Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ոստիկան Ատրպատական աշխարհի Ափշին, որ յամի պարապոյ սպասէր նուաճել զընդարձակ ութիւն տէրութեանն Սմբատայ, լուեալ զայսպիսի փախուստ զօրացն հայոց եւ զցրուումն նոցին, եւ զնախարարացն դժրողութիւն, ժամ պատեհ եւ դիպօղ համարեցաւ կատարելոյ զփափաք ցանկ ութեան սրտի իւրոյ. եւ գումարեալ զօր բազում մրմռալով դիմեաց ՚ի Հայաստան իբրեւ հեղեղ սաստիկ` կլանել զաշխարհն համօրէն, եւ թափել զցասումն մեծ ՚ի թագաւորն Սմբատ:
       Եւ որպէս զի հեշտեաւ լիցի նմա ՚ի գլուխ տանիլ զգործն, խորհեցաւ նախ ընդ իւր միաբանել զՎիրս եւ զԳուգարս` որք բարեկամութեամբ էին ընդ Սմբատայ. վասնորոյ չուեալ ընդ աշխարհն Ուտի` էանց ՚ի կողմանս Գուգարաց եւ Վրաց: Բայց նախարարք եւ իշխանք աշխարհացն այնոցիկ ոչ միաբանեցան ընդ նմա, եւ ոչ եւս ետուն պատերազմ , այլ` յանմատչելի ամրոցս եղեն ապաստան. մինչեւ յուսահատեալ մեկնեսցի նա անտի: Եւ Ափշինն ոչինչ կարացեալ առնել ընդ նոսա` եկն մօտ ՚ի գաւառն Վանանդայ. եւ անդ սկսաւ հետամուտ լինել արքային Սմբատայ:
       Յառաջագոյն իմացեալ Սմբատայ զարշաւանս Ափշնի ` յղեաց զկին իւր եւ զնու` այսինքն զկնի որդւոյ իւրոյ Մուշղայ` որ էր դուստր արքային եգերացւոց, եւ զայլ եւս զտիկնայս ազատագունդ իշխանաց հանդերձ բազում գանձիւք` յանառիկ ամրոցն Կարուց. եւ եդ պահապան ամրոցին զայր ոմն հաւատարիմ յազգէ Գնթունեաց Հասան անուն, որ եւ էր հրամանատար ՚ի վերայ տանն արքայի: Եւ ինքն տեսեալ` թէ նախարարք հայոց ոչ միաբանին ընդ իւր, եւ բազումք ՚ի զօրաց իւրոց ցրուեալ են, հատաւ ՚ի յուսոյ պատերազմ գումարելոյ ընդդէմ Ափշնի . վասնորոյ խորհեցաւ ամփոփիլ ՚ի տեղի ուրեք. եւ գնացեալ ամրացաւ ՚ի բերդն Քարաժայռ ձորոյ ՚ի Տայոց աշխարհին:
       Գիտացեալ Ափշնի` թէ ոչ կարէ ՚ի ձեռս բերել զարքայն, ոչ դաւով դժրողութեան, եւ ո'չ մարտիւ քաջութեան, չոքաւ եւ պաշարեաց զամուրն Կարուց զաւուրս բազումս: Իսկ հասանեայ նեղեալ յոյժ ՚ի պաշարմանէ ամրոցին, եւ չգտեալ հնարս ազատութեան, եւ գիտացեալ եւս` թէ չէ ' մարթ այլով իւիք փրկել զթագուհին եւ զայլ կանայս ՚ի ձեռաց Ափշնի, առաքեաց դեսպան առ Ափշին, եւ խոստացաւ տալ նմա զամրոցն ամենայն գանձիւք, եթէ ոչ արկցէ ձեռն ՚ի սպա նութիւն կամ ՚ի վնաս ուրուք: Եւ իբրեւ յանձն էառ Ափշինն, խնդրեաց հասան ՚ի նմանէ թուղթ երդման, զի մի ' յետոյ խարդախեսցէ ինչ: Եւ առել զթուղթն` եբաց զդուռն բերդին. եւ ՚ի խուժել ամբոխին Ափշնի ՚ի ներքս էին, եւ խուճապէին գտանել ելս փախստեան:
       Այլ Ափշինն հրաման ետ առանց իրիք վնասու արձակել զամենեսին խաղաղութեամբ ՚ի բերդէ անտի. եւ եթող առ իւր միայն զթագուհին հանդերձ նուովն, եւ զայլ եւս ազատ տիկնայս. ընդ որս եւ զՀասան. եւ կողոպտեալ զամենայն գանձս եւ զկարասիս` զօրս եգիտ ՚ի բերդին, տարաւ ընդ իւր ՚ի Դուին քաղաք. այլ ՚ի մեծարանս եւ ՚ի յանդորրու ունէր զթագուհին, եւ զայլսն` որք ընդ նմա. եւ յետ յաւուրց ինչ եթող եւ զՀասան գնալ առ թագաւոր իւր:
       բ. Իսկ արքայն Սմբատ ոչ գիտելով զեղեալսն, զի չեւ էր հասել առ նա հասանայ. տեղեկացել եթէ Ափշինն դիմեալ գնաց ՚ի Դուին եկն յամրոցն կարուց. եւ տեսեալ զնա թափուր յամենայն զարդուց իւրոց. եւ զթագուհին յափշտակեալ ընդ այլսն ՚ի թշնամեաց. թէպէտեւ եւ տրտմեցաւ յոյժ. բայց ոչինչ երկմտեալ ՚ի յուսոյն` զոր ունէր առ աստուած, լիաբերան գոհութեամբ մատոյց փառս բարեխնամ տեսչ ութեան նորա եւ յանձն արար նմա զամենայն զկեանս իւր, եւ զաշխարհն համօրէն խնամոց նորա. Եւ ապա ելեալ անտի, զի ձմեռն էր, եւ ոչ կարէր անդէն առնել իւր կայանս, գնաց յամուրս Երասխաձորոյ երկրին Արշարունեաց` յաւանն Կաղզուան. եւ նստաւ անդ:
       Եւ յետ աւուրց ինչ առաքեալ դեսպանս առ Ափշին` յիշեցոյց նմա զուխտ նորա, եւ թէ զկարգ ինքն գ թութեամբ վարեցաւ առ նա ՚ի դժրել նորա երկիցս: Իսկ Ափշինն զամենայն յանցանս արկեալ ՚ի վերայ արքային` զնա ցուցանէր մեղապարտ եւ պատճառ գրգռութեան: Ապա յետ բազում երթեւեկ ութեան դեսպանաց` խնդրեաց Ափշինն պատանդս յարքայէ յաւար որդի նորա զԱշոտ, եւ զՍմբատ զորդի Սահակայ եղբոր նորա, եւս եւ զդուստր Շապհոյ կրտսեր եղբօր նորին ՚ի կ նութիւն իւր: Այս խնդիր Ափշնի կարի իմն անհաճոյ եւ անտեղի երեւեցաւ Սմբատայ. բայց տեսեալ` թէ նախարարք իւր ոչ էին միաբան ընդ նմա, եւ ոչ իսկ ընդ միմեանս, եւ ոչ կամէին ձեռնտու լինել նմա ՚ի վանել զթշնամիսն, եւ առնուլ վրէժս ՚ի նոցանէ, հարկեցաւ կատարել զխնդիր ոստիկանին: Վասնորոյ եւ առաքեաց առ նա զորդի իւր, եւ զորդի եղբոր իւրոյ. եւս եւ զդուստր կրտսեր եղբոր իւրոյ ՚ի կ նութիւն նմա:
       Եւ իբրեւ ընկալաւ զնոսա Ափշինն, անդէն վաղվաղակի կարգեաց զհանդէս հարսանեաց ՚ի Դուին. եւ մնաց անդ ձմեռն զայն: Եւ իբրեւ եհաս գարունն, առաքեաց առ Սմբատ զկին նորա զթագուին հայոց. եւ կոչեաց առ ինքն զՇապուհ զեղբայրն Սմբատայ, զի տեսցէ զնա. եւ մեծարեալ զերեսս նորա իբրեւ զաներոյ իւրոյ չուեսցէ անտի յաշխարհ իւր: Եւ իբրեւ եկն առ նա Շապուհ, պատուեաց զնա յոյժ մեծամեծ պարգեւօք. եւ ՚ի մեկնիլ իւրում ՚ի Դունայ` ընկերացաւ ընդ նմա Շապուհ իբրեւ ընդ փեսայի իւրում, եւ յուղարկեաց զնա հանդերձ դստերաւ իւրով, եւ այլ եւս պատանդօք, եւ նուաւն արքայի. եւ ինքն դարձաւ առ արքայ, բերեալ միանգամայն եւ թագ արքայական յԱփշնէ անտի առ Սմբատ եղբայր իւր, ըստ գրելոյն Ասողկայ. գ. 3:
       գ. Իսկ կաթուղիկոսն Գէորգ տեսեալ զբազմադիմի աղէտս աշխարհին Հայոց` գնաց ՚ի կողմանս Վասպուրական աշխարհի. եւ անդ մնացեալ զժամանակ ինչ` հիւանդացաւ եւ մեռաւ, կացեալ ՚ի հայրապե տութեան զամս. իա եւ ամիսս ինչ. զոր տարեալ թաղեցին ՚ի գերեզման Ձորոյ վանացն ՚ի Տոսբ գաւառի` մերձ յայն եկեղեցին. ուր (ըստ գրելոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի ) եդեալ էր սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ զգաւազան իւր, եւ զսեղանն տէրունական խորհրդոյն, զոր նախ քան զհաստատիլ եկեղեցեաց սրբոց ՚ի Հայս ընդ իւր շրջեցուցանէր:
       Յետ մահուանն Գէորգեայ` միաբան հաւանութեամբ ամենեցուն ընտրեցին եւ եդին կաթուղիկոս զերանելին Մաշտոց երկրորդ ՚ի գաւառէն Կոտէից կամ յԱրագածոտնէ ` ՚ի գեղջէ Եղիվարդայ` ՚ի հասակի վաթսուն ամաց. որ եւ զայնու ժամանակաւ իբրեւ աստղ լուսապայծառ փայլէր յիս հայոց ՚ի կղզւոջն Սեւանայ` սրբութեամբ եւ իմաստութեամբ: Սա ՚ի սկզբան անդ ՚ի մեռանիլ հօր իւրոյ` որ էր քահանայ եւ վարժեալ յուսումն աստուածային գրոց` չոքաւ ՚ի սեւան, եւ նորոգեաց զվանսն որ ՚ի նմա. եւ շինեաց զեկեղեցի, զոր անուանեաց առաքեալք. եւ ժողովեալք. եւ ժողովեալ զբազմութիւն միանձանց` վարժեաց զնոսա ՚ի կրօնաւորական կրթութիւնս` ընդ սահմանաւ կանոնադ րութեան սրբոյն Բարսղի. եւ հաւաքեաք զբազում գիրս` մարզէր ՚ի նոսին զմիանձունսն. եւ վարէր ինքն կեանս խոտակրօնս. եւ լոկ բանջարով շատանայր. եւ ընծայէր զանձն օրինակ բարի ամենեցուն: Զանուն սորա խառնեցին ոմանք ընդ անուան առաջացան Մաշտոցայ` այսինքն սրբոյ մեծին Մեսրոպայ. զայսմանէ տես. ՚ի ծանօթ. ի. գրոց. ծզ. (2) երես. 769:
       Սոյն այս երանելիս մինչդեռ տակաւին էր ՚ի Սեւան կղզւոջ ՚ի ժամանակս թագաւորութեանն Աշոտոյ առաջնոյ, լուեալ թէ ոմանք յանոպայ անձանց բազում անպատշաճ բանս խօսէին զժողովոյն Շիրակավանու` եւ առաւել եւս զսուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի, եւ խռովէին զժողովուրդն, գրեաց ընդդէմ նոցա թուղթ նզովից սաստիկ բանիւք: Յորոյ վերայ անկաւ շշնջիւն ՚ի ժողովրդեան զի մեղադիր լինէին ոմանք, թէ նա ինքնահրաման իշխանութեամբ եւ բացարձակ իրաւամբք նզովէ զհակառակորդսն, եւ ինքնին կամի զանպիսին հալածել` իբրեւ զկաթողիկոս ոք: Եւ ոմանք ասէին, թէ նաեւ զանմեղս կարծեօք իմն անիծանէ նա ընդ յանցաւորս: Ոմանք եւս` որք կամէին բանսար կութեամբ թշնամութիւն արկանել ՚ի միջի, ասէին` թէ այն նզովք նորա եւ կշտամբութիւնք կարգեալ են առ գլուխ ազգիս առ Գէորգ կաթուղիկոս. եւ թէ` այսպիսի օրինակաւ կամի նա արհամարհ ցուցանել զհայրապետն, որպէս զի ինքն յափշտակեսցէ զկաթուղիկոսի նորա: Այլ ոմանք եպերէին զայն թուղթ` ասելով թէ կարի խիստ են բանք նորա. զի յիրաւի ծանր էր յոյժ եւ դառն. որով առաւել ՚ի զայրացումն շարժեցան հակառակորդք` քան ՚ի զիջումն խոնարհութեան: Եղեն եւս ոմանք. որք զբանս այնր թղթոյ առին ինքեանց օրինակ նզովս կարդալոյ այլոց, եւ մեղադրանս դնելոյ, որպէս արար եւ Աբաս եղբայր Աշոտոյ արքայի, զի ՚ի չարախօսել իւրում զԳէորգեայ կաթողիկոսէ օրինակ առեալ էր զբանս նզովիցն Մաշտոցայ. ընդ որում ծանուցանէ նա ինքն Մաշտոց ՚ի թուղթն առ Աբաս. Յայս ամենայն հայեցեալ Մաշտոց վարդապետի` գրեաց առ Աբաս, եւ ազդ արար նմա` թէ չէր արժան ձեզ զայդպիսի խօսիլ` ՚ի վերայ այնր թղթոյ իմոյ, եւ առնուլ ձեզ անտի օրինակ. բայց որովհետեւ ասէ գայթակղեալ են այլք. եւ զբանս իմ շրջեալ ՚ի վերայ սրբոյ հայրապետին` որ անպարտն է, մատուսցի այն թուղթ ՚ի ձեռս նորա. եւ եթէ նա տեսցէ անդ ինչ ընդդէմ ինքնին իւր ձեռօքն պատառեսցէ: Այլ ՚ի վերայ այսր ամի ասէ` իմ նզովք դատապար տութեան յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր առ այնոսիկ` ընդդէմ որոց գրեցի:
       դ. Եւ ինքն երանելին Մաշտոց նստեալ յաթոռ հայրապե տութեան զկնի Գէորգեայ ամիսս եօթն` հանգեաւ ՚ի Քրիստոս. եւ թաղեցաւ ՚ի Գառնի ՚ի հովանոց արքային Տրդատայ. եւ շինեցին ՚ի վերայ վայելուչ եկեղեցի. որպէս գրէ Կիրակոս: Եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա` աշակերտ եւ ազգական նորին Մաշտոցայ (կամ ընդ աւանդելոյ անծանօթ իրիք պատմութեան քեռորդի նորուն ) Յովհաննէս վեցերորդ ` պատմաբան ՚ի Դրասխանակերտ աւանէ` որ եւ ասի Դասհոնակերտ. յամի տեառն. 897. եւ ՚ի թուին հայոց. յխզ. ըստ որում գրէ եւ ինքն ՚ի քաղուածս կաթողիկոսաց: Զսա ոմանք կոչեցին Գառնեցի, եւ ոմանք Դունեցի. տե'ս ՚ի ծանօթութեան: Սա բազում տառապանս կրեաց յայլազգեաց անտի. եւ զորս կրեացն` յաճախակի գրեաց` յորդորեալ ՚ի բազմաց, սկիզբն արարեալ ՚ի Հայկայ. եւ զոճ բանիցն կարգեաց զարդարուն:
       Այլ գիտելի է, զի որպէս եւ յայտնի երեւի ՚ի գրուածս սորա, սա զպատ մութիւն իւր մինչեւ ցԱշոտ` արար նախ քան զլինել իւր կաթուղիկոս. յորում ցուցանէ զինքն թշնամի քաղկեդոնականաց` համարելով զնոսա իբրեւ զնեստորականս: Իսկ յԱշոտոյ եւ անդր` արար յե'տ կաթուղիկոսութեանն` գրեթէ մերձ ՚ի վախճան կենաց իւրոց. յորում ոչ եւս ցուցանէ զինքն թշնամի նոցա, այլ` յաւէտ հաճեալ ընդ նս. ըստ որում յայտ է ՚ի թղթոյ նորա գրելոյ ՚ի պատմ ութեան նորին առ կայսրն Կոստանդին Պերփեռուժէն: Թէպէտ եւ առ զգուշանալոյ ՚ի բամբասանաց տգիտաց ոմանց` ըստ վկայելոյ իւրոյ` ոչ կամեցաւ երեւեցուցանել զինքն հաւան քաղկեդոնականաց:
       ե. ՚Ի սմին ժամանակի մեռաւ Վահան Բագրատունի` իշխան կողմանցն Տարոնոյ. եւ պայազատեաց ՚ի տեղի նորա Գրիգորիս որդի նորին` այր սէգ եւ զօրաւոր: Գրէ զսմանէ Կոստանդին Պերփեռուժէն, թէ ունէր բարեկա մութիւն ընդ Լեւոնի կայսեր, եւ ցուցանէր զինքն հպատակ նմա. այլ ՚ի բազում իրս ձեռնտու լինէր եւ թշնամեաց. եւ առ պատրուակելոյ զայս` ամի ամի մեծամեծ ընծայս յղէր առ կայսրն. եւ կայսրն փոխարէն առաքէր նմա զբազում պարգեւս: Բայց իբրեւ յերկբայս եղեւ զնմանէ կայսրն, կոչեաց զնա ՚ի Կոստանդինուպօլիս իբր բարեկամութեամբ. իսկ նորա խիթացեալ` թէ գուցէ դաւաճան ութիւն ինչ լիցի, ոչ կամեցաւ գնալ , պատճառս եդեալ` թէ երկնչիմ մեկնիլ յաշխարհէ իմմէ, գուցէ յաւար լիցի թշնամեաց: Եւ ապա կասկած առեալ Գրիգորիսի յերկուց ոմանց ՚ի հայոց, թէ նոքա իցեն մատնիչք իւր առ յոյնս, կալաւ զնոսա եւ եդ յարգելանս. եւ էին նոքա որդիք իշխանի ուրումն` որ Արքայիկ կոչիւր, որ եւ մեռեալ էր յայնժամ: Եւ զի նոքա ազգական էին թագաւորին Սմբատայ, առաքեաց Սմբատ թուղթ աղերսանաց առ Լեւոն կայսր. եւ աղաչեաց զնա թափել ՚ի ձեռաց Գրիգորիսի զորդիս Արքայիկայ. եւ կայսրն վաղվաղակի դեսպան առաքել առ Գրիգորիս զԿոստանդին իշխանն` խնդրեաց ՚ի նմանէ զկալանաւորսն. բայց նա այլեւայլ բանս յօդելով` ոչ ետ, այլ` ՚ի տեղի նոցա առաքեաց զխորթ որդի իւր զԱշոտ: Իսկ կայսրն կամելով շահիլ զսիրտ Գրիգորիսի իշխանական պատուով ճոխացոյց զԱշոտ, եւ անդրէն դարձոյց առ նա: Զայն տեսեալ Գրիգորիսի` զիջաւ եւ առաքեաց առ կայսրն զերկոսին որդիս Արքայիկայ` հանդերձ եղբարբ իւրով, որ կոչիւր Ապուղան: Եւ կայսրն պատուով ընկալեալ` կարգեաց զնոսա ՚ի գործ արքունի. եւ զԱպուղան մեծարեալ իշխանութեամբ` արձակեաց յիւրմէ:
       Յետ այսորիկ ՚ի բառնիլ կասկածանաց յերկուց կողմանց` եկն Գրիգորիս ՚ի Կոստանդինուպօլիս եւ պատուեցաւ ՚ի կայսերէ. եւ առեալ ՚ի նմանէ զ մագիստրոսութեան պատիւ դարձաւ ՚ի Տարոն: Իսկ Ապուղան եղբայր նորա վերստին եկեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` կարգեցաւ ՚ի կայսերէ պատրիկ, եւ էառ ՚ի կն ութիւն զդուստր Կոստանդինի դեսպանին. եւ գնացեալ ՚ի Տարոն մեռաւ անդ, թողեալ զերիս որդիս յառաջին ամուսնոյն, զԹոռնիկ, զՎահան եւ զՍմբատ: Յետ այսորիկ ՚ի մեռանիլ Գրիգորիսի յաւուրս Ռոմանոսի կայսեր` երկիրն Տարոնոյ բաժանեցաւ յերկուս. միոյ մասինն իշխէին որդիք նորա Բագրատ եւ Աշոտ, եւ միւսումն եղբօրորդիք նորա` Թոռնիկ, Վահան եւ Սմբատ` ընդ տէրութեամբ կայսեր : Զայսցանէ գրէ Կոստանդին Պերփեռուժէն ՚ի գիրսն յաղագս կայսերական կառավ արութեան եւ աշխարհեգրութեան. գլ. 43. եւ 44. յորում յիշէ եւ զԱշոտ առաջին, եւ զՍմբատ արքայ, եւ զԳագիկ Արծրունի: