ա.
Խօսեցաք
վերագոյնդ
՚ի
գլ
ժը.
երես .
121.
թէ
զիա'րդ
Աշուշայ
բդեշխ
խնդրել
տուաւ
՚ի
տուն
իւր
յաշխարհն
Գուգարացւոց
զերեսին
որդիս
երանելւոյն
Հմայեկայ
եղբօր
մեծին
Վարդանայ`
զՎահան,
զՎասակ
եւ
զԱրտաշես.
այժմ
տեսցուք`
թէ
որպէս
զարգացան
եւ
զօրացան
սոքա,
մանաւանդ
Վահան
երիցագոյնն:
Երեքին
սոքա
ժամանեալ
՚ի
չափ
հասակի`
իբրեւ
լուան
զարձակումն
նախարարաց
՚ի
Պերոզէ,
ելին
յաշխարհէն
Գուգարացւոց,
եւ
եկին
յերկիր
իւրեանց
՚ի
Տարոն,
եւ
բնակէին
անդ
հանդերձ
մարբն
իւրեանց ,
որ
կոչիւր
Ձուիկ.
որ
ընդ
գրելոյ
Ղազարու
Փարպեցւոյն`
եղեւ
կին
անուանի
եւ
առաւելել
ամենայն
լաւ
եւ
մտաւորապէս
մասամբք
յամենայն
կանայս
՚ի
Հայաստան
աշխարհի:
Եւ
որդիք
նորա
եւս
համբերեալ
եղեն
՚ի
լաւ
ութեան
մասին.
զի
էին
զօրացեալք
՚ի
բազում
իրս,
որով
եւ
պատուեալ
լինէին
՚ի
բոլորից.
զորս
եւ
բազում
դրուատիւք
գովէ
Փարպեցին
ականատես.
Յամի
լաւագոյնք
էին,
եւ
այնպիսի
երեւէին,
ականաւորք
՚ի
խորհրդի`
մտաւորք
եւ
իմաստնագիտք.
՚ի
նետաձգուեն
գեղեցկաձիգ
եւ
դիպեցուցալք
յորսս
թեթեւաշարժք
եւ
նախասպանք.
յերկոցունց
ձեռաց
աջողակք,
եւ
յամ
կողմանց
ուղղակիք
եւ
շնորհալցիք :
Եւ
մասնաւորապէս
վասն
երիցագունին
Վահանայ
գրէ
այսպէս.
Էր
ասէ
այր
մտացի
եւ
առողջախորհուրդ
եւ
բարեսէր.
յո'ր
գործ
եւ
ձեռն
արկանէր
գործել
`
տէր
յաջողէր
՚ի
ձեռս
նորա,
եւ
զօրանայր:
Նաեւ
գործակալք
պարսիկք`
որք
գային
՚ի
դրանէ,
թէպէտ
եւ
ոչ
կամաւ,
այլ`
ընդ
Աստուծոյ
սադրելոյ
սիրէին
զնա
եւ
պատուէին.
եւ
առաջի
թագաւորին
պարսից
գովէին
զլաւ
ութիւն
առն,
եւ
անմոռաց
յիշէին.
մինչեւ
ինքն
իսկ
թագաւորն
Պերոզ
գլխովին
ծանեաւ
զնա,
եւ
առ
լաւս
ունէր,
եւ
յանդիման
ամենեցուն
գովէր,
եւ
արժանի
պատուոյ
հաշուէր:
բ.
Զայսչափ
եւ
զայսպիսի
գովելի
կեանս
Վահանայ
եւ
եղբարց
նորա
տեսել
ուրացողացն
մանաւանդ
Գադեշոյի
Խորխոռունւոյ,
զչարէին
եւ
դժուարէին
յոյժ,
եւ
նախանձու
հաշէին
եւ
մաշէին,
եւ
խորհէին
կորուսանել
զնա:
Որոյ
վասն
իսկ
միաբանեալ
գրեցին
՚ի
դուռն
արքունի,
եւ
ազդ
արարին
մեծամեծացն
պարսից,
եւս
եւ
Պերոզայ
արքայի,
եւ
ասեն.
խորհի
Վահան
Մամիկոնեան
ապստամբիլ
եւ
ապստամբեցուցանել
զՀայս
՚ի
տէրութենէ
ձերմէ.
եւ
վասն
այսր
ժողովեալ
է
առ
իւր
զբազումս.
եւ
եթէ
ասեն`
ոչ
այժմ,
բայց
եւ
ոչ
յետ
բազում
աւուրց
յարուսցէ
խռով
ութիւն
սաստիկ
՚ի
վերայ
ձեր.
եւ
որպէս
արարին
հարք
նորա
վրդովելով
զաշխարհ
ձեր,
սա
եւս
աւասիկ
ե'րբ
եւ
է`
զնոյն
ունի
գործել:
Լուեալ
արքայի
եւ
աւագանւոյն
պարսից
զայսպիսի
բանս
ք
սութեան
զՎահանայ,
անկան
՚ի
կասկած
՚ի
վերայ
նորա.
եւ
խորհէին
ունիլ
զնա:
Զգացեալ
զայս
Վահանայ,
եւ
կասկածեալ`
թէ
գուցէ
յաւուր
միում
դաւ
ինչ
գործեսցեն
նմա
թշնամիք
իւր,
վարանէր
՚ի
միտս.
եւ
դառնացեալ
՚ի
վերայ
նոցա`
խորհուրդ
վատ
խորհեցաւ .
ել
եւ
գնաց
ինքնին
՚ի
դուռն.
եւ
յանդիման
լեալ
առաջի
Պերոզայ`
տկարացաւ
՚ի
հաւատս,
եւ
ընկալաւ
զօրէնս
մոգութեան.
որոյ
վասն
պատուեցաւ
՚ի
նմանէ:
Բայց
այսու
ամենայնիւ
խիթացեալ
Պերոզայ
՚ի
վերայ
հաւատարմ
ութեան
նորա`
ոչ
եթող
զնա
գնալ
իւր
մինչեւ
ետ
բերել
՚ի
Պարսս
զկրտսեր
եղբայր
նորա
զվարդ
յաշխարհէն
Տայոց.
եւ
պահեաց
զնա
առ
իւր
՚ի
պատանդի:
Եւ
ապա
տուեալ
Վահանայ
զիշ
խանութիւն
արքունի
գործակալութեան`
արձակեաց
զնա:
Եւ
իբրեւ
եկն
նա
՚ի
Հայս,
՚ի
միտ
առեալ
զչարն`
զոր
գործեաց,
սգայր
՚ի
սրտի
իւրում.
եւ
առ
բազում
տրտմութեն
վարէր
զկեանս
անշքութեամբ.
եւ
որ
հաւատարիմ
ծառայքն
էին
նորա`
խորշէին
՚ի
նմանէ
վասն
ուրացութեանն:
Եւ
յորժամ
գիտացին
նաեւ
ուխտապահ
նախարարք
զտկարանալ
նորին
՚ի
հաւատս,
երկեան
յոյժ.
եւ
մեղադիր
լինէին
նմա
վասն
անարժան
գործոյն:
Այլ
պատուէր
զնա
Ատրվշնասպ
մարզպան:
Իսկ
ուրացողացն
դասք
հայեցեալ
՚ի
նա`
թէպէտ
եւ
վասն
ուրացութեանն
յիշխէին
յոխորտալ
՚ի
վերայ
նորա .
բայց
տեսեալ
զնա
առաւել
քան
զառաջինն
պատուել
յարքայէ`
նախանձաբեկ
լինէին
՚ի
նա:
Եւ
եթէ
անյաջող
ութիւն
ինչ
պատահէր
ինքեանց
՚ի
գործ
արքունի,
զնա
ասէին
պատճառ
այնմ,
այլեւ
՚ի
փոքր
ինչ
իրս
եթէ
տկարանային,
նա
ոչ
թողու
ասէին
առնել`
որպէս
պիտոյն
է,
եւ
որ
քան
զօր
ատելութեամբ
վառեալ
ընդդէմ
նորա`
հանապազ
չարիս
խօսէին
զնմանէ.
եւ
կոչէին
զնա
ամբարհաւաճ
հպարտ.
նստի
ասէին,
եւ
ամենեցուն
ունչս
առնէ,
ըստ
գրելոյ
Փարպեցւոյն:
գ.
Էր
յայնմ
ժամանակի
կացուցեալ
՚ի
վերայ
հանքաց
ոսկւոյ
այր
ոմն
Վրիւ
անուն
յազգէ
ասորւոց.
որում
եւ
ձեռնտու
եւ
օգնական
էր
Վահան.
եւ
զի
այրն
այն
ոչ
կարէր
՚ի
գլուխ
տանիլ
զգործն,
եւ
վնաս
եւս
հասուցանէր
յարքունիսն,
զայն
տեսել
Վահանայ`
ինքն
ժողովեաց
զոսկին
՚ի
դուռն:
Ընդ
այս
դժուարացեալ
Վրուայ`
գնաց
՚ի
Պարսս,
եւ
ամբաստան
եղեւ
զնմանէ
առաջի
Պերոզի,
ասելով.
նա
խափան
էարկ
գործոցս.
եւ
ինքն
ժողովեալ
զամենայն
ոսկի
`
խորհի
գնալ
առ
կայսր,
եւ
կամ
յաշխարհն
Հոնաց,
եւ
տալ
զայն
՚ի
նոսա,
եւ
խնդրել
տրովք
գունդ
զօրաց,
եւ
ապստամբիլ
՚ի
քէն:
դ.
Զայս
իբրեւ
գիտաց
Վահան,
առեալ
զամենայն
ոսկի`
զոր
ժողովեալն
էր ,
վաղվաղակի
եհաս
՚ի
դուռն:
Եւ
Պերոզի
իմացեալ
զայն`
զարմացաւ,
եւ
ասէ.
եկդ
Վահանայ
այդպէս
արագ`
շատ
ընդդէմ
է
բանիցն
Վրուայ.
մանաւանդ
եթէ
բերեալ
եւս
իցէ
ինչ
ընդ
իւր:
Յանդիման
լեալ
ապա
Վահանայ
առաջի
արքայի`
մատոյց
նմա
զոսկին,
զոր
բերեալ
էր:
Ընդ
որ
ուրախացեալ
արքայի`
հրամայեաց
կոչել
անդր
եւ
զՎրիւ.
եւ
ասէ
ցնա.
խօսեա'յ
արդ
եւ
առաջի
Վահանայ`
զոր
խօսէիրն
զդմանէ
առաջի
իմ:
Եւ
իբրեւ
խօսեցաւ
նա`
զոր
ինչ
եւ
ունէր
՚ի
սրտի
իւրում,
յանդիմանելով
միանգամայն
եւ
զՎահան
իբրեւ
անտեղեակ
արքունի
իրաց,
ասէ
Վահան.
յիրաւի
ըստ
դորա
բանիցդ
ամբաստանութեան`
գիտեմ
եւ
ես`
անհանճար
եւ
տկար
լինել
անձինս.
բայց
սակայն
չեմ
այնքան
կոյր,
որ
ոչ
կարիցեմ
տեսանել
զարեաց
իշխան
ութեան
զոյժ
եւ
զզօր
ութիւն
որք
զբազ
մութիւն
ազգաց
ընդ
ձեռամբ
իւրեանց
նուաճեալ
ունին
որոց
եւ
ոչ
կայսր
յունաց
կարէ
զդէմ
ունիլ
զօրօք
իւրովք :
Իսկ
ես`
որ
ըստ
դորա
ասելոյդ
ապստամբիլս
կամիմ
եւ
ոչ
ծառայ
մի
ունիմ,
որ
ինձ
խոհակեր
ութիւն
արասցէ.
եւ
ոչ
իսկ
երկուց
կամ
երից
պատանեաց
իշխեմ
տիրաբար.
իմ
գնդի
ոյժ
ահա
այդ
է,
զոր
դա
գումարեաց:
Բայց
թէ
արդարեւ
ունէի
ես
խորհուրդ
ապստամբելոյ
՚ի
ձէնջ,
եւ
կամէի
գնալ
ուրեք
յօտար
երկիր,
զի՞
եւս
բերէի
այսր
զայդչափ
ոսկի.
որ
բաւական
լինէր
ինձ
մինչեւ
՚ի
մահ
իմ,
թէեւ
բազում
ամիս
ապրէի:
Այլ
արդ`
ես
հաւատարմութեամբ
գիտեմ
վաստակել
ձեզ.
եւ
ձեր
կամք
այդ
է`
զհաւատարիմ
ծառայս
ձեր
մեծացուցանել,
եւ
ոչ
թէ
սուտ
ամբաստանութեամբ
այդպիսի
առն`
անհաւատարիմ
համարիլ:
Լուեալ
զայս
թագաւորին
Պերոզի
եւ
ծառայից
նորա`
արդարացուցին
զբանսն
Վահանայ
քան
զՎրուայ :
Ապա
բազում
մեծարանօք
պատուեալ
Վահանայ
՚ի
Պերոզայ`
դարձաւ
եւ
եկն
իւր.
այլ
քանզի`
որպէս
ասացաք,
ո'չ
գոյր
խաղաղ
ութիւն
մտաց
նորա
զամենայն
աւուրս
վասն
բանի
ուրացութեանն,
տարակուսել
տխրէր
յանձն
իւր,
եւ
խորհէր
հրաժարիլ
յամ
իրաց.
քանզի
երկնչէր,
թէ
գուցէ
պատրեալ
՚ի
փառաց
ի`
մօռանայցէ
զերկիւղ
հանդերձելոյ
աշխարհին,
եւ
կորիցէ.
եւ
այսպէս
ցանկ
մաշելով
՚ի
միտս
իւր`
տառապէր,
եւ
անդադար
խնդրէր
՚ի
Քրիստոսէ`
շնորհել
նմա
ժամ
բարի.
ամենայն
ինչ
ասէ
քեզ
հնարաւոր
է
Աստուած
իմ,
դու
լեր
ինձ
ապաւէն.
եւ
ցոյց
ինձ
ճանապարհ
յոր
գնացից,
տու'ր
եւ
ժամանակ
դարձցի
խոստովանութեան,
զի
կեցից,
եւ
օրհնեցից
զքեզ:
Եւ
զայս
խորհուրդ
սրտի
իւրոյ
յայտ
արար
հաւատարիմ
նախարարացն,
որոց
լուեալ
զայն`
առաւել
եւս
քաջալերէին
զնա`
համարձակ
քերել
յանձն
զկեղտ
անուն
ուրացութեան.
եւ
նա
յամենայն
աւուր
սպասէր
դիպօղ
ժամ
գտանելոյ :
ե.
՚Ի
նոյն
աւուրս
վախճանեցաւ
Քրիստափոր
կաթուղիկոս,
կացեալ
՚ի
հայրապե
տութեան
ամս.
ե.
եւ
զի
կային
ոմանք
դեռեւս
յաշակերտաց
սրբոյն
Սահակայ,
յորս
երեւելի
էր
Յովհան
Մանդակունի
յորդորեաց
Վահան
Մամիկոնեան
զնախարարսն`
զնա
ընտրել
կաթողիկոս.
զի
ակն
առնէր
միջնորդութեամբ
նորա
գտանել
զփրկ
ութիւն
հոգւոյ
իւրոյ:
Ապա
հաւանութեամբ
ամենեցուն
նստուցին
կաթուղիկոս
զնա
ինքն
զՅովհան
Մանդակունին`
՚ի
գեղջէ
Ծախնոտայ`
՚ի
գաւառէն
Արշամունեաց,
որ
եւ
էր
յայնժամ
՚ի
հասակի
իբր
եօթանասուն
եւ
հինգ
ամաց,
այր
սքանչելի,
եւ
լի
երկնային
իմաստութեամբ.
եւ
հրեշտակային
սրբ
ութիւն
որ
եւ
զկարգ
ժամերգ
ութեան
մերոյ
առաւել
եւս
վայելչացոյց,
շարադրեալ
զբազում
աստուածավայել
աղօթս`
մաղթանս
եւ
քարոզս
՚ի
ժամագրքի.
ընդ
որս
եւ
զզարթուցեալքն
եւ
զզքէն
գոհանամք,
որպէս
յիշէ
Յովհաննէս
Իմաստասէր
՚ի
կանոնն.
իա:
Եւ
եւս
զերգս
հոգեւորս
ընդ
աւանդելոյ
Յովհաննու
պատմաբանի
՚ի
կարգս
կաթուղիկոսաց,
թերեւս
եւ
զթագաւորքն:
Զարդարեաց
սա
եւ
զկարգս
Մաշտոցացն,
ընդ
որում
է
տեսանել
՚ի
խորագիրս
երկաթագիր
հին
Մաշտոցաց.
որպէս
աւանդէ
եւ
Ասողիկ.
ի.
եւ
յաւէտ
զկարգ
ձեռնադրութեանն`
ըստ
ասելոյ
Վարդանայ.
եւ
վայելչացոյց
զպատարագամատոյցն.
զի
թէպէտ
եւ
ըստ
գրելոյ
մեր.
՚ի
56.
երես
510.
511.
եւ
768.
եւ
վկայելոյ
Լամբրոնացւոյն`
կայր
այն
պատարագամատոյց
յազգի
մերում
աւանդեալ
՚ի
Լուսաւորչէ
եւ
՚ի
Մեծէն
Ներսիսէ
եւ
՚ի
սրբոյն
Սահակայ.
բայց
սա
ինքն
Մանդակունին
առաւել
եւս
ճոխացոյց
՚ի
բանից
սրբոյն
քարոզի
եւ
Ոսկեբերանի:
Արար
սա
եւ
զհոգեշահ
ճառս
բազումս
սքանչելի
վարդապետութեամբ,
զորս
յիշատակէ
Յովհաննէ
կաթողիկոս
պատմաբան.
եւս
եւ
զթարգմանութիւնս
զանազան
օգտաւէտ
գրեանց:
