Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ընդ այն ժամանակս բազում աղմուկք շփոթից յուզէին յիշխան ութեան հագարացւոց, որով եւ բազումք ապստամբեալ յամիրապետէն` մեծամեծ պատերազմունս յարուցին ՚ի վերայ նորա ՚ի զանազան ազգաց, յեգիպտական կողմանց եւ ՚ի սկիւթացւոց, ՚ի պարսից եւ ՚ի հոնաց : Եւ քանզի Յուսուփ ոստիկանն, զոր կալեալ էր Մոնոսայ սպարապետի, եւ ածել առ ամիրապետն, խորամանկ ոմն էր եւ հզօր, եւ տեղեակ եւս իրաց արեւելեայ կողմանց, ամիրապետն խորհրդով Մոնոսայ արձակեալ զնա ՚ի կապանացն` վերստին հաստատեաց յառաջին ոստիկանութեան Ատրպատական աշխարհի, եւ ետ ՚ի ձեռս նորա զոր բազում, զի գնացեալ ՚ի կողմանս Պարսից` զսպեսցէ զապստամբսն:
       Իբրեւ էառ Յուսուփ զայն իշխանութիւն, փոխանակ զապստամբսն նուաճելոյ` խորհեցակ զառաջինն առնուլ վրէժ ՚ի Գագկայ Արծրունւոյ, եւ սովին խորհրդով անցել ընդ Միջագէտս Ասորւոց եւ ընդ այլ տեղիս եհաս վաղվաղակի յաշխարհ Կորդուաց: Լուեալ Գագկայ զարշաւանսն, եւ գիտացեալ` թէ ունի նա յարձակիլ եւ յաշխարհ իւր ՚ի Վասպուրական, ժողովեաց զամենայն բնակիչս երկրին հանդերձ աղխիւք իւրեանց. եւ տարեալ բնակեցոյց զնոսա ՚ի ծործորս լերանցն Կոգովտի եւ Ծաղկոտան յաշխարհին Արարատայ: Եւ ինքն հանդերձ եղբարբ իւրով Գուրգենաւ բազում հետեւակօք եւ հեծելովք` որոց սպարապետ էր Ապլխարիպ ոմն Հաւնունի, շուրջ պահէր զանցս ճանապարհացն: Սոյնպէս արար եւ մեծ նախարարն Անձեւացեաց Ատովմ եւ եհան զամենայն Անձեւացիս ՚ի գլուխս ամուր լերանց. եւ զոմանս իջոյց եւ ամրացոյց ՚ի խորաձորս եւ ՚ի վիհս բլրոց, զգուշացեալ ամենայն արթնութեամբ` զի մի ինչ չար դիպեսցի նոցա:
       Իսկ ոստիկանն Յուսուփ յետ կալոյ աւուրս ինչ ՚ի սահմանս Կորդուաց ել անտի եւ եկն յաշխարհն Անձեւացեաց, եւ առաքեալ առ իշխանն Ատովմ դեսպանս` խնդրեաց ՚ի նմանէ ոչ միայն զկրկին սակ արքունի հարկացն, այլեւ զընծայս իսկ վասն նորոգ հաստատելոց իւրոյ յիշխան ութեան ոստիկանութեանն. ըստ որում սովոր ութիւն էր տալ տուրս ինչ նոր ոստիկանաց. եւ խոստացաւ Յուսուփ, թէ յառնուլս իմ զայն` խաղաղութեամբ գնացից ՚ի սահմանաց քոց առանց իրիք վնասու: Զայսպիսի պատգամս առեալ Ատովմայ, բարւոք համարեցաւ տալով ինչս` զաշխարհ իւր անվնաս պահել, քան յինչս խնայելով զաշխարհն ոտնակոխ թշնամեաց առնել. վասնորոյ եւ բազում առաւելութեամբ արար զամենայն պահանջեալսն ոստիկանին. եւ զի նոքօք ոչ կարաց շատացուցանել զնա` ետ նմա նաեւ պատանդս յորդւոց նախարարացն` որք ընդ իւրով ձեռամբ էին:
       Առեալ ոստիկանին զոր միանգամ պահանջէրն ՚ի յԱտովմայ, չուեաց ընդ կողմն լերանց, եւ գնաց ՚ի գաւառն Աղբակոյ մեծի յաշխարհն Վասպուրական. եւ տեսեալ զերկիրն առհասարակ թափուր եւ ունայն ՚ի բնակչաց` զարմացաւ յոյժ. եւ տեղեկացեալ ամենայնի զոր արարն Գագիկ` հանելով զամենայն բնակիչս յաշխարհէ անտի, յուսահատեցաւ ՚ի խորհրդոց իւրոց, զոր խորհեալ էր ընդդէմ Գագկայ. եւ ապա եդ ՚ի մտի քաղ ցրութեամբ առնուլ ՚ի նմանէ ինչ ինչ առ ՚ի յագուրդ ընչաքաղց ըղձից իւրոց: Սմին իրի առաքեաց առ նա պատգամս, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ որպէս եւ յԱտովմայ` զբազում ամաց զհարկսն արքունի, եւս եւ զօժիտս վասն իւրոյ նորոգ ոստիկանութեան, յիշեցուցեալ եւ զերախտիս իւր, որով թագ կապեալ նմա` խոստացաւ տալ ՚ի ձեռս նորա զբոլոր Հայաստան. թէպէտեւ զներհակն արար: Եւ Գագիկ կատարեաց զամենայն զկամս ոստիկանին:
       բ. Առեալ ոստիկանին Յուսփայ զհարկն եւ զընծայսն ՚ի Գագկայ` չուեաց գնալ յաշխարհն Պարսից ՚ի քաղաքն Ռա: Եւ մինչդեռ ՚ի ճանապարհի էր, լուր էառ` եթէ ոստիկանն Ըսբուք` որ նստեալ էր փոխանակ նորա յԱտրպատական, մեռեալ է ՚ի քաղաքին Արտաւիլայ. որոց վասն առաքեալ էառ զամենայն զգանձս նորա, եւ լիացաւ ընչիւք. զի բազում մեծութիւնք էին Ըսբուքայ: Եւ իբրեւ եհաս ՚ի Պարսս, առաքեաց յայլեւայլ կողմանս տէրութեանն Պարսից եւ Աղուանից ոստիկանս եւ պետս եւ գործակալս. եւ նուաճեաց զամենեսին ընդ ձեռամբ իւրով:
       Յղեաց եւ ՚ի Հայս զվերակացու կամ զոստիկան ոմն Նըսր անուն. որոյ եկեալ ՚ի նախջուան քաղաք` նստաւ անդէն: ՚Ի գալ նորա անդր` Բաբկէն կրսեր եղբայր Սմբատայ Սիսակեանց առեալ ընդ իւր բազում ընծայս` եկն առ ոստիկանն ՚ի Նախջուան, եւ չարախօս եղեւ զեղբօրէ իւրմէ զՍահակայ, իբր թէ նա զրկելով զինքն ՚ի հայրենի ժառանգութենէ իւրմէ` սեփականեալ է զայն ինքեան. վասնորոյ եւ աղաչէր զնա, եւ ուխտս դնէր ընդ նմա, եւ խոստանայր բազում ինչ, զի ձեռամբ նորա մարթասցի առնուլ յինքն ոչ միայն զհայրենի ժառանգ ութիւն իւր, այլեւ զժառանգութին Սահակայ:
       Զայսպիսի բանս լուեալ վերակացուին` հաճեցաւ եւ ուրախ եղեւ, ո'չ ՚ի կատարել զխնդիր Բաբգէնի, այլ` ՚ի յառնուլ յինքն զժառանգ ութիւն նորա. վասնորոյ եւ առ երեսս պատուեալ զնա` եցոյց նմա բազում մեծարանս, եւ խոստացաւ փութով լնուլ զկամս նորա. եւ յամենայն սրտէ փափաքէր եւ վարանէր, զի եւ եղբայր նորա Սահակ գայցէ առ ինքն. զի զերկոսին եւս կալեալ կապեսցէ, եւ յինքն գրաւեսցէ զամենայն ինչս նոցա: Բայց տեսել թէ ոչ գայ նա առ ինքն , բազում սիրալիր բանիւք հրաւիրեաց զնա. եւ նորա չգիտացեալ զդաւաճան ութիւն հրաւիրողին` փութացաւ եւ եկն առ նա բազմապատիկ ընձայիւք. եւ եդ դաշն սիրոյ եւ խաղաղ ութեան ընդ նմա: Եւ Նըսր ոստիկան ցուցեալ պատիւ երկոցունց եղբարցն` յորդորեաց զնոսա գնալ ընդ իւր ՚ի քաղաքն Դուին. զի անդ իբր յապահովի հոգալ կարասցէ զօգուտ իւրաքանչիւրոցն:
       Այսպիսի նենգապատիր խաբէութեամբ ելեալ ՚ի Նախջուանայ` յուղի անկան գնալ յաշխարհն Արարատայ ՚ի Դուին քաղաք. եւ իբրեւ մերձ եղեն ՚ի քաղաքագիւղն Քարունջ , գլխաւոր հագարացիք` որք բնակեալ էին ՚ի Դուին` աւելի քան զքառասուն` ընդ առաջ եղեն Նըսրայ. զի պատուով տարցեն զնա ՚ի քաղաքն: Իսկ Նըսրայ տեսեալ զնոսա ՚ի հեռուստ` ասէ ցՍահակ եւ ցԲաբկէն. սուրբ կեղեքիչք են ձեր եւ ապստամբք եւ անարժանք կենաց. տեսջի'ք արդ, թէ զի'նչ ունիմ առնել ընդ սոսա: Եւ իբրեւ հասին նոքա, առ ժամայն ձեռն էարկ ՚ի նոսա, եւ կապեաց երկաթի շղթայիւք. զի կասկած մեծ ունէր ՚ի նոցանէ , թէ գուցէ արգել լինիցին խորհրդոց կամաց իւրոց: Եւ ՚ի վաղիւն հեծուցեալ զնոսա յուղտս եւ ՚ի ջորիս` տարաւ եւ եմոյծ ՚ի քաղաքն Դուին, ընդ իւր ունելով զերկոսին եղբարսն զՍահակ եւ զԲաբկէն: Եւ յետ դնելոյ զկապեալսն ՚ի յարգելանոցի` կալաւ եւ զՍահակ եւ զԲաբկէն. եւ կապել զնոսա ՚ի ծանր եւ ՚ի տաժանաւոր շղթայս` եդ ՚ի բանտի:
       գ. Խորհեցաւ ապա ոստիկանն ըմբռնել եւ զՅովհաննէս կաթուղիկոս, որ յայնմ ժամանակի նստէր ՚ի սահմանս Գեղարքունւոյ ՚ի ծործորս լերինն Գեղայ ՚ի վանս Այրին` որ էր ՚ի ձորակի միոջ յարեւելից կուսէ գիւղաքաղաքին Գառնւոյ: Իբրեւ ազդ եղեւ այս կաթուղիկոսին, անկաւ ՚ի տարակոյս մեծ. զի եթէ փախչէր, ինչք եկեղեցւոյն յափշտակեալ լինէին ՚ի Նըսրայ. իսկ եթէ ոչ փախչէր, վտանգ էր նմա. եւ զի սուգ տրտմութեան պաշարել էր զնա վասն կապանաց երկուց իշխանացն հայոց, եւս եւ վասն բազում չարեաց` որք գուշակել լինէին ՚ի գործոցն Նըսրայ. յաղագս այսորիկ շուարեալ ՚ի միտս` ոչ գիտէր, թէ զի'նչ արասցէ:
       Եւ մինչդէռ նա յայսպիսի շփոթ ութեան խորհրդոց տատանէր, զարմանալի իմն երեւեցաւ յերկինս. քանզի յերկրորդում աւուր անդ լոյս արեգականն բոլորովին գտաւ խաւարեալ ՚ի վերայ Հայաստանեայց արտաքոյ կարգի. զի դեռեւս ոչ էր ժամանակ խաւարելոյ : Զայսպիսի ահաւոր նշան տեսեալ Յովհաննու կաթողիկոսին` հաստատեաց ՚ի մտի, եթէ բազում վիշտք չարեաց պատրաստեալ կամ ՚ի վերայ աշխարհին Հայոց. վասնորոյ եւ խորհեցաւ փախստեայ լինել այսուհետեւ ո'ւր եւ յաջողեսցի: Ելեալ ապա ՚ի վանաց անտի` գնաց ՚ի Սեւան կղզի, եւ բնակեցաւ անդ ՚ի վանս կրօնաւորաց. բայց տեսեալ` թէ կալով իւր անդէն` ոչինչ վճարի, այլ` գուցէ վտանգ ինչ հասցէ անձին իւրոյ, եւ ստացուածոց իւրոց` որք էին ՚ի Դուին եւ յայլ տեղիս, խորհուրդ արար ընդ քահանայս իւր եւ ընդ կրօնաւորսն. եւ եդ ՚ի մտի դառնալ յետս, եւ կալ յանկասկած տեղւոջ ուրեք. եւ անտի ընծայս եւ նուէրս առաքելով առ ոստիկանն` հնարեսցի հաճեցուցանել նոքօք զմիտս նորա:
       Այսու խորհրդով ելեալ ՚ի Սեւանայ` եկն յանառիկ ամրոցն Բիւրական, զոր ինքն էր ստացեալ ընչիւք իւրովք, եւ շինել էր ՚ի նմա վանք մի կուսակրօն միանձանց, եւ զեկեղեցի հոյակապ` հաստահեղոյս եւ կոփածոյ քարամբք: Անտի գրեաց թուղթ առ ոստիկանն Նըսր. եթէ ասէ տայցես ինձ յետկար երդման, մտից ՚ի դրունս եկեղեցւոյ իմոյ ՚ի Դուին, եւ կացից ՚ի կաթողիկոսարանի անդ. եւ ընդ ձեռնհաս լինելոյ իմ հանապազ մեծարեցից զքեզ առատ ընծայիւք իմովք:
       Հաճեալ ընդ այս ոստիկանին` ետ նմա զթուղթն երդման ըստ իւր օրինացն. որով եւ կաթուղիկոսն ապահովեցեալ` մնաց յանհոգս, եւ սպասէր դիպօղ ժամու գնալ ՚ի Դուին: Իսկ մի ոմն յօրինագիտաց ոստիկանին, որ ատել ութիւն մեծ ունէր առ քրիստոնէայս, հաւանեցոյց զոստիկանն ստել երդմանն. զի չէ ' ասէ քեզ օրէն ուխտ խաղաղ ութեան հաստատել ընդ քրիստոնեայս, այլ` բռնութեամբ տիրել նոցա. եւ եթէ ընծայից նոցա ցանկաս, ա'ռ տասնապատիկ ՚ի նոցանէ բռնի: Առաքեա ' արդ զօր բազում ՚ի վանս Այրին, ուր նստէր կաթողիկոսն. եւ ա'ռ ո'րչափ ինչ եւ կամիս. զի անդ են բազում գանձք եւ զարդք եկեղեցեաց. եւ եթէ ընդդէմ դարձին կրօնաւորքն, հրամա'ն տուր սպանանել զնոսա. կալեալ ապա եւ զկաթուղիկոսն` արա ' ընդ նա` զիա'րդ եւ հաճիս:
       Զայս խորհուրդ նորա համախոհք նորին եւս զօրացուցեալ ՚ի սիրտ ոստիկանին` գրգռեցին զնա յոյժ ընդդէմ կաթուղիկոսին, եւ զարթուցին զքաղց նորա յինչս եկեղեցեաց: Ապա վաղվաղակի գումարեալ նորա զգունդ մի լեգէոն զօրաց` առաքեաց ՚ի վանս Այրին. որոց յեղակարծումն ժամու հասեալ անդր` կալան զամենայն միանձունսն, որ ՚ի նմա. եւ բազում գանիւք եւ տանջանօք յանհնարինս չարչարեալ զնոսա` պահանջէին ՚ի նոցանէ ցուցանել զթաքուցեալ գանձսն: Եւ ապա կողոպտեալ զամենայն զարդս եկեղեցւոյն, եւ առեալ զամենայն ստացուածս վանիցն եւ զպաճարս անասնոց, արկին հուր յամ փայտակերտ շինուածսն. եւ ՚ի մոխիր դարձուցեալ զամենայն դարձան առ ոստիկանն: Եւ կրօնաւորք տեղւոյն ՚ի բազում գանից նոցա եւ ՚ի տանջանացն կարի իմն վտանգեալ, յետ սակաւ մի ժամու փոխեցան ՚ի կենաց, ոմանք յառաջ, եւ ոմանք զկնի:
       դ. Իսկ ոստիկանն Նըսր գուն գործէր ըմբռնել զՅովհաննէս կաթուղիկոս. եւ վասն այսր իսկ գումարեալ զօրս առաւել քան զառաջինն` առաքեաց ՚ի վերայ Բիւրական բերդի նորա: Բայց նա յառաջագոյն գիտացեալ զգալուստ զօրացն` փութացաւ եւ ել յամրոցէ անտի. եւ գնաց ՚ի քաղաքն Բագարան առ Աշոտ բռնաւոր հօրեղբօրորդի արքային Աշոտոյ. զի անդ նստէր նա, ոչինչ հոգացեալ ամենեւին վանել զթշնամիսն:
       Իսկ այլ բնակիչք Բիւրական ամրոցին, ընդ որս եւ Սահակ եպիսկոպոս փակակալ դրան Լուսաւորչին, եւ քահանայքն երեքին եղբարք Մովսէս եւ Դաւիթ եւ Սարգիս, եւ միւս Մովսէս քահանայ եւ Թէոդորոս սարկաւագ, եւ այլ քանի մի երիցունք եւ սարկաւագունք եւ կրօնաւորք, ոչ կարացել ՚ի փախուստ աճապարել` մնացին անդէն: Եկեալ էին անդր յառաջագոյն եւ քանի մի զօրականք հայոց սակաւք` իբրեւ երկերիւր ոգիք յօգնակա նութիւն եւ ՚ի պաշտպանութիւն կաթողիկոսին եւ ժողովրդեանն. եւ սոքա եւս մնացին անդ:
       Իբրեւ հասին անդր զօրք ոստիկանին, եւ պաշարեցին զբերդն, ընդդէմ դարձան նոցա` որք ՚ի ներքս էին. եւ սկսան պատերազմիլ ընդ նոսա. եւ կոտորեցին զբազումս ՚ի նոցանէ: Եւ ՚ի վաղիւն մինչչեւ էր ծագեալ արեգական, ամենեքին առ հասարակ, ընդ որս եւ ծերք եւ տղայք դիմեալ յեկեղեցին առ Սահակ եպիսկոպոս` աղաչեցին զնա արձակել զնոսա ՚ի մեղաց խորհրդով ապաշխարութեան, եւ հաղորդեցուցանել մարմնոյ եւ արեան տեառն: Եւ իբրեւ հասին փափաքանաց իւրեանց, սկսան վերստին ամենեքին ՚ի վերայ քրիստոնէական հաւատոյ մարտնչիլ ընդ թշնամիսն զաւուրս եօթն, եւ բազում կոտորածս հասուցին ՚ի նոսա:
       ե. Եւ յորժամ այսպիսի յաղ թութեամբ ուրախ լինէին նոքա. մի ոմն ՚ի զօրաց ամրոցին ՚ի բաց թողեալ ՚ի հոգւոյ իւրմէ զգթ ութիւն եւ զհաւատս` մատնեաց ՚ի ծածուկ ՚ի գիշերի զամրոցն ՚ի ձեռս թշնամեաց: Զայն իբրեւ իմացան հաւատացեալքն, զմիմեամբք խռնեալ եւ շփոթեալ` ծակամուտ եղեն: Բայց զօրք թշնամեացն իբրեւ զգետ հոսեալ ՚ի ներքս, զո'րս եւ գտին արտաքոյ` յափշտակեցին. եւ յետոյ զերկու հարիւրս ՚ի նոցանէ սրով խողխողեցին վասն հաւատոյ: Եւ մտել յեկեղեցին` սպանին անդէն զՍահակ եպիսկոպոս, եւ զորս ընդ նմա ՚ի տասներորդ աւուր ահեկի ամսոյն, այն է յապրիլի. 17. ՚ի թուին հայոց. յհբ: Եւ ապա յաւարի առեալ համայն զամրոցն` գերեցին զկանայս եւ զմանկունս, զորս եւ գտին: Եւ առեալ զգլուխս սպանելոցն` ելեալ գնացին առ ոստիկանն Նըսր: Իսկ մի ոմն ՚ի սարկաւագաց Գորգ անուն ապրեալ ՚ի ձեռաց նոցա` չոքաւ առ կաթուղիկոսն Յովհաննէս, եւ պատմեաց նմա զամենայն:
       Եւ եղեւ իբրեւ յանդիման եղեն գերեալքն առաջի ոստիկանին Նըսրայ, սկսան լալագինս պաղատիլ առ նա վասն ազատութեան. եւ նորա չհանդուրժեալ ընդ ողբս կականմանց նոցա` հրամայեաց լուծանել զնոսա ՚ի կապանաց, եւ թողուլ ՚ի բաց. զի գնասցեն` ո'ւր եւ կամիցին երթալ: Այլ յազատիլ նոցա ՚ի գերութենէ` ոմանք ՚ի թշնամեաց ՚ի ծածուկ յափշտակեալ ՚ի գերելոց անտի զմանկունս թուով տասն` թաքուցին ՚ի տունս իւրեանց. զորս յետ սուղ ինչ ժամանակի գնեալ արծաթոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի` ազատեաց զնոսա. ընդ որում նա ինքն պատմէ:
       Կային ընդ գերելոցն եւ արք երկու Կիրակոս անուամբ` ուժեղք եւ ահաւորք. զորս ապրեցուցեալ էին զինուորքն Նըսրայ վասն աշխատեցուցանելոյ զնոսա ՚ի գործս ծառայ ութեան իւրեանց : Զսոսա բազմօք յորդորեաց ոստիկանն ուրանալ զհաւատս Քրիստոսի. եւ իբրեւ ոչ առին նոքա յանձն, սպան զնոսա սրով եօթն եւ տասներորդ աւուր ահեկի ամսոյն: Իսկ զինուորն այն, որ մատնեաց զամրոցն ՚ի ձեռս թշնամեաց, փոխանակ պսակացն պատուհաս ընկալաւ ընդ արժանի իւրում ապիրատութեանն. զի ՚ի յանդիման լինել նորա ոստիկանին` ասաց ցնա ոստիկանն. եթէ առ քոյսդ դու ոչ գտար հաւատարիմ, ապա առաւել եւս առ օտարս. եւ անդէն հրամայեաց սատակել զնա. եւ այս եղեւ վարձք գործոց նորա: