողդէ. այսինքն է` երեք նետ:
       դ. Իսկ Աշոտ արքայ հայոց յետ ուղղելոյ եւ կարգելոյ զամենայն տ էրութեան իւրոյ` դիմեաց ՚ի կողմանս Փոքուն Հայոց ՚ի զննին աշխարհաց , առեալ ընդ իւր եւ զՄեղրիկ կամ Մելի իշխան զօրաւոր` հանդերձ գնդաւ միով. եւ եկեալ ՚ի Սեբաստիա` գնաց անտի ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի յարգութիւն Լեւոնի կայսեր իմաստասիրի որդւոյ Վասլի Արշակունւոյ. (որպէս գրէ որդի նորա Պերփեռուժէն կայսեր ) եւ պատուեցաւ ՚ի նմանէ, եւ պատուեաց զնա: Եւ քանզի յայնմ ժամանակի պատերազմ ունէր Լեւոն ընդ բուլղարաց, ՚ի յորդորել Լեւոնի զԱշոտ նիզակաից լինել ինքեան եթող նա առ նմա զՄեղրիկ հանդերձ զօրոք. եւ ինքն դարձ արար իւրով առանձին գնդաւն յաշխարհ իւր:
       Իսկ Մեղրիկ հրամանաւ Լեւոնի գնացեալ ՚ի պատերազմ հանդերձ զօրօք յունաց ՚ի վերայ բուլղարաց` արար բազում քաջութիւնս. բայց յետոյ ՚ի խորտակիլ յունական զօրուն` եւ նա ՚ի փախուստ դարձաւ. եւ ապա գնացեալ ՚ի Փոքուն Հայս` ժողովեաց քանի մի արս, եւ եկեալ ՚ի Լիւկանդիա գաւառ, ուր երբեմն էր նախարարութիւն Լիկանդեանց` յազգէ հայոց, մերձ ՚ի սահմանս Ջահանայ` յերկիր բերրի եւ արգաւանդահող, շինեաց անդ դղեակ յանուն Աշոտոյ. ուր եկեալ բազումք ՚ի հայոց բնակեցան անդ. եւ ՚ի սակաւ ժամանակի լցաւ տեղին այն մարդկամբք. եւ զի այն երկիր էր ընդ իշխանութեամբ յունաց, կայսրն Լեւոն կացոյց զՄեղրիկ իշխան գաւառին. եւ զսահմանս նորա որոշեալ կարգեաց ՚ի գաւառապետութիւն: Եւ յայնմ հետէ Մեղրիկ իւրովք հայկական զօրօք նիզակակից կայսեր մինչեւ ցվախճան իւր. զոր եւ յիշէ Կեդրենոս իբրեւ զմի ՚ի գլխաւոր զօրավարաց յիշատակելով եւ զզօրս հայոց` որք էին ընդ նմա յիմիք պատերազմի, որ եղեւ ընդ բուլղարաց` յաւուրս Կոստանդեայ Պերփեռուժենայ կայսեր որդւոյ Լեւոնի . որպէս է տեսանել. յերես. 613. կամ 480. եւս եւ յայլ մատենագիրս:
       ե. Այլ Աշոտ արքայ ՚ի դարձին իւրում իբրեւ մերձ եղեւ ՚ի Շիրակ գաւառ ՚ի տեղին որ Քարսպառ ապառաժն կոչիւր, հիւանդացաւ հիւանդ ութիւն մեծ. եւ կոչել անդ առ ինքն զԳէորգ կաթուղիկոս հայոց` խոստովանեցաւ նմա. եւ առել ՚ի նմանէ զյետին թոշակ խորհրդոյ հաղո րդութեան յանձն արար զինքն աստուծոյ: Եւ մինչդեռ կենդանի էր, ետ բաշխել բազում գանձս յաղքատս եւ ՚ի տնանկս, յեկեղեցիս եւ ՚ի վանորայս, ՚ի հիւանդանոցս եւ յաղքատանոցս. եւ ետ եւս զայլ բազում ինչ ՚ի ձեռս հայրապետին վասն պատարագի եւ վասն ողորմութեան յաղագս հոգւոյ իւրոյ: Եւ ապա առեալ զօրհ նութիւն ՚ի հայրապետէն` աւանդեաց զհոգի իւր ՚ի ձեռս աստուծոյ, ՚ի հասակի եօթանասուն եւ մի ամաց, կացեալ յիշխանութեան ամս. իզ. եւ ՚ի թագաւորութեան ամս. ե. ընդ ամենայն պայազատեալ ՚ի վերայ հայոց ամս. լա. եւ ամիսս իբր 7. զորմէ տե'ս ՚ի վախճան ծանօթ ութեան այսր չորրորդ գրոց. ծ (1):
       Բարձեալ ապա անտի զմարմին նորա մեծաւ յուղարկաւորութեամբ` բերին ՚ի թագաւորանիստ քաղաքն Բագարան: Եւ այս յուղարկաւոր ութիւն նորահանդիսաւոր եղեւ յոյժ զի գրեթէ ամենայն նախարարք եւ զօրք նոցա, եւ զօրքն արքունի , եւ եպիսկոպոսունք եւ կղերիկոսունք եւ կրօնաւորք հազարաւորք, եւ այլ բազմութիւնք մարդկան ուղեկից էին դագաղաց նորա. ընդ որս եւ երեք որդիք արքայի` Դաւիթ Սահակ եւ Շապուհ եւ ամենայն ընտանիք եւ ազգայնիք. բաց ՚ի Սմբատայ յերէց որդւոյ արքայի, եւ յԱբասայ եղբօրէ նորա. զի Սմբատ դեռ ՚ի կողմանս Գուգարաց էր. եւ Աբաս ՚ի գաւառն Վանանդայ:
       Այսր Աշոտոյ բազում են գործք, զորս ընդարձակ գրեալ է Շապհոյ Բագրատունւոյ. իսկ Յովհաննէս կաթուղիկոս համառօտիւ աւանդէ. ընդ որում եւ գրէ ՚ի յառաջաբանութեան իւրում. Նախ քան զմեզ ասէ Շապհոյ Բագրատունւոյ մերումս ժամանակի պատմագրի գրով դրոշմեալ է զնորոյն գործոց եւ գնացից եւ իմաստից եւ մրցարանաց եւ շինութեանց եւ խաղաղ ութեան հանդէս: Առաւել քան զայս գրէ այլուր ՚ի սկսանիլն խօսիլ զԱշոտոյ եւ զիշխանացն հայոց: Այլ զի չունիմք ՚ի ձեռին զայս պատմագիր, թերի գտանիմք ՚ի կարօտանաց մերոց առ լր ութիւն գովեստից մեծիս այսր Աշոտոյ, եւ իշխանաց եղելոց յայնմ ժամանակի: