Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ներսէս հայրապետ` Շինօղ կոչեցել, լցեալ զժամանակ կենաց իւրոց, վախճանեցաւ յերրորդում ամի իշխանութեանն Գրիգորի պատրկի Մամիկոնէի, կացեալ ՚ի հայրապե տութեան ամս. ՚ի. ամիսս իբր. 9. եւ թաղեցաւ ՚ի հանգստարանի անդ` ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ եկեղեցւոյն, զոր շինեաց նա ինքն Ներսէս ՚ի վերայ Խոր վիրապին յԱրտաշատ քաղաքի: Եւ յաջորդեաց զաթոռ հայապետութեանն Անաստաս ՚ի գեղջէ Արկուռոյ, կամ Ակոռոյ, որ ՚ի յոտին Մասեաց: Սոյն այս Անաստաս յառաջն էր սենեկապան Ներսեսն կաթուղիկոսի. եւ ՚ի փախչիլ նորա յերեսաց Թէոդորոսի Ռշտունւոյ` եղեւ վերակացու շինուածոցն, զորս սկսեալ էր առնել նա շուրջ զեկեղեցեաւն: Եւ յորժամ նստաւ կաթուղիկոս, շինեաց եւ ինքն վանս կրօնաւորաց` եւ ՚ի նմա զպայծառ եկեղեցի յիւրում հայրենւոջ ՚ի գեղջն Արկուռոյ, յօրինեալ առ նովաւ եւ հիւրանոցս եւ աղքատանոցս:
       ՚Ի նոյն աւուրս շինեաց եւ մեծ իշխանն Գրիգոր Մամիկոնեան զեկեղեցի փառաւոր իբրեւ զճեմարան երկնային ՚ի մեծ աւանն Արուճ, որ ՚ի ծործորս Արագած լերին. եւ անդ ՚ի հարաւոյ կողմանէ կանգնեաց արքունիս եւ բնակարանս հաստահեղոյս քարամբք առ եղեր քարաժայռ ձորակի, որոյ ընդ ծերպսն բղխէր աղբիւր ականակիտ: Շինեաց եւ վանք մի մեծ. եւ ՚ի նմա չքնաղ եկեղեցի յերեւելից` կուսէ Եղիվարդայ վասն կուսակրօն միանձանց:
       բ. Երեւելի էր յաւուրս սոցա ՚ի Հայս Անանիա վարդապետ Շիրակացի, որ եւ անեցի կոչի. սա յետ աւարտելոյ զվարդապետական ուսմունս` փափաքելով ուսանիլ եւ զարտաքին իմաստս` զհետ էր գտանելոյ զուսուցիչ ոք. բայց որպէս ինքն գրէ, ոչ գտել յայնոսիկ կողմանս` գնաց յաշխարհն Յունաց. եւ ՚ի բազում քաղաքս խնդրել ոչ եգիտ` զոր խնդրէր: Լուեալ ապա` թէ գտանի Իմաստասէր ոմն բազմահմուտ ՚ի Տրապիզոն քաղաքի` եկեալ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ` Տիւքիկոս անուն բիւզանդացի, գնաց անդր. եւ կացեալ առ նմա ամս ութն` ուսաւ ՚ի նմանէ զամենայն արտաքին իմաստութեան, մաշելով ՚ի նոյն անխոնջ ջանիւք զկար զօրութեան իւրոյ. եւ դարձ արարեալ անտի ՚ի Հայս` փափաքէր տարածել զուսումն իւր եւ յայլս. բայց ոչ կատարեցաւ փափաք նորա: Եւ ապա ձեռն էարկ, եւ արար բազում գիրս ՚ի վերայ ամենայն գիտութեանց` մանաւանդ ՚ի վերայ մաթէմաթիգականաց, եւս եւ ՚ի վերայ քերականական արուեստից եւ ճարտասանական հանդիսից եւ փիլիսոփայական ուսմունից ՚ի քաղդէացւոց եւ ՚ի յունաց. ընդ որում գրէ Գրիգոր Մագիստրոս առ Պետրոս Գետադարձ. եւ բազում գովութեամբ խօսի զնմանէ, եւ համարի զնա գերագոյն փիլիսոփայ. տե'ս զսմանէ ՚ի ծանօթութեան: Յօրինեաց սա եւ գիրս աստղագրութեան. արար եւ պէսպէս ճառս. գրեաց եւ բանս խրատուց ՚ի խնդրոյ Գրիգորի Միայնակեցի: Աշակերտեցան սմա բազումք. յորս յանուանէ յիշատակին սոքին եւեթ. Հերմոն, Տրդատ, Ազարիա, Եզեկիէլ, եւ Կիրակոս, որք եղեն ջատագովք Քաղկեդոնի սուրբ ժողովոյն. որպէս վկայեն պատմիչք մեր:
       Տեսեալ Անաստասայ կաթուղիկոսի զսորա այնչափ վարժ ութիւն յարտաքին գիտութիւնս` կոչեաց առ ինքն, եւ հրամայեաց նմա նորո գութիւն ինչ առնել տումարին հայոց. զի դեռ չէր այն կատարեալ. եւ նա ընդ իւրում տեղե կութեանն արար զայն: Եւ մինչդեռ ջանայր Անաստաս կաթուղիկոս ժողովով եպիսկոպոսաց հաստատել զնոյն, փոխուեցաւ ՚ի կենաց աստի, կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութենէ ամս. զ: Եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա տէր Իսրայէլ ՚ի Վանանդայ ՚ի գեղջէն Ոթմսայ, որ եւ գտաւ ՚ի ժողովն Դունայ յաւուրս Ներսեսի Շինողի:
       գ. Յաւուրս սորա ծաղկէր ՚ի մէջ հայոց Թէոդորոս վարդապետ` Քռթենաւորն կոչեցեալ, այր մեծիմաստ, ուսեալ եւ վարժեալ ՚ի գիտ ութիւնս հելլենական իմաստից, եւ առաւելեալ ՚ի տեղեկութիւնս աստուածային գրոց. առատացեալ ՚ի քերթուածս վայելչ ութեան բանից , եւ փայլեալ ՚ի մաքուր վարս առաքինութեան։ Որոյ աղագաւ կարգեցաւ վանահայր միանձանց վանից Աստուածածնայ, որ ՚ի յոտն Արագածու. ուր աշակերտաց զբազումս, եւ ուսոյց նոցա բազմապատիկ մակացութիւնս. եւ ապա առանձնացել ճգնէր ՚ի միակեցական վարս խստութեան` մինչեւ ՚ի հասանել իւր ՚ի խոր ծերութիւն: Եւ եղեւ մին յաշակերտաց սորա երանելին Սահակ կաթուղիկոս, զորմէ տե'ս ՚ի յաջորդ գլուխդ. եւ միւսն Յովհաննէս Իմաստասէր հայրապէտ հայոց. զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի. կ. գլուխն: Մարթ է ասել թէ սոյն այս Թէոդորոս է այն` որ ասի լինել եղբօրորդի Կոմիտասայ կաթուղիկոսի եւ քեռորդի Եզրի. զի ժամանակն կարէ յարմարիլ երկա րութեան կենաց սորա :
       Գլուխ ամբարձին յաւուրս սորա արբանեակք պօղիկեանց վերստին. եւ տարամերժեալ վտարեցան յաշխարհէն Հայոց : Յարեան ապա եւ համախոհք Մայրագոմեցւոյն եւ աշակերտին նորա Սարգսի, որք նուաճեալ էին յաւուրս Ներսեսի Շինողի. եւ սկսան չարիս սերմեանել ՚ի մէջ ազգին, կեղծաւորեալ յաչս ռամկաց իբր ճգնազգեացս եւ առաքինակրօնս. եւ արկին զբազումս յորոգայթս զանազան մոլորութեանց , մանաւանդ զայնոսիկ` որք հաւան էին ընդ ժողովն Մանազկերտի. զի որովհետեւ սոքա` այսինքն Մայրագոմեցիք հակառակ էին քաղկեդոնականաց, գովութեամբ հռչակէին եւ իբր ուղղափառական քարոզէին զգործ ժողովոյն Մանազկերտի: Զայս տեսեալ ոմանց ՚ի տգիտաց որք ջատագովն էին Մանազկերտեան ժողովոյն եւ հակառակ քաղկեդոնականաց, համարեցան զՄայրագոմեցիս ըստ այսմ մասին համաձայն մտաց իւրեանց. վասն որոյ եւ միաբանեցան ընդ նոսա. եւ զի նոքա ունէին նաեւ զայլ ժանտ մոլորութիւնս, մանաւանդ նս. եւ զի նոքա ունէին նաեւ զայլ ժանտ մոլորութիւնս , մանաւանդ զՅուլիանեայ Աղիկառնացւոյն, զորոյ եւ զգիրսն հանդիսացուցեալ էին, ՚ի միաբանիլ սոցա ընդ նոսա` միաբանեցան եւ ՚ի բանս մոլո րութեան նոցա. եւ ժպրհեցան առ աչօք ասել զտնօրէնութիւնսն Քրիստոսի եւ զչարչարանս նորա, եւ առաւել եւս զտրտմիլ նորա եւ զերկիւղ ՚ի պարտիզի որոյ վասն եւ ոչ ընդունին` մանաւանդ թէ ջնջել կամէին յաւետարանէ զայն բան` զոր գրէ սուրբն Ղուկաս. 43 եւ 44։ Եւ երեւեցաւ նմա հրեշտակ յերկնից, եւ զօրացուցանէր զնա. եւ էր ՚ի տագնապի. եւ մտադիւ րութեամբ եւս կայր յաղօթս եւ հոսէին ՚ի նմանէ եւ քրտունք իբրեւ զկայլակս արեան ոլոռն ոլոռն հեղել յերկիր: Եւ առ ՚ի ջատագով ութիւն կարծեաց իւրեանց ասէին առ ամբոխն, թէ այդ նորոգ է մուծեալ յաւետարանն. ապա թէ ոչ` ընդէ՞ր ասեն Լուսաւորիչն ՚ի ճառս վարդապետութեան իւրոյ որոշակի ոչ յիշէ զայդ :
       Տեսեալ Թէոդորոս ի վարդապետի զյանդգն ութիւն մոլոր ութեան սոցա` բազմօք ջանացաւ անհետ առնել զայն յաշխարհէն Հայոց. գրեաց ընդ ընդարձակ ճառ` զօրաւոր բանիւք ընդդէմ սոցին. զոր եւ պատշաճ համարիմ գոնէ մասամբ իւիք յառաջ բերել աստ առ ՚ի հաստատ ութիւն բանիցս ասացելոց: Այս ճառ սորա գտանի ՚ի հին ձեռագիր ճառընտիրս. (երես. ճկթ ) որոյ ՚ի վերնագրի դնի. Երանելոյն Թէոդորոս ի` ընդդէմ Մայրագումացւոյն ուր սկիզբն արարեալ նորա գրէ այսպէս:
       դ. Ահա այժմ նորահրատ տոչորեցաւ բոց. եւ զբեղմնաբեր տունկս բանական դրախտին` ճշմարտոռոգ աւետարանին համբակս` համրացուցանել ճարակի. եւ զքաջուղէշ եւ զլիապատար հաւատոյն խայրիս թառամեցուցանել նկրտի : Ձե'զ ասեմ որդի'ք լուսոյ` մի տարփայք խաւարի, եւ մի ' զարտուղիք յարքայական պողոտայէն. եւ մի ստունգանէք չորեքտառեան աւետարանականաւանդ փողոցն` որք յերկնակառոյցն վերակոչեն քաղաք զձեզ մի վատամիտ յուլութեամբ վերջանայք ՚ի քաջամարտիկ նախահարցն արդարահրահանգ հետեւանաց:
       Քանզի ահա վերայայտեցան այժմ ՚ի տանս Թորգոմայ նորածին դառնութեան զարմք, օցտօղք ճշմարտութեանն. որք կաթորոսք (անարատք ) արտաքուստ երեւին դուարենին զգեստուք, եւ խաչակիր մարմնակրութեամբ, եւ ներկերպին գազանադէմք խրթնազգեստք, խուճապօղք, տգիտախողխողողք, քծնաբանք, գաղտապատրիք, գողտրաբարբառք , ապաժուժախորհք, դժապանք: Որք անսարսափելի մտօք եւ անձնահանճար իմաստիւք ահա յաւակնեալք յարաձգին առ բոլորիցն արարօղ եւ համագոյիցս փրկօղ բանն Աստուած (Յիսուսն Քրիստոս ) եւ ՚ի թագէ անօրինական կրիցն (նորա ) ՚ի բաց կապտեն զակն հաւատոյ. որպէս զի զբոլորն ուրասցին զփրկանակն զկիւրառութիւնսն, կիսափրկումն մարդոյն առադրելով` մասնառութեամբ դաւանիլ զփրկանակն բանի զտնօրինակրութիւն: Արդ` չարահաւանեալ (այսինքն չարաչար սկսեալ ) զխորհուրդս իւրեանց սկզբնականին մատենագրել այսպէս. ո'չ ասեն տկարութեամբ. այլ` կարօղութեամբ յաղթեաց մարտի թշնամոյն. որպէս եւ իւրական վկայն բանքն. ոչ աւարի տուն սկայի, եթէ ոչ նախ հզօրն կապի: Եւ եթէ այս ճշմարիտ է, յայտ է ասեն, թէ անընդունակ է առաջին թարգմա նութիւն աւետարանին, որ յաղօթակացութեանն քնի զահաքրտութիւնն (այսինքն զառ ՚ի յերկիւղէ քրտնիլն ) պատմեն ամենակարողի բանին աստուծոյ, եւ զի ' հրեշտակէն քաջալերելն :
       Զի՞նչ արդեօք այսպիսիքս կարծիցեն զիւրեանց ծայրակոտոր իմաստսն. աղէ ասասցեն մեզ մուրագիտ աղանդաբերքն. մարմնակա՞ն կիրառութեամբքն փրկանակն բան վարակեալ հերքեաց զթշնամին մարդկան, թէ մերկ աստուածաբուն զօրութեամբն: Եթէ իրական յատուկ աստուածային բնութեամբն, զի՞նչ պէտք մարմնոյն զգեցման. որոյ կամակարօղ հրամանին ոչ ոք դիմակացիլ զօրէր. վասն զի ոչ զէակն իւր բնութիւնն ՚ի փորձ հանդիսի տուեալ, այլ` զիւրական մարմինն յաղթօղ ախտի եւ ապականութեան եւ մահու ցուցեալ եւ մարմնական կիրառութեամբն պատրեալ զթշնամին` ՚ի գործ պատերազմի կոչէր. զի իբրեւ առ Ադամն մատուցեալ ՚ի փորձ որպէս յաստուծոյ կործանեսցի պարտեալ:
       Եւ աստ սկսանի գեղեցիկ վարդապետութեամբ ցուցանել, թէ զիա'րդ արժան էր տեառն մերոյ ճանապարհորդել ընդ ամենայն կիրս մարդկան առանց մեղայ, եւ թէ զիարդ կիրք երկիւղին է բնական եւ յաստուծոյ տպաւորեալ ՚ի յԱդամ եւ յորդիս նորա իբր բարի ինչ եւ բարեաց պատճառ. եւ ապա յաւելու, այլ յորժամ ասէ մերժեաց Ադամ յանձնէ զայս երկիւղ, ՚ի նախազդեցիկն արտամերկանայր ՚ի փառացն. եւ տիրապատճառեալ աղեղնաբանէր… Իսկ անսկզբնագոյ ողորմութեանց Աստուած բարեգորովել ՚ի վհատեալսն նկատէր նպաստատու օրինա դրութեամբ փարախեալ զցնդեալսն… վայր իջեաց յանպարագրական ծոցոյ հօր էական բանն անմահական բնութեամբն, եւ անսկզբնական էութեամբ ներտաղաւարեցաւ ՚ի ծննդական ՚ի սուրբ կուսէն. եւ անպարատեղի բնութիւնն պարունակատեղէր իննամսեայ ժամանակաւ ՚ի համբարանի կնոջ, եւ զերկնայինն ո'չ թողոյր թափուր տեղի: Միացաւ ընդ մերաստեղծակ բնութեան մարմնոյ` որպէս ինքն կամեցեալ գիտաց` անճառաբար. ո'չ զիւրն եղծ բնութիւն. այլ ` զմերն առստեղծեալ միացոյց իւր մարմին. ո'չ զէրն փոխեաց, եւ ո'չ զեղեւն շփոթեաց: Ծնաւ ՚ի կուսէն անապականաբար, եւ զցաւոցն ելոյծ զդատակնիք. ընկալաւ զքաղցն` կարօտելոյ դրախտին վայելից յագումն. զվաստակն` տարժանեցելոյ յերկսն եւ տարփողի առաջին անաշխատելի կենացն հանգիստ. զծարաւն` պասքելոյ ըղձման ադենաբուխ աղբեր արբումն. զքիրտն` անիծիցն քրտան բարձումն. զերկիւղն` մահուան երկիւղին ազատումն. զչարչարանսն` չարչարանացն փրկումն. զմահն` բարձողի կենացն փայտի անմահութիւն. զյարութիւնն` սկզբանն կարօտեալ լինել ութեան դարձումն. զհամբարձումն` զկնի պահպանութեան պատուիրանին խոստման ծանօթութիւն… Եւ զի մի ' ոմանք պիտակապէս վարկանիցին զմարդեղ ութիւն տեառն, եւ ոմանք սոսկ մարդ ծնածիլ ՚ի կնոջէ, յայտ առնէ զճշմարիտն լինել մարդ ՚ի կուսէն Աստուած … Դիասնունդ լինել (նորա ) զՄարկիոնի սանձեաց զաներասանակ բերանն, որ առ աչօք դաւանէր զլինելն մարդ. իսկ ՚ի կուսական ՚ի ստեանցն ցնդել (այսինքն բղխեցուցանել ) զկաթն` զսամոստացւոյն ցամաքեցոյց զդժնդակաբարբառ զլեզուն. որ շնորհագործ որդի անուանէր, եւ ոչ զբանն աստուած` մարդ լեալ դաւանէր:
       Եւ աստ սկսանի ճառել զիւրաքանչիւր գործոց տեառն մերոյ, եւ ցուցանել` թէ ճշմարտապէս վաստակեցաւ իբրեւ մարդ, քաղցեաւ, ծարաւեցաւ, եւ տրտմեցաւ. եւ զի հակառակորդք մանաւանդ ընդդէմ երկիւղի նորա բարբաջէին, յարէ զկնի։ Երկեաւ ՚ի մահուանէ` որպէս ինքն գիտէ, ճշմարիտ յայտնելով մեզ զինքն եղանիլ մարդ. եւ զմանինեցոցն ընդ բերանեաց զլեզուս, որք ստուերակերպութեամբ նօթճեն զմարդեղ ութիւն նորին փրկանակն բանի:
       Յայսմ տեղւոջ ընդգճեալ դիմամարտք ճշմարտութեանն (Մայրագոմեցւոց գտաք ), ճառ առեալ յեղանակեն, երկիւղ ասեն ո'չ է ՚ի սկզբնեղ ութիւն բնաւորեալ, եւ ո'չ է Աստուծոյ գործած, այլ` վերջապարունակ ներգործեալ յարանայ ախտ: Ո՞վ որոճողք ստութեանց, զմէ՞ մոլորիք ՚ի բոլորիցն արարողէ, եւ զսահմանեալ զձեր ճառագր ութիւնս վրդովալից գործականութեամբ փութայք կատարել: ՚Ի նախարարութեանն (այսինքն յառաջին արարչութեան ) իմացարո'ւք բարեգոյակ ստեղծեալ կամս եւ անձնիշխանականս, ընդ նմին բնաւորեալ եւ երկիւղ տիրափառական: Արդ` որպէս յարդարընկալ կամացն ինքնատիրութեամբ արտազանցեաց, նմանունակ եւ մահընկալ պատուհասիւ բնաւորականաւն զարհուրեցաւ երկիւղիւ:
       Քանզի ուր եկամուտս ներգործի երկիւղ, անդ տէր ութիւն ոչ անուանի. վասն զի քաջ ութիւն է` զբնաւորականսն փոխագործութեամբ` պարտեալ զայն, որ իւր կամաւորութեամբ ընդ բարւոյն բնացաւ: Ուստի եթէ ոչ ընդ բնութեանն առոյգացեալ էր երկիւղն, զիա՞րդ անսնականաւն զարհուրէր. կամ ո՞րպէս բարեստեղծողն Աստուած զոչն ընդունակ պատուհասակոծ առնէր, թէ երկո'ւք ՚ի տեառնէ Աստուծոյ ձերմէ: Ա'ղէ զարհուրեցո ' դու զտունկ. վրդովեցո ' զգետս. հայցեա ' բարեգործ ութիւն առ ՚ի նոցանէ. յայտ է թէ ոչ հնազանդին, վասն զի ո'չ է ՚ի նոսա բնաւորեալ յասացելոցդ: Արդ` իմա ' զերկիւղն բարւոյ առիթ լեալ. երկիւղ ՚ի տեառնէ` պատիւ տեառն. երկիւղ ՚ի մահուանէ` արդար ութեան գործարան. բայց մի ' ինձ աստ զանյուս ութեան ներածցես երկիւղ ո'վ դու, այլ` զբնաւորականին…
       Արդ` եթէ ոչ երկեաւ առեցելովն փրկանակն բան, յայտ է թէ եւ ոչ մարդացաւ, որպէս մանիքեցիքն վկայեն: Եւ եթէ ՚ի նախասացելոցդ ոչ յանձնառեաց, ապա ոչ ունէր բանական ոգի, որպէս կիսադաւանն ասաց Ապողինար Լաւոդիւեցի: Դարձեալ` թէ ախտ ներածս վարկանել յերկիւղն, սակս է՞ր ոչ ՚ի քաղցն եւ ՚ի ծարաւն եւ յընդունել ութիւն կերակրոցն նոյնպ վարկանիցիս. քանզի մեզ նմանի (այսինքն նման մեզ ) քաղցեալքն եւ ծարաւիքն ընդ հաշանօք անկեալ տժգունին, եւ պակասին առ ՚ի նոցանէն ուժեղութիւնքն. իսկ փրկանակն բանի ո'չ այսպէս կիրք. քանզի յաղագս մարմնաւորութեն` բացայայտելով զինքն գոլ ճշմարիտ մարդ` զբնականսն մեր առաջի արկեալ` քաղեցաւ եւ ծարաւեցաւ ` անընկալ ՚ի հաշանաց եւ մաքուր ՚ի մեղաց` աստուածն բան մեր առեցելովն. այսու տարացուցիւ իմասցուք զերկիւղն: Եւ յետ այլոց բանից յարէ. (տե'ս ասէ զի'նչ դիմախօսեն հակառակորդք ). Ո'չ զարհուրի ասեն գրկընկալ մանուկ. յայտ է ասեն` թէ եկամուտ բաղկանայ երկիւղ: Առ քե'զ ասեմ, որ զծաղրականայ բարբառիս. նա` բնաւորութիւն ո՞չ ապաքէն ընդ սկզբնեղութեանն առ բնացեալ է ՚ի մարդումն. սակայն թերահասակ մարմնոյ գոյութեամբ ոչ զօրեղանայ քնարգել բան, այլ` զխաժակն բառ երգէ ձայն. նմանապէս բաղկացեալ իմասցիս զերկիւղ: Յարէ ապա զկնի. Այլ կաճառք բանիցն յուզեալ` դարձեալ վիճաբանեն… բազմերգելին Գրիգոր առաքելաքարոզ նահատակն Քրիստոսի զամենայն աւետարանական պիտառութիւնսն ճառագրեաց. իսկ զահաքրտնիլն եւ ո'չ յատուկ ձայնիւ յիշատակեաց. ուստի յայտ է ասեն , եթէ հնապատ մութիւն աւետարանին ո'չ է ընդունակ (այսինքն թէ պատ մութիւն երկիւղիւ քրտնելոյն Քրիստոսի ՚ի հին ժամանակս ոչ գոյր յաւետարանի ): Ո՞վ խաբողորսակ թշնամիք` ներբողելով ձեր զճշմարտաքարոզ վկայն Քրիստոսի զյոգներջանիկն Գրիգոր` ստաղաղակ բանիւ սփածանել մե կութեանն ծածկոյթ… Ճշմարտապատումն Գրիգոր ո'չ ընդ համօրէն աւետարանական կարգաբան ութեան գլխոցն բաղդատեալ շարագրեաց, այլ` յատուկ պարզամտութեամբ ըստ ախմարացն լսող ութեան բաւել` զառժամայն պիտոյիցն սակաւամասնութեամբ վկայութիւնս առաջի եդեալ` մարգարէական տառիւք հաստատէր. արդ` զմէ՞ անփապ լինիմք զնմանէ պատճառադրութեամբ:
       Եւ աստանօր առ ՚ի ցուցանել, թէ այն քրտնիլն Քրիստոսի գրեալ էր եւ ՚ի հին օրինակս աւետարանին Ղուկասու, ՚ի վկայ ութիւն բերէ զբանս սրբոյն Բարսղի, Գրիգորի աստուածաբանի Յովհաննու Ոսկեբերանի, եւ Եպիփանու Կիպրացւոյն. եւ ապա սկսանի խօսիլ այսպէս. Արդ` դու ո'վ յօդաբան եւ զրացահուր` ի՞բր գերաթռեար մտացաթեւ հանճարով քան զերկնագուշակ նախահարսն, որք հիմունք եկեղեցւոյ եւ խարիսխք ճշմար տութեան անուանեցան. որոց պահապանք` հրեշտակք, եւ զօրավար` ինքն տրն. որք վկայեալք յաղագս Քրիստոսի նահատակեալք գլխափառեցան յառաքելական աստիճանին: Կամ գրեթէ եօթն հարիւր ամենայն լեալ յետ չարչարանաց որդւոյն աստուծոյ, եւ այսքան ժամանակ յանգիտութենէ՞ գնացին բոլոր մանկունք եկեղեցւոյ. եւ միայն արդ եւս ՚ի վախճան ժամանակաց նորուսք դուք եւ նորածանք գտայք ճշմարտութեանն, երկրորդ ապողինարիտք, որ նորաձայն աւանդութեամբ նորածին բուսուցէք (բուսուցիք ) արմատոց դառն ութեան փուշս հրաճարակ անշիջատոչոր բոցոյն:
       Արդ` հի՞մ վարիք զարտուղի խորհրդովդ. եկայք ընդ մեզ խոստովանեսցուք զառ ՚ի կուսէն ծնեալն Աստուած բան` ճշմարիտ առեալ մարսին, անփոփոխ ածութեամբ, անյեղյեղուկ միութեամբ: Անկեղծ ՚ի չարչարանս, եւ չարչարեալ իսկապէս: Անմահ բնութեամբ, եւ մեռաւ ճշմարիտ մերունական մարմնովն: Աներկիւղական աստուածութեամբ. եւ տրտմութեամբ զանգիտեալ ՚ի կամաւոր չարչարանսն մեր առեցելով հոգւովն։ Աղբիւր կենաց գոլով բնութեամբ, եւ ծարաւեալ ստուգապէս մեր առեալ մարմնովն: Բոլորիցս արարող եւ ո'չ վաստակեալ ընդ մարգարէին. եւ ՚ի միօրեայ պողոտային սամարացւոց վաստակեալ հանգչի մերատոհմակ տեսակաւն: Համագոյիցս եղել ութեան անկարօտ դարմանիչ, եւ քաղեցաւ ստուգապէս մերակերպ առեցելովն: Անտարօղ եւ անբովանդակելի բնութեամբն, եւ ՚ի գիրկս բովանդակեալ մերահասակ տղայութեամբ: Աներեւոյթ անսկզբնութեամբ, երեւեցաւ մերագոյակ մարմնովն: Անեղ անըմբռնելի մշտնջենաւորութիւն, սկիզբն առեալ մարդեղութեամբ, եւ ըմբռնեցաւ մերանիւթ բնութեամբ: Սա ո'չ պակաս ՚ի մերոց կրիցս, եւ (սակայն ) անախտ: Սա ո'չ նուազ աստուածութեամբն, եւ անմեկին անօրինեալ բնութեամբ: Սա ամենից կամաւո րութեամբ համբերեալ տարաւ, զի բոլորումն գործեսցէ փրկութիւն մարդոյն: Զսորա զաստուածականսն դաւանեսցուք բնութեամբ, եւ զանօրինականս կամաւոր յանձնառութեամբ. Զսա բարեբանեսցուք գոհացողական երդասողութեամբ:
       Զայսպիսիս գրելով երանելին Թէոդորոս, եւ զայսպիսիս քարոզելով` խափանեաց զմոլոր ութիւն սոցա, եւ խլեաց զայն յարմատոյ յաշխարհէն Հայոց, ձեռնտու ունելով իւր զԻսրայէլ կաթողիկոս եւ զիմաստուն վարդապետս հայոց: Գրեաց սոյն սա եւ զայլ բազում ճառս գեղեցիկս դովին ոճով, ընդ որս եւ զճառ ՚ի սուրբ խաչն աստուածընկալ, որոյ սկիզբն է, զահաւոր եւ զանքննելի խորհուրդ անհասութեան արփիահրատ աստուածային սուրբ նշանիս:
       ե. Էր յաւուրս սորա եւ Մովսէս եպիսկոպոս Սիւնեաց` վարժ յիմաստս հելլենական դպրութեանց, եւ առաւել եւս ՚ի քերթուածս հռետորական հանդիսից հայկական լեզ ուի մինչեւ կոչիլ նմա Քերթօղ քաջ, եւ յոմանց անուանիլ քերթողահայր` իբր երկրորդ զկնի երանելւոյն Մովսէսի Խորենացւոյ: Սա յօրինեաց զքերական ութիւն եւ զճարտասանական գիրս. գրեաց եւ բազում ճառս հռետորական ճոխութեամբ. մինչեւ ՚ի կարծիս լինել ոմանց յայժմու ժամանակիս թէ սորա իցէ արարեալ եւ զայն իմաստալից գիրքն պիտոյից բանիւ Թէոդորոսի Քռթենաւորի. բայց այս չերեւի հաւանական: Են եւ ոմանք` որք զքանի մի ՚ի շարականաց Խորենացւոյն սմա ընծայեն : Եղեն սորա բազում աշակերտք. յորոց մին եղեւ Ստեփաննոս Սիւնեցի երկրորդ, որպէս ինքն աւանդէ. զորմէ ունիմք գրել ՚ի գլ. կա: