ա.
Մինչդեռ
տակաւին
կենդանի
էր
իշխանն
Մանուէլ,
՚ի
հինգերորդ
ամի
Թէոփիլեայ
կայսեր`
լցել
Դաւթի
եկդի
կաթուղիկոսի
հայոց
զաւուրս
կենայց
իւրոց`
վախճանեցաւ,
կալեալ
զաթոռ
հայրապե
տութեան
ամս
իէ:
Եւ
յաջորդեաց
՚ի
տեղի
նորա
տէր
Յովհաննէս
հինգերորդ
՚ի
գաւառէ
Կոտայից
կամ
Խատայոց,
՚ի
գեղջէ
Ովայից
կամ
Վկայից,
այր
բարի
եւ
ճգնազգեաց,
խոնարհ
եւ
անարգամեծար:
՚Ի
յերրորդ
ամի
կաթուղիկո
սութեան
սր
կոչեցաւ
յամիրապետէ
՚ի
դուռն`
հոլ
ոստիկան
հայոց.
եւ
՚ի
խնդրոյ
Սմբատայ
սպարապետին
եւ
այլոց
ոմանց`
կարգեցաւ
պատրիկ
՚ի
վերայ
ազգին
Բագարատ
կամ
Բագրատ
Բագրատունի,
այր
հզօր
եւ
երեւելի,
՚ի
մերձաւոր
ազգականութենէ
նորին
Սմբատայ
սպարապետի.
որ
եւ
նստէր
՚ի
կողմանս
Սիմ
լերին,
եւ
իշխէր
անդ:
Եւ
էր
՚ի
նմին
ժամանակի
սարկաւագապետ
ոմն
ասորի`
Նանա
անուն,
այր
բանիբուն
եւ
փիլիսոփայ.
խնդրեաց
՚ի
սմանէ
Բագարատ
յօրինել
զմեկնութիւն
Յովհաննու
աւետարանին.
եւ
նորա
առանձնացեալ
ամս
երիս
՚ի
կողմանս
Միջագետաց`
յօրինեաց
զայն
ասորերէն`
քաղեալ
՚ի
մեկնութենէ
Յովհաննու
Ոսկեբերանի.
եւ
ապա
թարգմանեաց
ինքն
՚ի
լեզու
հագարացւոց.
եւ
ընծայեաց
Բագարատայ.
որովհետեւ
քաջ
գիտէր
նա
զայն
լեզու:
Եւ
զայս
գիրք
յետոյ
ետ
թարգմանել
՚ի
Հայս
Սմբատ
Բագրատունի:
բ.
Յաւուրս
իշխան
ութեան
սորին
Բագարատայ`
իշխան
ոմն
յազգէն
պարսից
Բաբան
անուն,
որ
բնակեալն
էր
՚ի
Բաղտատ,
այր
սէգ
եւ
խրոխտ.
զօրաւոր
եւ
պատերազմասէր,
կամելով
զտր
ութիւն
հագարացւոց
՚ի
պարսիկս
փոխել`
խոյս
ետ
յերեսաց
ամիրապետին.
եւ
ժողովեալ
առ
ինքն
զբազ
մութիւն
յոյժ
՚ի
պարսից
եւ
յայլոց
օտար
ազգաց`
կանգնեաց
զդրօշակ
ապստամբութեան.
եւ
առ
՚ի
պատրելոյ
զպարզամիտս`
համբաւէր
թէ
աստուածուստ
պարգեւեալ
իցէ
ինքեան
անմահութիւն`
եւ
զօր
ութիւն
տիրելոյ
համօրէն
տիեզերաց.
եւ
այսպիսի
բանիւք
ձգեաց
յինքն
զյոգունս,
եւ
ստուարացոյց
զգունդ
զօրաց
իւրոց.
եւ
յարձակեալ
յայլեւայլ
տեղիս
իշխանութեան
ամիրապետին`
ասպատակէր
եւ
աւար
հարկանէր.
գերէր
զբազ
մութիւն
արանց
եւ
կանանց,
եւ
աւերէր
զքաղաքս:
Առաքեաց
ամիրապետն
մաւուն
ընդդէմ
նորա
զօր
բազում
իբր
հարիւր
հազարաց.
այլ
Բաբան
յարձակեալ
՚ի
վերայ`
կոտորեաց
զերեսուն
հազարսն
՚ի
նմանէ,
եւ
զայլսն
փախստական
արարեալ`
ցիրեւցան
կացոյց
լերանց
եւ
անտառաց:
Խաղաց
ապա
ինքն
՚ի
կողմանս
Միջագետաց.
ուր
էր
յայնժամ
բանակ
ամիրապետին
՚ի
կռուիլ
ընդ
յոյնս.
եւ
զի
՚ի
բանակի
անդ
էր
տակաւին
յայն
աւուրսն
քաջն
Մանուէլ
Մամիկոնեան,
զորմէ
խօսեցաք
՚ի
նախընթաց
գլուխդ,
ել
հրամանաւ
ամիրապետին
ընդդէմ
Բաբանայ,
եւ
հալածական
տարաւ
զնա
ընդ
կրունկն:
Իսկ
բաբան
չուեալ
գնաց
՚ի
կողմանս
Տարոնոյ.
եւ
ապա
էանց
յաշխարհն
Սիւնեաց,
եւ
եկն
մինչեւ
՚ի
Գեղարքունիս.
եւ
անդ
միւսանգամ
յօրինէր
կազմէր
զզօրս
իւր.
եւ
խորհէր
նախ
նուաճել
զամենայն
Հայս
ընդ
իւրեւ,
եւ
հանել
զնոսա
՚ի
տէրութենէ
Հագարացւոց:
՚Ի
նոյն
աւուրս
մեռաւ
Մաւուն
ամիրապետ,
եւ
թագաւորեաց
փոխանակ
նորա
եղբայր
նորին
Մաքսամ
Աբուսահակ
կամ
Ապուճաֆար.
առ
որ
հրեշտակս
առաքեալ
Սմբատայ
սպարապետին
հայոց`
ծանոյց
զկրկին
զօրանալ
Բաբանայ:
Եւ
ամիրապետն
արձակեաց
՚ի
վերայ
բռնաւորին
՚ի
Հայս
զօրու
ծանու
զմեծ
զօրավար
իւր,
որ
կոչիւր
Աֆշին
կամ
Աւշին.
յայնժամ
եւ
Սմբատ
սպարապետ
կազմեալ
՚ի
հայոց
գունդ
մի
այրուձիոյ`
նիզակակից
եղեւ
հագարացւոց
ընդդէմ
Բաբանայ:
Եւ
եղեւ
պատերազմ
սաստիկ
՚ի
կողմանս
Այրարատայ.
յորում
խորտակեցան
զօրք
բռնաւորին.
եւ
նա
ինքն
Բաբան
իւրովքն
թիկնապահօք
դարձաւ
՚ի
փախուստ.
զորոց
զհետ
պնդեալ
քանի
մի
քաջ
արամբք
՚ի
հայոց`
կորովի
պատանին
Սահլ
որդի
Սմբատայ
սպարապետին`
եհաս
՚ի
վերայ,
եւ
ձերբակալ
արար
կենդանւոյն
զբռնաւորն.
եւ
ածեալ
կացոյց
առաջի
Աֆշինայ
զօրավարին
հագարացւոց:
Ընդ
այս
մեծապէս
զուարճացեալ
Աֆշինն`
բազում
երեւելի
պարգեւօք
մեծարեաց
զՍահլ.
եւ
ետ
նմա
յոլով
քանքարս
ոսկւոյ
եւ
արծաթոյ,
եւ
բազում
անկածս
յաւարէ
թշնամեաց:
Իսկ
զԲաբանայ
ետ
կտրել
զձեռս
եւ
զոտս,
եւ
հանել
՚ի
փայտ.
եւ
ապա
դարձաւ
ինքն
խաղաղութեամբ
՚ի
տեղի
իւր:
Եւ
գնացեալ
պատմեաց
ամիրապետին
զհաւատար
մութիւն
Սմբատայ
եւ
Սահլայ.
եւ
մինչդեռ
խորհէր
ամիրապետն
յիշխա
նութիւն
մեծ
կարգել
զՍահլ,
մեռաւ
նա
՚ի
զուարթածաղիկ
տիս
պատանեկութեան.
եւ
եթող
սուգ
մեծ
հօր
իւրում
Սմբատայ,
եւ
եղբարց
իւրոց
Աշոտոյ
եւ
Աբասայ:
Այլ
Աֆշին
զօրավար
թէպէտ
եւ
գովութեամբ
խօսեցաւ
զտանէն
Սմբատայ
ամիրապետին,
բայց
բազմօք
չարախօս
եղեւ
զԲագրատայ
զմեծ
պատրկէն
հայոց.
իբր
թէ
լիցի
նիզակակից
զօրուն
հագարացւոց.
եւ
ամիրապետն
ոխացեալ
էր
ընդ
նմա,
եւ
խորհէր
հասուցանել
զնա
՚ի
մեծ
անարգութիւն:
գ.
՚Ի
նմին
ժամանակի
իբր
՚ի
վեցերորդ
ամի
իշխանութեան
Բագարատայ,
եւ
յութերորդ
ամի
կաթուղիկոսութեան
Յովհաննու,
չարաբանք
ոմանք
՚ի
տանէ
կաթողիկոսարանին
ապիրատ
բանս
բամբասանաց
յօդեալ
՚ի
վերայ
հայրապետին`
խորհեցան
ընկենուլ
զնա
՚ի
կաթուղիկոսութենէ:
Եւ
առ
կատարումն
կամաց
իւրեանց
ելեալ
գնացին
առ
Բագրատ.
եւ
այնչափ
ինչ
խօսեցան
նմա
բանից
նոցա,
եւ
ինքն
եւս
վրէժխնդիր
լինել
նմա,
եւ
գրել
հրովարտակ
առ
ամենեսին,
զի
՚ի
բաց
կացցեն
՚ի
նմանէ,
հաստատեալ
՚ի
մտի
զայլ
կաթուղիկոս
դնել
՚ի
տեղի
նորա:
Զայս
իմացեալ
Յովհաննու,
եւ
գիտացեալ
թէ
Բագրատ`
ոչ
այնչափ
ըստ
իրաւանց`
որչափ
ընդ
սնոտի
պարծանաց
իշխանութեան
իւրոյ
կամի
ընկենուլ
զնա
յաթոռոյ,
բանադրեաց
զնա
հրապարակաւ.
եւ
ինքն
յարուցեալ
գնաց
՚ի
վանս
Այրից
յերկիրն
Գեղամայ.
եւ
անդ
եկաց
թաքուցեալ
ամիսս
քանի
մի:
Իբրեւ
ազդ
եղեւ
այս
Սմբատայ
Բագրատունւոյ
սպարապետի,
եւ
Գրիգորի
Սուփանայ
Սիւնեաց
տեառն
որդւոյ
Սահակայ,
եւ
այլոց
նախարարաց,
ժողովեցան
՚ի
միասին
յԵրնջակ.
եւ
կոչեցեալ
զեպիսկոպոսունս
հայոց`
՚ի
քնն
ութիւն
մատուցին
զբանս
բամբասողացն,
մանաւանդ
երից
արանց`
որք
երեւելիքն
էին.
եւ
տեսեալ
թէ
սուտ
են
այն
ամենայն
բանք,
կոչեցին
յետս
զՅովհաննէս,
եւ
վերստին
հաստատեցին
զնա
յաթոռ
կաթուղիկոսութեան:
Եւ
քանզի
յայս
ժողով
ոչ
կոչեցին
զԲագրատ
մեծ
իշխանն,
զչարեալ
նորա
ընդ
այս,
եւ
մերժեալ
զժողով
նոցա,
ձեռն
էարկ
կատարել
զկամս
իւր.
եւ
խնդրեաց
զայլ
ոք
կացուցանել
կաթուղիկոս.
եւ
էարկ
խռով
ութիւն
մեծ
՚ի
Հայս:
Եւ
մինչդեռ
նա
յայսպիսի
շփոթ
ութիւնս
էր,
պատիժք
պատուհասի
հասին
՚ի
վերայ
ելից
բամբասողացն.
զի
մին
՚ի
նոցանէ
՚ի
բարձրաւանդակ
քարանձաւաց
՚ի
վայր
անկաւ,
եւ
՚ի
քարաժայռից
դիպելոյ
նմա
՚ի
հասիլն`
պատառ
եղեւ,
եւ
ոսկերք
նորա
՚ի
միմեանց
բաժանեալ
ցրուեցան:
Միւսն
՚ի
բարձր
տանեաց
՚ի
վայր
գլորեալ`
ջախջախեցաւ
եւ
մեռաւ:
Եւ
երրորդն`
՚ի
գետ
անկեալ,
՚ի
յորձանսն
սուզաւ
եւ
կորեաւ:
Եւ
նոյն
ինքն
Բագրատ
յետ
քանի
մի
ամաց
անկաւ`
՚ի
վտանգ
մեծ.
քանզի
յանցաւոր
գտել
յիրս
արքունի
ամբաստանեալ
եղեւ
առաջի
ամիրապետին.
եւ
քանզի
արդէն
ոխացեալ
էր
ընդ
նա
ամիրապետն,
առաքեաց
զոստիկան
ոմն
Ապուսէթ
կամ
Ապուսէճիթ
անուն
նուաճել
զԲագրատ:
Եկեալ
Ապուսէթայ
զօրօք
՚ի
կողմանս
Տարոնոյ,
եւ
գտեալ
անդ
զիշխանն
Բագարատ,
կամեցաւ
հնարիւք
որսալ
զնա,
նմին
իրի
պատրանօք
կոչեաց
զնա
առ
ինքն,
որպէս
թէ
կամիցի
տեղեկանալ
ինչ
՚ի
նմանէ.
եւ
Բագրատայ
ոչ
գիտելով
զխորհուրդ
Ապուսէթայ`
աներկիւղ
գնաց
առ
նա.
եւ
նորա
վեր
՚ի
վերոյ
պատուով
ընկալեալ
զնա,
կապեաց
՚ի
շղթայս
զկնի
երեքտասան
ամի
իշխանութեան՞
նորա,
եւ
ետ
տանիլ
առ
ամիրապետն։
Եւ
որ
սակս
սրբոյ
հայրապետին
զանիրաւս
խորհէր
(ասէ
Յովհաննէս
կաթողիկոս
),
աստ
ապա
զիրաւացի
պատուհաս
վրէժխնդ
րութեան
ընդ
արժանի
յանձին
իւրում
կրէր:
Այլ
այս
չէր
ինչ
եթէ
պահել
էր
նորա
զհաստատ
ութիւն
հաւատոյ
իւրոյ
առ
Քրիստոս.
քանզի
եւ
՚ի
նմին
տկարացաւ
առ
՚ի
զերծանելոյ
՚ի
ցասմանէ
այլազգեաց.
որպէս
գրէ
վարդապետ
ոմն
ժամանակակից`
թարգմանիչ
գրոցն
Նանայի։
Յորժամ
ասէ
ըմբռնեալ
լինէր
մեծն
եւ
երեւելին
այն
իշխանն
հայոց
վսեմամիտն,
որ
եւ
զբովանդակն
յանձին
բերէր
ունել
զգիտ
ութիւն
որ
՚ի
Քրիստոս
հաւատոցն,
ոչինչ
արութիւն
քաջ
ութեան
այնուհետեւ
ընդ
արժանի
իւրոյ
մեծութեանն
երեւեցոյց,
այլ`
երագապէս
՚ի
վայր
հոլովեալ
յաստուածային
հաւատոցն`
զոր
ունէր,
գլորեցաւ
վաղվաղակի
՚ի
վիհ
անկանգնելի
կորստեանն.
եւ
՚ի
բաց
ընկենլով
զդրոշմ
ուխտի
ճշմարիտ
հաւատոցն,
սուգ
անհնարին
բոլոր
աշխարհիս
Հայաստանեայց
հասուցանէր:
Թէպէտ
եւ
յաւելու
եւս
ասել,
թէ
ըստ
հասանելոյ
առ
մեզ
համբաւոյն`
նա
՚ի
սրտի
իւրում
պահէր
զհաւատս:
դ.
Իսկ
բնակիչք
Սիմ
լերին`
որք
Սասուն
կոչին,
իմացեալ
զվտարանդութիւն
Բագարատայ
կապանօք
՚ի
դուռն,
բորբոքեցան
անհնարին
պատմութեամբ
յոյժ.
եւ
համագունդ
՚ի
մի
վայր
գումարեալ,
բանս
եդին
՚ի
մէջ
իւրեանց`
սպանանել
զոստիկանն
Ապուսէթ.
եւ
առեալ
զզէնս
իւրեանց`
մեծաւ
բազմութեամբ
եւ
ամբոխիւ
յանկարծակի
յարձակեցան
՚ի
վերայ
ոստիկանին,
մինչդեռ
նա
յապահովի
էր.
եւ
չարաչար
սպանին
զնա.
եւ
ցրուեցին
զամենայն
բազ
մութիւն
զօրաց
նորա:
Եւ
ահա
այս
եղեւ
սկիզբն
մեծամեծ
չարեաց
եւ
աղետից,
որք
հասին
՚ի
վերայ
աշխարհիս
մերոյ.
որովք
եւ
իսպառ
անչքացաւ
մանաւանդ
թէ
քանդեցաւ.
որպէս
ունիմք
գրել
՚ի
յաջորդ
գլուխդ:
՚Ի
նմին
ամի`
յորում
սպանին
Սասունք
զԱպուսէթ,
գրգռեցաւ
գործ
դառնութեան
՚ի
մէջ
երկուց
հզօր
նախարարաց`
Բաբկենի
Սիսականի,
եւ
Գրիգոր
Սիւնեաց
տեառն`
որ
Սուփանն
կոչիւր:
Եւ
թէպէտ
բազումք
՚ի
մեծամեծաց
հայոց
լուել
զայս`
յորդորէին
զնոսա
խաղաղիլ
եւ
հաշտիլ,
բայց
բազումք
եւս
ընդ
հակառակն
առաւել
եւս
գրգռէին
զնոսա:
Ապա
երկաքանչիւր
նոցա
ժողովեալ
զոր
բազում`
ելին
ընդդէմ
միմեանց
՚ի
մարտ
պատերազմի,
եւ
սկսան
կոտորել
զմիմեանս.
եւ
երկարիլ
այսպիսի
գործոյ`
ձեռն
արկին
ասպատակ
սփռեալ
՚ի
գեօղս
եւ
յաւանս
իրերաց,
եւ
այրել
զբազում
տեղիս,
եւ
՚ի
գեր
ութիւն
վարել
զարս
եւ
զկանայս,
եւ
զբազումս
ծայրակտուր
առնել:
Յետ
այսր
ամի
վերստին
ճակատ
կարգել
նոցա
`
մեծամեծ
հարուածովք
հարին
զիրեարս.
եւ
յայսմ
վերջին
պատերազմի
զօրացեալ
Բաբկենի`
սպան
զԳրիգոր
Սուփան.
եւ
ինքն
որ
Սիսականի
տէր
էր`
եղեւ
եւ
տէր
բովանդակ
երկրին
Սիւնեաց.
իսկ
զորդի
Գրիգորի
Սուփանայ
զՎասակ`
որ
մականուամբ
Գաբուռ
կոչիւր,
կարգեաց
իշխան
միոյ
Սիսական
կողման.
եւ
վասն
այսր
պատճառի
առ
ինքն
Գաբուռ
եւ
որդիք
սորա
Սիսական
եւս
կոչին
՚ի
Յովհաննէ
կաթուղիկոսէ.
սոյնպէս
եւ
որդիք
Բաբկենի
Վասակ
եւ
Աշոտ
երբեմն
Սիւնիք
կոչին,
եւ
երբեմն
Սիսականք.
այլ
մեք
վասն
որոշելոյ`
զորդիս
այսր
Բաբկենի
՚ի
կարգի
պատմութեանս
կոչեմք
Սիսականս.
իսկ
զորդիս
Գրիգորի
Սուփանայ
կոչեմք
Սիւնիս.
եւ
զայս
պարտ
է
պահել
՚ի
մտի`
առ
բարւոք
իմանալոյ
զկարգ
պատմութեանս:
ե.
՚Ի
նորոգ
խաղաղիլ
աց
`
Ապլհերթ
ոմն
՚ի
տանէ
Ջահապայ
յարձակեցաւ
զերկիրն
Սիւնեաց
չորս
հազարաւ,
ըստ
գրելոյ
Վարդանայ.
ընդդէմ
որոյ
ելեալ
Բաբկենի
երկու
հազարաւ`
եհար
եւ
վանեաց
զնա:
Իսկ
զօրքն
հագարացւոց,
որք
ցրուեցան
՚ի
հայոց,
հասեալ
առ
ամիրապետն
`
գոյժ
ետուն
նմա
վասն
սպանութեանն,
եւ
վասն
ամի`
զոր
արարին
ընդ
նոսա
բնակիչք
Սիմ
լերինն:
Զայն
իբրեւ
չուաւ
ամիրապետն`
որ
՚ի
հայոց
կոչի
Ջափրէ,
բարկացաւ
սրտմտութեամբ
՚ի
վերայ
նոցա,
միանգամայն
եւ
՚ի
վերայ
ամենայն
հայոց`
ընդ
սադրելոյ
թշնամեաց.
եւ
գումարեալ
զոր
բազում
իբրեւ
զաւազ
առ
ափն
ծովու`
ետ
՚ի
ձեռս
ուրումն
ընդոծնի
իւրոյ,
որ
կոչիւր
Բուղայ
կամ
Բուխայ,
եւ
առաքեաց
զնա
՚ի
Հայս.
պատուէր
եդեալ
՚ի
վերայ
նորա,
զի
զամենայն
իշխանս
հայոց
եւ
զտեարս
առ
հասարակ
ըմբռնեալ`
առաքեսցէ
առ
ինքն
կապանօք.
իսկ
զայլ
ամենայն
մարդ`
որ
կարօղ
իցէ
սուր
առնուլ
՚ի
ձեռին,
սատակեսցէ
առանց
խնայելոյ:
Այլ
եթէ
ոք
թողեալ
զօրէնս
քրիստոնէութեան
`
դարձցի
յօրէնս
հագարացւոց.
ընդ
իւր
առեալ
բերցէ
առ
ամիրապետն.
միայն
թէ
իցեն
նոքա
արք
քաջք
կամ
գեղեցիկք,
ապա
թէ
ոչ`
մի
խնայեսցէ
՚ի
նա:
Իսկ
զանպիտան
ռամիկս
ժողովրդեանն,
նոյնպէս
եւ
զմանկունս
եւ
զկանայս
թողցէ
անվնաս.
եւ
եթէ
արժանի
դատեսցի
զնոսա
մահու`
սպանեցէ:
