Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Փոկաս ոմն անուն զօրավար յունաց` ՚ի դասէ հարիւրապետաց կայսերական գնդին, այր դժնեալ եւ նենգաւոր, գրգռեալ զզօրս հոռոմոց ընդդէմ հայկազինն Մօրկայ կայսեր` բռնութեամբ նստաւ յաթոռ ինքնակալութեան. եւ կենդանւոյն ձերբակալ արարեալ զՄօրիկ` կացոյց առաջի իւր . եւ ետ խողխողել յանդիման աչաց նորա զհնգեսին որդիս նորին. եւ զի կրտսեր որդի նորա դեռ տղայ էր, դայեակ նորին թաքուցեալ զնա` մատոյց ՚ի մահ զիւր մանուկն փոխանակ արքայորդւոյն: Իբրեւ ետես զայն բարեպաշտօն Մօրիկ, չկարաց հանդուրժել ընդ մահ օտարի վասն իւրումն զաւակի. այլ` ինքնակամ յայտնեաց, թէ չէ ' այդ իմ որդի. եւ հրամայեաց զիւր զհարազատ ծնունդն մատուցանել ՚ի զենումն. եւ ՚ի խողխողիլ անդ մատաղ մանկանն` կաթն հեղաւ ՚ի նմանէ : Եւ ապա բռնաւորն Փոկաս սպան եւ զնա ինքն զՄօրիկ. որ եւ յայս ամենայն անցս դառնագին մահու ոչինչ այլ յաւել ասել, բայց միայն զայս. արդար ես տր. եւ ուղիղ է դատաստան քոյ:
       Իսկ ապիրատն Փոկաս հաստատեալ ՚ի կայսեր ութեան իւրում` առ պատրուակելոյ զչար ութիւն իւր հրեշտակ առաքեաց առ Խոսրով երկրորդ արքայ Պարսից` այն է թոռն հաւատացելոյն Խոսրովու, մականուամբ Աբրուզ ասացեալ, եւ անմեղադիր արար զանձն վասն սպանութեան Մօրկայ: Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ Խոսրով զաղետալի մահ բազմերախտ իւրում բարերարի` յորմէ հաստատեալ էր ՚ի թագաւորութեան իւրում, յանհնարինս դառնացեալ` անդէն առ նմին եդ զպատգամաւորն ՚ի բանտ արկանել. եւ առ վրէժս խնդրելոյ ՚ի Փոկասայ` վաղվաղակի գումարեաց զօր բազում` խաղալ ՚ի վերայ նորա:
       Յայն ժամանակի ապստամբեցաւ ՚ի Փոկասայ եւ Ներսէս մեծ զօրավար յունաց` որդի հայկազինն Ներսեհի Բասենցւոյ. եւ գնացել էառ զԵդեսիա. եւ ազդ արար Խոսրովու` փութալ ելանել ՚ի վերայ Փոկասայ. եւ ես աէս ձեռնտու եղէց քեզ ընդդէմ անողորմ առն, որ ոչ խնայեաց ՚ի տէրն իմ եւ յերախտաւորն քո ՚ի Մօրիկ: Զայս լուր առել Խոսրովու` առաւել եւս բորբոքեցաւ. եւ առեալ ընդ իւր զԱշոտ զօրավար հայոց զորդի Սմբատայ Բագրատոււոյ` դիմեաց բար կութեամբ մեծաւ ՚ի յոյնս:
       Եւ քանզի գիտէր, եթէ Մուշեղ Մամիկոնեան թշնամութեամբ է ընդ յոյնս վասն զուր զրպար տութեան նոցին, առաքեաց առ նա դեսպան, եւ կոչեաց զնա գալ առ ինքն զօրօք Տարոնոյ, եւ գնալ ընդ իւր ՚ի վերայ յունաց: Եւ նա թէպէտ եւ ծեր էր, բայց այսու ամիւ յօժարեցաւ գնալ: Այլ յետոյ գրգռեալ ՚ի բանսարկութենէ ոմանց` յիշեաց զոր արար ընդ նա Խոսրով ՚ի կողմանս Պարսից, եւ ո'րպէս փոխանակ պատուելոյ` կամէր ըմբռնել եւ սպանանել զնա . վասն որոյ եւ ՚ի կասկած անկեալ` հաստատեաց ՚ի մտի չերթալ առ նա:
       Զայս լուեալ Խոսրովու` առաքեաց առ նա զԱշոտ զօրավար, եւ ասէ. ե'կ առ իս, եւ յարգեցից զծեր ութիւն քոյ. այլ Մուշեղ ոչ միայն անսաց նմա, այլեւ խստութեամբ արար պատասխանի: Ընդ որ ցասուցեալ Խոսրովու` վերստին առաքեաց առ նա զայլ ոմն դեսպան, եւ ասէ. եթէ ոչ եկեսցես ընդ իս, ՚ի դառնալ իմում ՚ի յունաց` քանդեցից զաշխարհ քո , եւ շղթայիւք տարայց զքեզ ՚ի Պարսս. եւ անդ ջանմեցից քեզ մոխիր փոխանակ հացի: Իսկ Մուշեղ եւ ոչ իսկ արար պատասխանի այսմ, այլ` սկսաւ ամրացուցանել զամենայն տեղիս գաւառին իւրոյ Տարոնոյ` ՚ի դիմի հարկանիլ Խոսրովու, եթէ դիմեսցէ ՚ի վերայ իւր: Եւ քանզի Խոսրով արքայ փութայր գնալ զճանապարհ իւր, ոչ հոգացեալ զնմանէ` չու արար խաղալ ՚ի վերայ յունաց:
       բ. Լուեալ Փոկասու կայսեր զգալուստ Խոսրովու, եւ տեսել թէ ապստամբեալ է յիւրմէ եւ Ներսէս , վարանէր յանձն իւր: Եւ ապա ժողովեալ զօր բազում յոյժ` առաքեաց ՚ի վերայ Խոսրովու. եւ առ զդէմ ունելոյ Ներսեսի եւս` առաքեաց եւ ՚ի վերայ նորա զմասն ինչ զօրաց. այլ իբրեւ ետես` թէ ոչ նուաճի Ներսէս բռնութեամբ, կոչեաց զնա առ ինքն դաւաճանութեամբ եւ սուտ երդմամբ. եւ կենդանւոյն այրեաց զայրն քաջ: Եւ այս եղեւ անտանելի տրտ մութիւն ազգին յունաց, քանզի յանուանէ նորա սարսէին ամենայն թշնամիք նոցա. որպէս եւ պարսիկք իսկ. ըստ որում գրէ Թէոփանէս:
       Սոյն այս Ներսէս է այն, առ որ բազում անգամ գրեաց թուղթ օրհն ութեան եւ ընտանեկան սուրբ Գրիգոր պապն. որպէս է տեսանել ՚ի մատեանս թղթոց նորա. ա. 6. դ. 32. եւ զ. 14. եւ Ներսէս առ նա: Զանուն այսր Ներսեսի շփոթէ Բարոնիոս (յամն. 568. ) ընդ անուան Ներսեսի Մեծի Պատրկի:
       Յետ մահուն Ներսեսի` Խոսրով արքայ պարսից ահագին իմն զօրութեամբ յարձակեալ ՚ի վերայ զօրացն յունաց` անհնարին հարուածովք խորտակեաց զնոսա, եւ արար փախստական. եւ ինքն խաղաց յառաջ մինչեւ ՚ի Քաղկեդոն, եւ էառ զայն: Եւ քանզի բազումք ՚ի զօրացն յունաց` ըստ գրելոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի` դիմեալ էին ՚ի կողմանս Բասենոյ, ընդդէմ նոցա առաքեաց Խոսրով զԱշոտ. որոյ յանկարծակի հասեալ ՚ի վերայ նոցա ՚ի մեծի դաշտին` եհար եւ կոտորեաց զնոսա չարաչար յոյժ, մինչեւ ոչ մնալ ՚ի նոցանէ գրեթէ եւ ոչ մի. եւ առեալ զաւար նոցա` դիմեաց ՚ի վերայ Կարնոյ. եւ սաստիկ պատերազմաւ էառ զայն. եւ եդեալ պահապանս ՚ի քաղաքին` վաղվաղակի եհաս անդրէն առ Խոսրով ՚ի Քաղկեդոն:
       Իսկ Խոսրով յաւարի առեալ զբազում քաղաքս Յունաց` դարձաւ յաղթանակաւ, եւ եկն ՚ի Կարին. եւ առաքեաց անտի զքեռորդի իւր զՄիհրան տասն հազարաւ ՚ի Տարոն, պատուէր տուեալ նմա եղծանել եւ աւերել զամենայն աշխարհն Տարոնոյ, ուր իշխէրն Մուշեղ. եւ զնոյն ինքն զՄուշեղ ունիլ եւ կապել ՚ի շղթայս, եւ ածել կենդանւոյն առ ինքն: Եւ ապա թողեալ Խոսրովայ զԱշոտ ՚ի Կարին ` ել եւ գնաց ՚ի Տիսբոն: Եւ Աշոտ յետ երկուց ամաց հրաման ընկալեալ ՚ի Խոսրովայ` եհան ՚ի Կարնոյ զգերիսն, եւ տարաւ ՚ի յԱհմատան. եւ քանզի Յովհան կաթողիկոս` որ էր ՚ի բաժնի յունաց, ՚ի յառնել պատերազմին փախուցեալ էր ՚ի Կարին իբր յապահով տեղի, եւ ամրացեալ էր անդ, ՚ի գերել Աշոտոյ զբնակիչս Կարնոյ` նա եւս վարեցաւ ընդ նոսա ՚ի գեր ութիւն յԱհմատան:
       գ. Այլ Միհրան քեռորդի Խոսրովու եկեալ տասն հազարաւ ՚ի գաւառն Հաշտենից ` կալաւ անտի զոմն իւր առաջնորդ ճանապարհի, եւ եկն մինչեւ ցլեառն Արձան: Եւ թողեալ անդ զերկու հազար զօրս վասն պահպան ութեան եւ վասն ըմբռնելոյ զփախստեայսն` էանց ինքն ութն հազարաւ ՚ի Տարոն. եւ եկն ՚ի Մեղտի. եւ անտի առաքեաց գունդ մի հազար զօրաց ՚ի վերայ ամրոցին` որ կոչիւր Աստղոն, մօտ յԻննակնեան վանսն. տեսանել եւ զննել` թէ ո'րպէս մարթ իցէ նմա կատարել զխորհուրդ իւր:
       Էին բնակեալ ՚ի կողմանս յայնոսիկ եօթն խոտաճարակ ճգնաւորք, զորոց յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ, որք եւ փայլէին հրեշտակակրօն վարուք: Սոքա գիտացեալ զարշաւանս պարսից` եկին վաղվաղակի յԻննակնեան վանս. եւ ազդ արարեալ կրօնաւորացն` յորդորեցին զնոսա փախչիլ անտի. եւ ինքեանք մնացին անդէն յեկեղեցւոջ: Եւ մինչդեռ կային յաղօթս առ աստուած, եւ խնդրէին զօգն ութիւն ՚ի նմանէ, յանկարծակի հասին անդր գունդ զօրացն պարսից` որք գնացեալ էին յԱստղն, եւ կողոպտեցին զվանսն. եւ մտեալ յեկեղեցին` յարձակեցան ՚ի վերայ ճգնաւորացն եւ սպանին զնոսա առաջի սրբոյ սեղանոյն. որոց մարմինը թաղեցան յետոյ առ գերեզմանաւ սրբոց ճգնաւորացն Անտոնի եւ Կրօնիդեայ: Զտօն սոցա կատարեմք առանձին շարականաւ, զոր արարեալ է Յովհաննու Մամիկոնէի, եւ կամ Երզնկացւոյ, որպէս դնի ՚ի ձեռագիր շարակնոցի միում: Այլ գունդն պարսկական զօրաց դարձեալ անտի` եկին վերստին յԱստղոն. եւ զերկուս աւուրս կացեալ առ նովաւ` չկարացին մտանել ՚ի ներքո:
       Իսկ Մուշեղ լուեալ զաղէտ սպանութեան ճգնաւորացն` տրտմեցաւ յոյժ. զի ոչ ակն ունէ, թէ պատահեսցի ինչ այսպիսի ընդ վանականսն եւ ընդ ճգնաւորսն ընդ այնոսիկ, զորս յոյժ սիրէր: Եւ ապա կոչեալ առ ինքն յամուրն Ողկան զՎահան` որ մականուամբ Գայլ կոչեցաւ, զոր եւ Մուշեղայ կացուցեալ էր փոխանակ իւր իշխան Տարոնոյ, խօսեցաւ ընդ նմա, եւ ասէ. ես ծերացեալ եմ որդեակ իմ, եւ ժառանգ զայլ ոչ ունիմ. եւ ահա զքեզ հաստատեմ այսօր ժառանգ ամենայնի զոր ունիմ. եւ երկիրս իմ եղիցի քեզ եւ զաւակի քո յետ Քրիստոս. եւ արդ` զօրացիր տերամբ , եւ մարտիր իմաստութեամբ ընդ թշնամիսն. եւ դիր զայս ՚ի մտի քում, զի եթէ ՚ի վերայ եկեղեցւոյ եւ քրիստոնէից պատերազմեցիս, մարտիրոս ութեան ընկալցիս պսակ. եւ եթէ ՚ի վերայ մարմնաւոր իրաց, այն եղիցի քեզ անուն քաջութեան . արդ` արի որդեակ իմ, եւ արա ' ընդ իմաս տութեան քում, զի այր հանճարեղ ես դու. եւ փոքումք կարես մեծամեծս առնել, եւ սուրբ Կարապետ եղիցի քեզ օգնական:
       դ. Զօրացել Վահանայ ՚ի յորդորանայ Մուշեղայ` պատրաստեցաւ վանել զՄիհրան. այլ կամելով խաղաղութեամբ եւ հնարիւք վճարել զիրսն` առաքեաց առ նա դեսպան. եւ աղաչեաց զնա դառնալ յետս: Իսկ Միհրան ասէ. ոչ կարեմ դառնալ, մինչեւ ոչ կալայց կենդանւոյն զիշխանն Մուշեղ, եւ տարայց առ արքայ. ապա թէ ոչ` եդեալ եւ իմ ՚ի մտի քանդել զերկիրդ Տարոնոյ առ հասարակ. եւ առնուլ յաւարի զամենայն տեղիս:
       Զայս լուել Վահանայ` հնարեցաւ խոհական ճանապարհաւ վարիլ ընդ Միհրանայ, եւ ապականել զամենայն պարծանս նորա ` առանց կորուսանելոյ բնաւ զմի որ յիւրոց անտի: Առաքեաց առ նա դարձեալ դեսպան, եւ ասէ. եթէ ոչ հանջիք զերկիրս Տարոնոյ ՚ի ձեռաց իմոց այլ ինձ յանձնեսջիք զայն, տաց եւ ես ՚ի ձեռս ձեր զՄուշեղ. եւ եկից առ քեզ. եւ վճարեսցի ամենայն ինչ խաղաղութեամբ:
       Ընդ այս բան Վահանայ տարակուսեալ Միհրանայ` խորհուրդ արար ընդ իւրսն. եւ յանձն էառ զդաշնն Վահանայ, եւ էջ յաւանն Մուշ: Իսկ Վահան վաղվաղակի գնացեալ յՕձ քաղաք` կարգեաց անդ զոր ինչ միանգամ խորհեալն էր առնել. եւ ապա եկն առ Միհրան. եւ եցոյց նմա սէր մեծ: Եւ ապա բանս ՚ի մէջ արկեալ առաջի իշխանացն պարսից` որք էին ընդ Միհրանայ, ասէ ցՄիհրան. այժմ Մուշեղ բնակեալ է յամուրն Ողկան. եւ իշխանք եւ մտերիմք նորա ամրացեալ են յայլեւայլ բերդս. արդ` եթէ հաճոյ թուեսցի քեզ, արասցուք այսպէս. առաքեա ' ընդ իս զչորս հազար արս հզօրս. եւ ես մտից նոքօք անարգել յամուրսն յայնոսիկ, եւ յաւէտ եւս յՕձ քաղաք, եւ կալայց անաշխատ զմտերիմսն Մուշեղայ. եւ ապա զնոյն ինքն զՄուշեղ. եւ տաց զնա ՚ի ձեռս քո:
       ե. Իսկ Միհրանայ պատրեալ եւ ոչինչ կասկածեալ ընդ բանսն Վահանայ` ետ ՚ի ձեռս նորա զչորս հազար հեծեալս ՚ի զօրաց իւրոց. եւ նորա առաջնորդեալ նոցա` տարաւ մերձ ՚ի գեօղն Խարձ. եւ անդ եթող ՚ի նոցանէ զարս յիսուն, եւ ասէ ցնոսա. եթէ յաջողեսցի գործ մեր, առաքեցից առ ձեզ զմի ոք նշանաւս իմով. եւ դուք փութաջի'ք գնալ առ Միհրան, եւ ածջի'ք զայլ եւս զօրս ՚ի քաղաքն Օձ: Եւ ինքն դիմեալ անտի` եկն զօրօք պարսից ՚ի դուռն Օձ քաղաքի, որոյ անցքն էր նեղ եւ դժուարին . զի չէ'ր հնար բազմութեան մարդկան ընդ այն ՚ի միասին մտանել ՚ի ներքս` մանաւանդ հեծելոց: Ընդ Վահան փոքր ինչ հեռի ՚ի քաղաքէն հանգիստ տուեալ զօրացն` պատուիրեաց նոցա, եւ ասէ. ՚ի մտանել իմում ՚ի քաղաքն` մտջի'ք եւ դուք զհետ իմ խաղաղութեամբ իբրեւ բարեկամք, զինեալք ՚ի ներքուստ. եւ յորժամ տաց ձեզ նշան. մի խնայեսջիք ումեք բնաւ մի ծերոյ եւ մի տղայոց այլ զամենեսեան կոտորեսջիք սրով:
       Եւ ապա յառաջեալ ինքն քան զնոսա` եմուտ ՚ի քաղաքին ՚ի ներքս` առաքեաց զնոսա Վահան հետզհետէ ՚ի տունս տունս. եւ որք ՚ի դարան մտեալ էին ՚ի տունսն յայնոսիկ` արք կորովիք սպառազինեալք, ընդ մտանել նոցա ՚ի ներքո` իսկոյն խեղդէին զնոսա անձայն, եւ հատանէին զգլուխս նոցա. եւ զմարմինսն քարշէին ՚ի տեղին, զոր յառաջնագոյն պատրաստել էին. եւ ամենեւին ոչ ոք յըզկնի մտելոցն ծանեաւ թէ զի՞նչ իրք անցանիցեն ընդ առաջինսն: Եւ այսու օրինակաւ սպան զչորս հազարսն: Այլ յառաջ քան զաւարտել նորա զայս գործ առաքեաց փութանակի զմի ոմն ՚ի հաւատարիմ ծառայից իւրոց առ յիսունսն, զորս թողեալ էր ՚ի գեօղն Խարձ. եւ ՚ի ձեռն նոցա ետ բերել ՚ի Միհրանայ զերկու հազար արս ընտիրս. եւ այնպիսի գործ էր հնարեալ (ասէ պատմագիրն ) զոր ոչ կարացին բնաւ գիտել պարսիկք: Եւ մինչչեւ էին եկեալ այն երկու հազարք առեալ Վահանայ զզգեստս սպանեալ զօրացն պարսից` զգեցոյց հայոց. եւ զերիվարս նոցա ետ նոցա. եւ եհան զնոսա ՚ի դուռն քաղաքին. պատուէր ետ նոցա. եւ ասէ. յորժամ հասանեն աստ զօրք պարսից, ՚ի տեսանել նոցա զձեզ` մտջիք ՚ի ներքո ՚ի քաղաքն. եւ թողջի'ք բաց զդուռն, եւ հնչեցուսջիք զփողն յաղթութեան. զի կարծեսցեն, թէ առիք դուք զքաղաքն: Եւ որպէս պատուիրեաց նոցա Վահան, արարին այնպէս: Զայն իբրեւ տեսին պարսիկքն, սկսան դիմել փութով ՚ի քաղաքն. որոց ընդառաջ ելեալ Վահանայ արտաքոյ` աւետիս ետ նոցա. եւ անդ նախ քան զմտանել նոցա` ՚ի ներքո իսկոյն դարձոյց յետս քսան` գնալ աւետաւոր Միհրանայ, եթէ առաւ քաղաքն: Եւ յորժամ սկսան պարսիկք մտանել ՚ի ներքո, քաղաքացիքն զմտեալսն սպանանէին, եւ միանգամայն փողս հարկանէին. եւ Վահան զկնի նոցա մտեալ ընդ հուն նեղ ճանապարհի դրանն` պահէր զանցս. եւ ոչ տայր նոցա տեղի փախստեան, մինչեւ ամենեցուն կոտորիլ իսպառ: Զայս գործ կատարեալ Վահանայ` հրամայեաց հատանել զունչս կոտորելոցն եւ արկանել ՚ի մախաղս. իսկ զգլուխսն ետ կանգնել ցցօք ՚ի վերայ պարսպին: