Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Խաչիկ կաթողիկոս երկրորդ` քեռորդի առաջնոյն Խաչկայ եւ Պետրոսի Գետադարձի, յառաջ քան զառումն անւոյ դեռ ՚ի Կոստանդինուպօլիս էր` յերից ամաց հետէ. զի ոչ թողութիւն զնա յոյնք դառնալ յաթոռ իւր: Ապա Գագիկ արքայ եւ Ատովմ Արծրունի աղերս մատուցեալ առ Տուկիծ կայսր` խնդրեցին ՚ի նմանէ արձակել զհայրապետն. եւ կայսրն ՚ի շնորհս նոցա հրամայեաց նմա ելանել ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ, եւ գնալ ՚ի Փոքրն Հայս` ՚ի գաւառն Ջահան, ՚ի սահմանս Տարանդայ` յաւանն կոչեցեալ Թաւբլուր` մերձ ՚ի Կոկիսոն. եւ ետ նմա երկու վանս ՚ի Տարանդայ: Յետ կալոյ Խաչկայ անդ ՚ի Թաւաբլուր ամիսս իբր վեց` առեալ զլուր կոտորածի քաղաքին Անւոյ, ուր էր նախ հայրապետական եւ թագաւորական աթոռն, սուգ էառ ՚ի վերայ նորա. եւ հիւանդացեալ ՚ի ցաւոց սրտին` միանգամայն եւ ՚ի բազում տառապանաց, զորս կրեաց ՚ի յունաց, վախճանեցաւ յետ ամսոյ միոյ. կացեալ ՚ի հայրապե տութեան ամս. զ. ՚ի յԱնի եկաց ամս. բ . եւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս ամս. գ. եւ ՚ի Թաւաբլուր ամիսս իբր. 7: Եւ յետ մահու նորա մնաց աթոռ կաթողիկոսութեն հայոց պարապ իբր ամենայն մի. զի ոչ թոյլ տային յոյնք դնել զոք կաթողիկոս ՚ի վերայ ազգին, այլ` մնալ անառաջնորդ եւ անտր. որպէս զի կամայ եւ ակամայ դարձուսցեն զնոսա ՚ի հոռոմութիւն. որպէս յայտնի գրէ եւ Շնորհալին ՚ի վիպասանութեան. համար. ոի. յասելն. Զի մինչ յաւուրսըն յայն հասեալ, հայոց հովուացն վախճանեալ . տուն Պետրոսեան (այսինքն Պետրոս Գետադարձի ) ՚ի բաց բարձեալ, որպէս հեղայն այն ծերացեալ. որով յունաց ընդ մեզ զչարեալ, այլում լինել թոյլ ոչ տուեալ. զի անտերունչ ասեն եղեալ, լիցին ՚ի կրօնս մեր դարձեալ:
       Իսկ Մարիամ թագուհին դուստր Գագկայ Աբասեան` որ սիրեցեալն էր եւ պատուեալ յաչս կայսերուհւոյն Եւդոքսիայ` բազում աղերսանօք խնդրել ՚ի նմանէ, հաճեցոյց զնա հաւանեցուցանել զկայսրն վասն ընտրելոյ զոք կաթողիկոս հայոց: Եւ կայսրն զիջեալ հաւանեցաւ ընդ այն. եւ ետ հրաման արքունական գրով, զոր եւ կնքեաց ոսկի մատանեաւ: Յայնժամ Գագիկ Աբասեան ժողով գումարեալ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց ՚ի Ծամնդաւ` ուր ինքն նստէր, խնդիր արար գտանել զոք արժանի կաթուղիկոսութեան: Եւ յետ բազում քննութեան եւ բանից` միաբան հաւանութեամբ հաստատեցին ընտրել զՎահրամ զորդի Գրիգորի Մագիստրոսի:
       Սոյն այս Վահրամ, որ թարգմանի Անձրեւ, ՚ի մանկութենէ վարժեալ էր յուսումն իմաստից աստուածային եւ արտաքին գրոց, եւ յամենայն գիտութիւնս յունաց. եւ յետոյ ամուսնացեալ` պատիւ պայազա տութեան ընկալեալ էր ՚ի կայսերէ դուքս անուամբ, եւ նստեալ յաթոռ իշխան ութեան հօր իւրոյ Գրիգորի Մագիստրոսի: Եւ յետ ամաց ինչ հրաժարեալ յամուսնոյ իւրմէ, եւ յամենայն վայելչութեանց աշխարհիս, եմուտ ՚ի կարգ կրօնաւորութեան. եւ վարէր կեանս յանապատի միակեցութեամբ. յորում եւ սրբակրօն վարուք պայծառացեալ ` եղեւ երեւելի ՚ի մէջ հայոց:
       Արդ` զսա կոչեալ ՚ի յանապատէ բազում թախանձանօք, եւ բերել ՚ի Ծամնդաւ` օծին կաթուղիկոս հայոց. յամի տեառն. 1065. եւ ՚ի թուականութեանս հայոց. շժդ. յամսեանն ապրիլի. եւ անուանեցին զնա Գրիգորիս կամ Գրիգոր երկրորդ: Որ եւ ըստ անուանն արթուն հովիւ գտեալ, եւ հետեւօղ նախնւոյն իւրոյ սրբոյ Լուսաւորչին եղեալ` բազում զգաստութեամբ առաջնորդեաց հօտին իւրում. եւ ձեռն էարկ նորոգել ՚ի վանորայս զամենայն խանգարեալ բարեկարգութիւնս. եւ տուեալ զանձն յաշխատ ութիւն գրութեան` թարգմանեաց ՚ի յունաց եւ յասորւոց զվկայաբանութիւնս սրբոց բազմաց, զորս տօնէին յայնժամ եկեղեցիք քրիստոէից. որոյ վասն իսկ կոչեցաւ Վկայասէր. արար սա եւ զմեկնութիւնս ինչ գրոց. եւ յամի եցոյց զինքն ամբիծ եւ անարատ. եւ եղեւ մխիթար ութիւն տառապել ազգին: Այլ մինչդեռ փոքր ինչ յայսպիսի մխիթար ութեան կային ազգք հայոց, եւ ՚ի բարեկարգ ութեան զուարճնային վանորայք աշխարհին, յանկարծակի իմն շնչեաց ՚ի նոսա հողմ դառնաշունչ. քանզի զօրավար ոմն պարսից Օշէն անուն դիմեալ բազում զօրօք ՚ի կողմանս Եփրատացւոց` արար կոտորած անհնարին. մանաւանդ ՚ի սահմանս Սեաւ լերինն ՚ի Խարամանիա. ուր բնակէին բազում հայք. եւ այրեաց զբազում վանորայս. եւ սպան զկրօնաւորս. եւ ժողովեալ աստի եւ անտի զբազում գերիս ` ել եւ գնաց:
       Եւ մինչեւ ժամանեալ էր նորա յաշխարհ իւր, եհաս բազմութեամբ զօրաց յաշխարհս մեր այլ ոմն զօրավար պարսից` Գօմըշդեկան անուն, զոր ոմանք կոչենք Գօմէշտիկին: Սա յետ բազում հարուածոց խաղաց ՚ի Չորրորդ Հայս ՚ի գաւառն Թլխում. եւ զմնացեալսն յառաջին հարուածոց անտի, որ եղեւ երեք ամօք յառաջ` կոտորեաց ՚ի բերան սրոյ. եւ առեալ զբերդն Թելեթուխ` ՚ի սուր եհան զբնակիչս նորա: Եւ անտի անցեալ ՚ի Հասանմսուր գաւառ` մաշեաց զբազումս սրով եւ հրով. եւ վարեաց ՚ի գեր ութիւն զորս եւ կամեցաւ. եւ յետ բազում քանդմանց եւ աւերածոց դարձաւ յաշխարհն Պարսից:
       բ. Յայսմ ժամանակի մեռաւ կայսրն Կոստանդին Տուկիծ. եւ զի Միքայէլ որդի նորա դեռեւս տղայ էր , թագուհին Եւդոքսիա յետ քանի մի ամսոց ամուսնացաւ ընդ Ռոմանոսի չորրորդի, որ կոչիւր Դիոժէն` այսինքն է Դիոգինէս, եւ կացոյց զնա կայսր: Սա իշ խանութիւն մագիստրոսութեան ՚ի կողմանս Միջագետաց. ուր բազում գործս ցուցեալ նորա եղեւ սիրելի կայսեր:
       Յաւուրս սորա սպարապետն պարսից Խրուճ, որ ՚ի գիրս հայոց կտրիճ ասի, ՚ի տոհմէն Տուղրիլայ` ապստամբեալ յԱլփասլանայ` դիմեաց զօրու ծանու ՚ի սահմանս Հայաստանու, եւ յաւարի էառ զբազում տեղիս. եւ յարձակեալ ՚ի կողմանս Սեբաստիոյ` բազում նեղութիւնս հասոյց հայոց: Ել ընդդէմ նորա Մանուէլ կիւրապաղատ` զօրավար յունաց. այլ ՚ի պարտ ութիւն մատնեալ յերեսաց` նորա` ձերբակալ եղեւ ՚ի պատերազմի. եւ զօրք նորա ցրուեալ ՚ի փախուստ դարձան: Ապա կամեցեալ Մանուէլի ապրեցուցանել զանձն` հնարիւք իմն որսացաւ զմիտս Խրուճայ` խոստանալով նմա, զի եթէ խնայեսցէ յինքն, միջնորդ լիցի առ կայսրն Դիոժէն ձեռնտու լինել նմա եւ թագաւորեցուցանել ՚ի վերայ պարսից: Հաւանեալ նորա ընդ խորհուրդ Մանուէլի` գնաց առ կայսրն հանդերձ նովաւ. եւ Դիոժէն բազում պատիւ ցուցեալ նմա` խոստացաւ տալ ձեռն: Իբրեւ լուաւ Ալփասլան զբան ապստամբութեանն Խրուճայ եւ զյարիլ նորա ՚ի յոյնս, ժողովեալ զամենայն զօրս պարսից` պատրաստեցաւ յարձակիլ ՚ի վերայ յունաց. եւ նախ եկեալ ՚ի Հայս` պաշարեաց զքաղաքն Մանազկերտ, եւ էառ զայն դիւրաւ, զի անպատրաստ եգիտ զնա: Եւ անտի յարուցեալ եկն ՚ի Միջագէտս. եւ ասպատակ սփռեալ յաւարի էառ զբազում տեղիս. եւ եկեալ բանակեցաւ յանդիման ամրոցին` որ կոչիւր Թլթովրաւ ` մերձ ՚ի Սեւաւերակ քաղաք, այն է Սեւերեկ. եւ առեալ զայն` կոտորեաց զբնակիչս նորա: Զնոյն անցս անցոյց եւ ընդ աւանն` որ կոչիւր Առիւծաթիլ: Եւ անտի եկեալ պաշարեաց զԵդեսիա. եւ զաւուրս յիսուն պատերազմեալ ընդ նմա ոչ ինչ կարաց առնել. վասնորոյ մեկնեալ անտի` եկն ՚ի վերայ Բերիոյ, այն է Հալէպ, որ եւ էր ՚ի ձեռս հագարացւոց. եւ մարտ եդեալ ընդ նմա. թէպէտ կործանեաց զմի կողմն պարսպի նորա, բայց չկարաց առնուլ զքաղաքն:
       Զայս ամենայն լուեալ Դիոժէն կայսր` զօրաժողով արար անհամար մարդկան. եւ դիմեաց ՚ի վերայ պարսից: Յանցանել նորա ընդ Սեբաստիա` ընդառաջ ելին նորա թագաւորն Ատովմ, եւ եղբայր նորա Աբուսահլ. եւ ընծայեցին նմա բազում նուէրս: Իսկ թշնամիք նոցա իշխանքն յունաց, որք էին յայնոսիկ կողմանս, բազում բանիւք չարախօս եղեն զնոցանէ եւ զազգէն հայոց առ կայսրն. ՚ի հարկանել ասեն Խրուճայ զաշխարհս մեր, սոքա առաւել կոտորեցին զմեզ քան զզօրս նորա. եւ թէ` գրգռիչք պարսից սոքա են:
       Հաւատաց կայսրն բանից նոցա` առանց քննելոյ. եւ հրամայեաց զօրաց իւրոց, զի յաւարի առցեն զնորոգեալն Սեբաստիա. եւ ըստ գրելոյ Ուռհայեցւոյն` յաւարել նոցա զքաղաքն արարին եւ կոտորած բազում. թէպէտ եւ զայսմ կոտորածէ ոչ ինչ յիշէն պատմիչք յունաց: Զայն տեսեալ այլոց իշխանաց յունաց. որք եկեալ էին ընդ կայսերն ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ, շարժեցան ՚ի գութ ՚ի վերայ հայոց. եւ աղաչեցին զկայսրն դադարեցուցանել զզօրսն յանիրաւ գործոյ անտի: Աղերս արկին վասն այսր եւ ոմանք հայ իշխանք` որք էին ընդ կայսեր ՚ի կարգս զօրավարաց: Եւ կայսրն թէպէտ լուաւ նոցա, բայց ընկէց յիշխանութենէ զԱտովմ եւ զԱբուսահլ. եւ սպառնացաւ նոցա ՚ի դառնալ իւրում ՚ի պարսից ՚ի յոյն դարձուցանել զնոսա եւ զամենայն հայ ընդ նոսա:
       Ապա հորդան տուեալ զօրաց իւրոց Դիոժէն` խաղաց ՚ի Տուրուբերան աշխարհ հայոց. եւ դիմեալ ՚ի վերայ Մանազկերտի` էառ զայն. եւ զորս եգիտ ՚ի քաղաքի անդ ՚ի պարսից խողխողեաց սրով : Իբրեւ լուաւ Ալփասլան զարշաւանս կայսերն, դիմեաց եւ ինքն ՚ի վերայ նորա. եւ ՚ի դաւաճանեալ զօրացն յունաց տկարացաւ կողմն կայսեր. եւ թէպէտ զօրքն հայոց որք էին ընդ կայսերն, քաջութեամբ պատերազմէին, բայց ՚ի նենգութենէ յունաց պարտել յաղթեցան. ուր անկան եւ երկու մեծ զօրավարք ազգաւ հայ` Խապատ եւ Վասիլակ անուն` ըստ Ուռհայեցւոյն. եւ կայսրն մատնեցաւ ՚ի ձեռս Ալփասլանայ: Խնայեալ ՚ի նա սուլտանին` յետ սակաւու արձակեաց զնա, ասելով իբր ՚ի նախատինս նորա. հաճեալ է իմ ընդ սահման օրինաց ձերոց, զոր ասէք, բարի ' է բարի առնել թշնամեաց. նմին իրի շնորհեմ եւ ես քեզ զկեանս եւ զթագաւոր ութիւն քոյ:
       գ. Իբրեւ լուր եղեւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, թէ կալեալ եղեւ Դիոժէն, կացուցին կայսր զՄիքայէլ զորդի Կոստանդեայ Տուկիծայ։ Զայն լուեալ Դիոժենայ` գումարեաց զօր աստի եւ անտի. եւ եկն յԱմասիա ՚ի սահմանս Գագկայ Աբասեան: Առաքեցաւ ընդդէմ նորա Անդրոնիկոս զօրավար ՚ի Միքայէլ կայսերէ. յորոյ երեսաց ՚ի պարտ ութիւն մատնեալ Դիոժենայ` փախեաւ եւ անկաւ ՚ի բերդ մի:
       Լուեալ մեծի Խաչատրոյ Վեստայ Շիրակունւոյ ազդարարութեամբն Գագկայ զձախողակ անցս Դիոժենայ կայսեր, որ լեալ էր իւր բարերար` տալով ինքեան զիշխանութիւն մագիստրոսութեան, փութացաւ յօգն ութիւն ժամանել նմա, եւ ընդ ձեռնհաս գոլոյ փոխարինել երախտեաց նորա: Ապա գումարել զօրս ՚ի հայոց` եկն առ Դիոժէն, եւ քաջալեր բանիւք յորդորեաց զնա. եւ առաջնորդեալ նմա մինչեւ ՚ի Կիւլիկիա` հանգոյց զնա անդէն. եւ օրըստօրէ ստուարացեալ զգունդն զօրաց նորա` ետ ամենեցուն զէնս եւ զամենայն կազ մութիւն պատերազմի. եւ պատրաստէր դիմել ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Զայն լուեալ իշխանացն յունաց միաբանելոց ընդ Միքայէլի կայսեր` սարսեցան. եւ ինքն Միքայէլ ՚ի վարանս մտեալ` խորհէր ընդ աւագանին, թէ զի'նչ արասցէ. ոմանք ասէին զիջանել ՚ի հաշտութիւն, եւ բաժանել զկայսերութիւնն. եւ ոմանք ստիպէին անդրէն ՚ի կռիւ ելանել: Բայց Միքայէլ յօժարեցաւ ՚ի բան հաշտութեան, մինչեւ հնարիւք իմն մարթասցի որսալ զՎեստն Խաչատուր: Ապա նամակ արարեալ` դեսպանս արձակեաց առ Դիոժէն, եւ ասէ, կա'լ դու զմի մասն իշխան ութեան յունաց, եւ հանդարտեալ նի'ստ ուրեք, եւ ես աստ: Իսկ Դիոժէն ամօթ անձին համարելով զայս պատգամ նորա` ոչ անսաց նմա, զի առանձին կամէր թագաւորել. վասնորոյ եւ անարգանօք յետս դարձոյց զպատգամաւորս նորա:
       Ընդ որ ցասուցեալ Միքայէլի կայսեր` առաքեաց անդրէն ՚ի վերայ նորա զԱնդրոնիկոս զօրավար եւ նա բազմութեամբ զօրաց հասեալ ՚ի սահմանս Կիւլիկիոյ` յարձակեցաւ ՚ի վերայ Դիոժենայ յանակնկալ պահու: Իսկ Դիոժէն կացոյց զօրագլուխ իւրոցն զԽաչատուր , եւ զամենայն հոգս պատերազմի ՚ի նա յանձնել` խաղաց ընդդէմ Անդրոնիկեայ. եւ ՚ի պատերազմիլ ընդ միմեանս` վտանգեցաւ կողմն Դիոժենայ, եւ հեծելազօրք նորա ցրուեցան: Յայնմ պահու եւ նա ինքն Խաչատուր առ անհնարին վտանգին յարձակեալ ճեղքեաց զամենայն զընդդիմակացս իւր, եւ աճապարեաց ՚ի փախուստ. այլ ՚ի խռան անդ խրտեաւ երիվար նորա, (որպէս եւ նա յետոյ պատմէր մեզ` ասէ Բրուեննիոս Կեսար պատմիչ ), եւ ընկէց զնա ՚ի վայր. եւ նորա դիմեալ շտապաւ հետիոտս ՚ի մէջ անտառախիտ մայրեաց` ղօղեցաւ անդ. այլ հասել առ նա հետամուտ զօրացն յունաց` ձերբակալ արարին զայրն քաջ. եւ իբրեւ կամէին սպանանել` աղերս արկել աղաչեաց զնոսա խնայեալ յինքն, տուեալ նոցա զամենայն զարդ զինուցն եւ զզգեստս իւր, որով եւ մերկ մնացեալ` դարձեալ ղօղեցաւ ՚ի մէջ մայրեաց:
       Բայց յետոյ այլոց եւս տեսեալ զնա` դիմեցին ՚ի վերայ նորա սուսերաւ` սպանանել զնա. իսկ Խաչատուր յայտ արարեալ նոցա յանձն յանուանէ` աղաչեաց զնոսա մի մխել յինքն , այլ` ողջամբ տանիլ առ Անդրոնիկոս զօրավար, գուցէ ասէ պիտանի ինչ եղեց ձեզ: Եւ նոցա կալեալ եւ կապեալ զնա, եւ հեղծուցեալ յերիվար` ածին ՚ի բանակն ՚ի վրանս Անդրոնիկեայ. որոյ տեսեալ ՚ի հեռուստ ՚ի խորանէն , զի կապեալ բերէին զԽաչատուր մաժիստռն մեծ, յարուցեալ փութանակի ել ընդառաջ նորա. եւ մարդասիրութեամբ ընկալեալ զնա` հրաման ետ արձակել ՚ի կապանաց, եւ զգեցուցանել զնա ընդ զարդու իշխան ութեան նորին. եւ բազում պատուով եւ մեծարանօք պահեաց առ ինքն: Ընդ որոյ մարդասիրութիւն սքանչացեալ Խաչատրոյ` խոստացաւ տալ նմա յընծայ մեծագին ակն մի պատուական. էր իմ ասէ ակն ազնուագին, զոր յանտառի անդ գաղեցի, զի մի անկցի ՚ի ձեռս անծանօթի ուրուք. հրամայեա ' եւ բերեմ զայն առ քեզ: Եւ Անդրոնիկոս հանդերձ պահպանօք արձակեաց զնա. եւ նա առժամայն եբեր զակն զայն հրաշալի. զորմէ ասէ Բրուեննիոս Կեսար` վկայ ականատես, թէ մեծ էր եւ գեղափայլ քան զամենայն ակունս, զորոյ զնմանն չէր տեսել. եւ Անդրոնիկոս մատոյց զայն իբրեւ արժանաւոր ընծայ Մարիամայ դշխոյն յունաց:
       Իսկ Դիոժէն կայսր տեսեալ թէ պարտեցաւ ՚ի զօրաց Միքայէլի, խորհեցաւ օգն ութիւն խնդրել ՚ի պարսից. բայց զօրք նորա մերկեալ զնա ՚ի ծիրանեաց` զգեցուցին նմա զձեւ կրօնաւորական, եւ մատնեցին ՚ի ձեռս Անդրոնիկոսի զօրավարին. եւ նա պատուով մեծարեալ պահեաց առ իւր: Իբրեւ լու եղեւ այս առ Միքայէլ կայսր` հրաման առաքեաց կուրացուցանել զԴիոժէն. եւ թէպէտ Անդրոնիկոս ոչ հաճեցաւ ընդ այն, բայց զօրքն յունաց յարուցեալ ՚ի վերայ Դիոժենայ` բրեցին զաչս նորա. եւ արգելին ՚ի մենաստան մի, զոր նորա էր շինեալ ՚ի Պռոտայ կղզին. ուր ոչ յետ բազում աւուրց մեռաւ նա: Իսկ Վեստն Խաչատուր վերստին հաստատեցաւ ՚ի Միքայէլ կայսերէ յիշխանութեան իւրում. եւ գնացեալ նստէր յամրոցն Անդրիունայ:
       դ. Իսկ Գրիգոր կաթուղիկոս` անուանեալն Վկայասէր` տեսեալ զանտիր ութիւն աշխարհին եւ զկռփահարիլ ազգին յայլազգեաց եւ ՚ի քրիստոնէից, եւ ոչ կարացեալ առնել ինչ ՚ի դիւր ութիւն եւ յազատ ութիւն նոցա` խորհեցաւ հրաժարիլ ՚ի կաթողիկոսութենէ, եւ առանձնանալ ՚ի լերինս. եւ ճգնիլ իբրեւ զնախնին իւր զմեծն Գրիգոր: Եւ զայս խորհուրդ` զոր յղացաւն` ՚ի սրտի, յայտնեաց ՚ի ծածուկ վարդապետի միում, որ էր լոռեցի` յաշխարհէն Գուգարաց, եւ կոչիւր Գէորգ. եւ էր ատենադպիր իւր: Լուեալ նորա զայս` ինքն եւս կամակից եղեւ գնալ ընդ նմա. եւ եդին ՚ի մէջ իւրեանց բանս հաստատութեան` պատճառանօք իմն հրաժարիլ ՚ի կողմանց անտի Ծամնդաւայ , թէ ինքն կամի էր թալ ՚ի Հռովմ յուխտ սրբոյն Պետրոսի. քանզի անդր եւս փափաքէ գնալ. որպէս եւ գնաց իսկ յետ ժամանակակից ինչ:
       Զայս իբրեւ լուան հայք, Գագիկ որդի Աբասայ, եւ Ատովմ որդի Սենեքերիմայ, եւ եղբայր նորա Աբուսահլ, եւ այլ քանի մի երեւելի իշխանաւորք. ջանացան արգելուլ զնա ՚ի խորհրդոց իւրոց. զի մի ' զրկեսցին յայնպիսի հովուէ: Բայց նա հաստատեալ կայր ՚ի միտս իւր. եւ ասէ ցնս. դիք ձեզ կաթուղիկոս զի ոք եւ կամիք. եւ մի ' արգելուք զիս յառաջ եդեալ ճանապարհէ իմմէ: Եւ իբրեւ տեսին իշխանքն, թէ ոչ կարեն խափանել զնա, գաղտ ՚ի նմանէ հաւանեցուցին զԳէորգ վարդապետ լոռեցին յանձն առնուլ զկաթուղիկոսութին: ՚Ի հաճիլ նորա` ծանուցին զայն երանելւոյն Գրիգորի. եւ նորա զարմացել յոյժ ընդ գործս Գէորգեայ, եւ հարկել յիշխանացն` կամայ եւ ակամայ ձեռնադրեաց զնա կաթողիկոս հայոց ՚ի Թաւբլուր: Եւ ինքն մեկնել գնաց յանապատ, եւ բնակեցաւ ընդ միանձունսն` ՚ի Սեաւ լերին ՚ի Խարամանիա. բայց ազգն առ հասարակ հարցել եւ տեղեկացել զտեղւոյն, յորում կայր նա, դիմէին առ նա ՚ի նեղ ութեան իւրեանց իբրեւ առ մեծ հայրապետ իւրեանց:
       Իսկ Գէորգ կաթուղիկոս զչարեալ ընդ այս` սկսաւ չարիս նիւթել ընդդէմ երանելւոյն, եւ խռովութիւնս յարուցանել ՚ի մէջ ազգին, եւ որսալ զբազումս ՚ի կողմն իւր. եւ կամէր ժողով եւս առնել, եւ ընկենուլ զԳրիգոր յաստիճանէ իւրմէ: Բայց իբրեւ այս ոչ յաջողեցաւ, զի իշխանքն հայոց ընդդիմանային նմա, յայլ հնարս ձեռն էարկ. եւ ոչինչ կարաց շահիլ: Յերկարիլ այսպիսի շփոթութեանց աւելի քան զտարի մի, տեսեալ իշխանացն հայոց` թէ անհնա'ր է խաղաղ ութիւն գտանել, ցորչափ վարէ Գէորգ զկաթուղիկո սութեան իշխանութիւն, յորդորել ստիպեցին զերանելին Գրիգոր` ընկենուլ զնա ՚ի կաթողիկոսութենէ, եւ ինքնին դարձեալ վարել զայն իշխանութիւն:
       Ապա անճարացեալ Գրիգորի` արար ժողով ինչ սակաւուց եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց, եւս եւ իշխանաց ՚ի Սեաւ լերին անդ. եւ ընկէց զԳէորգ յիշխանութենէ անտի, առեալ զքօղն ՚ի գլխոյ նորա. զի որպէս ասացաք այլուր` յայնմ ժամանակի սովոր ութիւն էր կաթողիկոսաց քօղ կրել ՚ի գլուխս իւրեանց ընդ յունաց: Եւ Գէորգեայ ոչ ունելով ինքեան զոք ձեռիտու` ել ՚ի Թաւբլրոյ, եւ գնաց ՚ի Տարսոն քաղաք. եւ անդ վախճանեցաւ, կացեալ ՚ի կաթողիկոսութեան ամս իբր. բ: Իսկ երանելին Գրիգոր եկեալ բնակեցաւ ՚ի տեղին կոչեցել Մուտառասուն:
       ե. Եկն յայն աւուրսն ՚ի Կոստանդինուպօլիս Ապլխարիպ իշխան հայոց որդի Հասանայ` որդւոյ Խաչկայ Վասպուրականի , զորմէ խօսեցաք ՚ի գլ. լը. յերես. 925. եւ կացեալ անդ զժամանակ ինչ` մտերմացաւ կայսերն. եւ վասն հաւատարմ ութեան իւրոյ պատուեցաւ ՚ի նմանէ. եւ առաքեցաւ ՚ի Խարամանիա ՚ի կողմանս Կիւլիկիոյ իշխան մայրաքաղաքին Տարսոնի եւ Մամեստիոյ. ուր եւ նորոգեաց զամրոցն Լամբրոն, եւ ապա հզօրագոյնս պարսպեալ զամրոցն Պապեռոն` նստաւ անդ. ուր եւ շինեաց եկեղեցի մեծ, եւ շիրիմ հանգստեան վասն իւր: Ետ սա դուստր իւր ՚ի կն ութիւն կրտսեր որդւոյ Գագկայ մեծի, որ կոչիւր Դաւիթ. զոր եւ պահեաց առ իւր ՚ի գործ պիտոյից իւրոց. զի էր պատանի հզօր:
       Յայնմ ժամանակի եւ Օշին մեծ իշխանն հայոց, որ տիրէր միոյ մասին Արցախ աշխարհի, եւ նստէր ՚ի Մայրեաց ջուրք կոչեցեալ տեղին` հանդէպ Գանձակայ, կասկածեալ յերեսաց թշնամեաց օտար ազգաց` էառ զամենայն ինչս եւ զազգատոհմս իւր, եւ եկն ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ թողեալ անդ զամենայն` գնաց ՚ի Տարսոն առ Ապլխարիպ, ընդ որում ունէր զբարեկամութիւն: Եւ Ապլխարիպ ետ ՚ի նա հրամանաւ կայսեր զդղեակն Լամբրոն. եւ նա բերեալ զընտանիս իւր անդր` նորոգեաց շուրջ զամենայն գաւառսն. եւ շինեաց զեկեղեցի յանուն սուրբ առաքելոյն Պետրոսի. զորոյ զմասն ինչ ՚ի նշխարաց տուեալ էր նմա Ապլխարիպ: Յաւուրս սոցա Փատլուն անուն ոմն ամիրայ տուեալ բազում գանձս յԱլփասլան արքայ պարսից` էառ ՚ի նմանէ զքաղաքն Անի. եւ եդ անդ վերակացու զՄանուչէ թոռն իւր, որ դեռեւս մանուկ էր. որ եւ յետ փոքր մի զարգանալոյ` նորոգեաց զպարիսպ քաղաքին. եւ ժողովեաց անդր զիշխանաւորս հայոց. ընդ որս եւ զԳրիգոր զորդի Վասակայ` որդւոյ Ապիրատայ Հասանեան, զորմէ գրեալ եմք ՚ի գլ . լե:
       Իսկ Ալփասլան արքայ զօրօք բազմօք խաղացեալ ՚ի վերայ սկիւթացւոց ոմանց ապստամբելոց յիւրմէ, եկեալ մօտ ՚ի բերդ մի ամուր` պաշարեաց զայն. յղեաց պատգամ եւ առ իշխան ամրոցին` գալ ՚ի հնազանդ ութիւն իւր եւ յերկրպագութեան: Իսկ նորա երկուցեալ յերեսաց թագաւորին, եւ գիտացեալ` թէ ոչ կարէ ապրիլ ՚ի ձեռաց նորա , ձեռն էարկ գործել գործ ինչ այսպիսի անակնունելի. արար խրախ ութիւն մեծ ՚ի տան իւրում իբրեւ յաւուրս հարսանեաց. եւ ապա ինքնին առեալ զսուր` խողխողեաց անդէն զկինն եւ զերեսին զորդիս իւր. զի մի ' լիցին ստրուկ Ալփասլանայ : Եւ զկնի այսորիկ թաքուցեալ զսուսերս իւր զայն ընդ հանդերձիւ ել ՚ի բերդէ անտի, եւ եկն երկիրպագանել արքային. եւ ընդ տալն նմա զողջոյն ցածութեամբ` յանկարծակի եհան զսուսերն, եւ յարձակել ՚ի վերայ` չարաչար վիրաւորեաց զԱփլասլան երիւք խոցուածովք. եւ թէպէտ ծառայք թագաւորին` որք կային առաջի նորա, նոյն ժամայն սուսերահար կորուսին զայրն, բայց եւ ինքն Ալփասլան վտանգեալ` զկնի հինգ աւուրց եհան զոգի. զոր տարեալ թաղեցին ՚ի Մարանդ:
       Թագաւորեաց յայնժամ ՚ի վերայ պարսից որդի նորա Մելիք շահ. սա էր այր խաղաղասէր եւ քաղցր առ ամնին` մանաւանդ առ հայս. որով եւ աշխարհն Հայոց առ փոքր մի եկաց հանգիստ յարշաւանաց պարսից եւ սկիւթացւոց: Զայսպիսի ժամանակ` յարմար առիթ համարեալ մեծին Գագկայ որդւոյ Աշոտոյ, որ անկեալ ՚ի թագաւորութենէ նստէր ՚ի սահմանս յունաց ՚ի Պիզու քաղաք, ցանկայր զոմանս յիշխանացն հայոց` իւր խորհրդակից եւ օգնական ունել, եւ դիմել նոքօք առ Մելիք շահն. զի թերեւս հնարեսցի յինքն դարձուցանել զաշխարհ իւր . զոր եւ ՚ի վաղուց խորհեալ էր, եւ երկնէր զնոյն ՚ի սրտի: Բայց ոչ ոք գտաւ նմա ձեռնտու. այլ մանաւանդ որք բարեկամ թուէին նմա, յորդորէին զնա յետս կալ յայնպիսի ջանից. եթէ այդ իւիք յայտնեսցի ասեն , յոյնք կոտորեն զմեզ. եւ ոչ եւս գտցուք այնուհետեւ հանգիստ ուրեք` ո'չ յաշխարհի մերում. եւ ոչ յաշխարհի սոցա: Յայսպիսի միտս տեսեալ Գագկայ զազգ իւր` վարանեալ տատանէր, եւ հանապազ յոգւոց հանելով` հեծէր եւ տառապէր . եւ կայր վշտագնեալ յանձն իւր` թափառական շրջալով յայլեւայլ կողմանս աշխարհին յունաց քանի մի արամբք: