ա.
Հասեալ
պատգամաւորացն
Նիխորայ
հանդերձ
հայ
հրեշտակօք
առ
Վահան,
ետուն
նմա
զնամակն.
եւ
նորա
ընթերցեալ
զնայ`
գիտաց,
թէ
ճշմարտութեամբ
են
բանքն
Նիխորոյ,
եւ
թէ
կատարին
երեքին
այն
խնդրուածք
իւր:
Վասնորոյ
առեալ
ընդ
իւր
զամենայն
ուխտապահ
նախարարսն,
եւ
զփոքրիկ
գունդն`
զոր
ունէր,
գնաց
նոքօք
հանդերձ
՚ի
գաւառն
Արտազ.
եւ
դադարեցաւ
՚ի
գեօղն`
որ
կոչիւր
Եղինդ.
եւ
անտի
առաքեալ
զեկոյց
Նիխորայ
զեկն
իւր.
եւ
առ
անկասկած
մնալոյ`
խնդրեաց
՚ի
նմանէ,
եւ
ասէ.
եթէ
հաճոյ
թուի
քեզ
գալս
իմ
առ
քեզ
եւ
տեսանել
զքեզ,
տո'ւր
ածել
առ
իս
արս
աւագս
՚ի
մեծամեծացն
պարսից,
զի
կացցեն
աստ
ընդ
գնդի
իմում,
մինչեւ
եկեալ
տեսից
զքեզ .
եւ
խօսեցեալ
իմ
եւ
քո
ընդ
միմեանս`
կարգեսցուք
զոր
ինչ
՚ի
դէպ
թուի
մեզ
առնել:
Եւ
Նիխոր
վաղվաղակի
ետ
տանիլ
առ
նա
զութն
արս
յաւագացան.
այսինքն
են`
Բաղէ
Ատրպայական
Շահպապ.
Վեհվեհնամ`
որ
երբեմն
հազարապետն
էր
Ատրվշնասպայ
մարզպանին
հայոց.
Ներսշապուհ
եղբայր
Միհրանեան
Շապհոյ.
եւ
այլ
եւս
հինգ
այր
երեւելի:
Իբրեւ
ետես
զնոսա
Վահան,
բազում
պատիւ
ցուցեալ
մեծարեաց
զնոսա.
եւ
՚ի
վաղիւ
անդր
յանձն
արարեալ
զնոսին
յիւրսն`
պատուէր
ետ
՚ի
պատ
ութիւն
պահել
զնոսա.
եւ
ինքն
ել
՚ի
ճանապարհ
փոքրիկ
գնդաւ,
եւ
քանի
մի
երեւելի
ուխտապահ
նախարարօք.
եւ
մերձ
եղեալ
՚ի
գիւղն
Նուարսակ`
ուր
նստէր
Նիխոր,
հրամայեաց
իւրոցն
վառիլ
եւ
կազմ
ունիլ
զանձինս
ընդ
օրինի
պատրաս
տութեան
պատերազմի,
եւ
հնչեցուցանել
զպատերազմական
փողսն:
Զայն
ձայն
լուեալ
Նիխորայ
եւ
զօրաց
նորա`
զահի
հարան,
եւ
ասեն.
խաբէութեամբ
եկն
այրն
Մամիկոնեան,
եւ
կորուսանէ
զմեզ:
Եւ
փութանակի
առաքեաց
Նիխոր
ընդ
առաջ
նորա
զոմանս
յիշխանաց
իւրոց,
եւ
ասէ.
ո'չ
է
օրէն
ումեք
յարեաց
զայդ
առնել
՚ի
չուել
կամ
՚ի
մտանել
ուրեք,
բայց
միայն
սպարապետի
նոցա.
ապա
եւ
քեզ
պարտ
էր
զկարգ
արեացն
պահել:
Յղեաց
առ
նա
Վահան
պատասխանի,
եւ
ասէ .
նախ
արա
'
զիս
արեաց
տեառն
ծառայ,
եւ
յայնժամ
առանց
ուսանելոյ
իմ
՚ի
քէն`
պահեցից
զայդ
կարգ.
քանզի
թուի
թէ
գիտեմ
եւ
ես
զօրէնս
արեաց.
Յետ
յղելոյ
Վահանայ
զպատասխանին`
եմուտ
՚ի
գիւղն,
եւ
եկն
առ
Նիխոր:
Տեսեալ
զնա
Նիխորայ`
ցնծալից
ուրախութեամբ
անկաւ
զպարանոցաւ
նորա,
եւ
ողջունեաց
զնա.
եւ
մատոյց
նմա
զողջոյն
՚ի
դիմաց
արքային
պարսից
Վաղարշայ
եւ
՚ի
դիմաց
աւագանւոյն
համօրէն.
նոյնպէս
ողջունեալ
եւ
զայլ
ուխտակից
նախարարսն`
որք
ընդ
Վահանայ
էին,
եւս
եւ
զարս
գնդի
նորա,
սէր
բազում
եցոյց
առ
նոսա:
Իսկ
Վահանայ
լուեալ
զողջոյն
՚ի
դիմաց
արքայի,
խորհեցաւ
եւ
երկիր
եպագ.
եւ
շնորհակալութեամբ
բազմաւ
ընկալաւ
զայն:
բ.
Յետ
այսորիկ
ատեան
մեծ
կարգել
Նիխորայ`
խօսեցաւ
ընդ
Վահանայ
առաջի
ամենեցուն,
եւ
ասէ.
թէպէտ
եւ
չէիմ
կեցեալ
ընդ
քեզ
՚ի
միում
աշխարհի,
բայց
տեսել
եմ
զքեզ
բազում
անգամ
՚ի
դրան.
եւ
լուել
եւս
եմ
վասն
քո
բազում
ինչ.
զոր
եւ
այժմ
իսկ
տեսի
աչօք.
եւ
ծանեաք
ամքին
զքաջ
ութիւն
քոյ
եւ
զիմաստութիւն.
զքաջ
ութիւն
քո
ցուցէր
՚ի
վանելդ
զբազումս
սակաւուք.
եւ
զիմաստ
ութիւն
քոյ
յայտնի
արարեր`
գիտելով
զժամ
կռուոյ`
եւ
զժամ
՚ի
կռուոյ
տեղի
տալոյ,
եւ
անվնաս
զգունդդ
պահելոյ.
զի
եթէ
երկու
այդ
իրք
չէին
՚ի
քեզ
լիով,
զիա՞րդ
հնար
էր
քեզ`
ընդդէմ
այնչափ
բազմ
ութեան
պատերազմօղ
արանց
մրցիլ.
երբեմն
մեծապէս
յաղթել,
եւ
երբեմն
զարհուրեցուցանել:
Ապա
ծանուցեալ
իմ
զքոյ
այդպիսի
արարուած
եւ
զմտաւորութիւն,
վստահ
եմ`
թէ
ունիս
տալ
արժանաւոր
պատասխանի
ամենայն
բանից`
զոր
ունիս
լսել
՚ի
մէնջ:
Իսկ
թէ
զվտարանջութենէդ
հարցանեմք,
եթէ
զիա'րդ
իշխեցեր
խորհել`
թո'ղ
թէ
առնել.
պատասխանի
տուեալ
ասես.
յայդ
զիս
բռնադատեաց
չճանաչողութիւն
Պերոզի,
որ
զծառայ
ութիւն
եւ
զվաստակ
որպէս
զաստուած
խնդրէր.
եւ
վաստակելոցն
հատուցումն
առնել
բնաւ
ոչ
խորհէր.
եւ
եթէ
նա
ո'չ
անձին
եւ
ո'չ
որդւոց
իւրոց
մարթացաւ
հոգ
տանիլ,
այլ`
կորոյս
զինքն
եւ
զորդիս
իւր,
եւ
զաշխարհն
Արեաց
՚ի
նուաճ
ութիւն
հեփթաղին
ետ,
զիա'րդ
մարթ
էր
նմա
բարի
ծառայի
բարի
ինչ
առնել:
Ուստի
եւ
յայդմ
ոչ
ոք
յարեացս
մեղադիր
լինի
քեզ`
եւ
որ
ընդ
քեզ
են.
ո'չ
արքայ
եւ
ո'չ
իշխանք
նորա:
Այլ
արդ
այժմ`
թէ
հաւանեալ
դու
գաս
՚ի
հնազանդ
ութիւն
արքայի,
եւ
որինչ
եղեւ
՚ի
մէնջ
եւ
՚ի
ձէնջ`
մոռանաս,
տաց
ես
բերել
առ
քեզ
հրովարտակ
՚ի
թագաւորէ
կնքով.
եւ
ապա
դու
ինքնին
գնացեալ
առ
նա`
խօսեսցիս.
եւ
նա
արասցէ
եւ
կատարեսցէ
սիրով
եւ
կամաւ
զամ`
որ
ինչ
արժան
է
եւ
բարի:
գ.
Զայսպիսի
բանս
լուեալ
Վահանայ,
եւ
նախարարացն`
որք
ընդ
նմա,
ուրախ
եղեն
յոյժ.
եւ
Վահան
սկսաւ
խօսիլ
ընդ
Նիխորայ,
եւ
ասէ.
Նշան
հաշ
տութեան
Աստուծոյ
է,
յորժամ
տայ
աշխարհի
զիշխանս
բարեսէրս
խնամատարս.
որպէս
եւ
այժմ
է
տեսանել
՚ի
խաղաղասէր
արքայդ
արեաց.
զի
թէպէտ
եւ
իմ
չէ
տեսեալ
զնա
՚ի
գահոյս,
սակայն
զքեզ
տեսանելով,
եւ
քեւ
զբանս
նորա
լսելով`
հաւաստեաւ
ծանեայ
զբարեսէր
կամս
նորա.
եւ
ակն
ունիմք
գտանել
խաղաղ
ութիւն
եւ
շի
նութիւն
յաւուրս
նորա:
Իսկ
վասն
գործոց
Պերոզի
շա'տ
լիցի
քոյ
բանն
եւ
լիով
ասացածն.
որով
եւ
զիս
անաշխատ
պահեցեր
յերկար
պատասխանւոյ:
Բայց
տրտունջ
մեր
զնմանէ
իրաւացի
է.
զի
զաշխարհս
մեր
յանպիտան
ութիւն
դարձոյց
վաճառելով
զիշխա
նութիւն
՚ի
ձեռս
խաբեբայ
եւ
հացկատակ
եւ
վատատոհմիկ
մարդկան.
եւ
որ
ինքն
զայս
վնաս
գործեաց,
այպանելով
զազգս
հայոց
յիւրումն
ատենի`
յօրինակ
եբեր
վատ
արանց,
եւ
ստորին
քան
զԱսորիս
եցոյց:
Եւ
թէպէտ
այն
արք
անպիտանք
զայսպիսիս
լսելով`
ոչինչ
կրէին
ամօթ,
այլ`
յաւէտ
խնդային
եւ
ծիծաղէին ,
զի
չէին
իսկ
՚ի
մարդկան
համարի,
այլ
սակայն
որ
միանգամ
տիրապէս
մարդ
էր
յաշխարհիս,
եւ
ամօթ
կայր
՚ի
սրտի
նորա,
կորացեալ
ընդ
գետին
մտանէր
վասն
այնպիսի
լրոյ
յարեաց
տնէն.
նա`
՚ի
դէպ
իսկ
էր
՚ի
ցաւոց
անտի
բազում
անգամ
մեռանել:
Եւ
մեր
աւագիկ
զդոյն
զայդ
ածեալ
զմտաւ,
եւ
կամեցեալ
քերել
յանձնէ
զվատ
անուն
եւ
զայդպիսի
ձԱղանաց
բանս,
խորհեցաք,
թէ
երբ
մեք
այսպէս
գաղտ
զարհուրեալ
գնամք,
առաւել
եւս
հաստատապէս
ժառանգեմք
զանուն
վատութեանն.
եւ
այնուհետեւ
ասիցեն
զմէնջ,
թէ
մարդիկ`
որ
այնպէս
յետին
եւ
անպիտան
էին,
յիրաւի
ըստ
արժանաւոյն
Կորեան,
եւ
անհետ
եղեալ
չերեւին
՚ի
միջի.
զի
եւ
լինել
նոցա
՚ի
միջի
եւ
չլինել`
զնոյն
վճարէ :
Եւ
յաղագս
այսորիկ
լաւ
համարեցաք
նախ
ծանուցանել
զանձինս
քաջութեամբ,
եւ
ապա
մեռանիլ,
կամ
գնալ
յայլ,
ապա
թէ
ոչ`
չէաք
այնքան
խելացնորք,
մինչեւ
չիմանալ`
թէ
մեք
սակաւ
թուով
տառապեալ
մարդիկ
չկարեմք
զդէմ
ունիլ
անթիւ
բազմութեան
զօրու
արեաց:
Այլ
այսու
ամիւ
եթէ
էաք
մեք
կացեալ
միաբան,
եւ
չէաք
պատկառեալք
եւ
քայքայեալք,
ծանուցանէաք
եկելոցն
՚ի
վերայ
մեր,
թէ
արդարեւ
արի
ա՞յր
եմք,
թէ
որպէս
զասորի
անպիտան
եւ
անարի:
Եւ
թէ
կամք
իցեն
ձեզ,
փորձ
ինչ
փորձեցէ'ք
եւ
տեսէ'ք.
՚ի
մի
խումբ
որոշեցէ'ք
զայնոսիկ,
որք
մոգութեան
անուամբ
պատրեալ
զՊերոզ`
այժմ
գահ
ունին
եւ
պատիւ,
եւ
յիւրաքանչիւր
գաւառի
իշխան
են,
ձիոյ
տէր
են,
զինու
եւ
գնդի.
եւ
՚ի
միւս
կողմն
յանդիման
լիցուք
ուխտապահքս
թուով
փոքր,
որոց
ո'չ
գոյ`
ո'չ
գունդ
եւ
ո'չ
տանուտրութիւն.
իսկ
դուք`
որք
արիքդ
էք,
՚ի
հեռուստ
՚ի
զննին
կացէք
հանդիսի,
եւ
մի
'
լինիք
միում
կողման
ձեռնտու
եւ
զաշխարհս
Հայոց
՚ի
մեզ
թողէք
եւ
որ
ոք
կարասցէ
՚ի
միւսմէ
հանել,
նմա
տաջիք
զաշխարհն:
Եւ
զայդ
վասն
այն
ասացի,
զի
ծանիջիք`
եթէ
անպիտանք
՚ի
Հայս
նոքա
են,
որք
յետնեալ
գտան
յօրինաց
մերոց :
Ապա
առ
բարւոք
ելս
ունելոյ
իարցդ`
եւ
առ
՚ի
դարման
տանելոյ
վնասուցդ,
խնդրեմք
յարեաց
տեառնէ`
զնախկին
ասացեալ
զերեսիս
խնդիրս
մեր
կատարել
եւ
շնորհեսջիք
մեզ
զայն
գրով
եւ
կնքով
թագաւորի
եւ
զայլ
ինչ
պարգեւ
չխնդրեմք.
հայեսջիք
ապա
՚ի
վաստակս
ծառայ
ութեան
իւրաքանչիւրոց,
եւ
ընդ
արժանեացան
հատուսջիք:
Եթէ
այսպէս
արասջիք,
մեր
բնիկ
տեարք
էք
մեք
ձեր
բնիկ
ծառայք
եմք.
ընկալարուք
զմեզ
սիրով,
եւ
ծառայեցուցէք
խնայելով.
եւ
զյանցանս
մեր`
զոր
՚ի
բռնութենէ
ետուք
յանցանել,
ներեցեք
մեզ:
գ.
Ընդ
այս
բան
Վահանայ
ուրախացեալ
Նիխորայ`
ասէ
յատենի
անդ.
համարձակ
եւ
արդար
խօսքդ
Վահանայ
փարատեաց
զթանձրամած
խաւարն,
որ
իջեալ
կայր
՚ի
վերայ,
սրտիս.
եւ
ուրախ
արար
զնոսա.
Եւ
ապա
արձակեալ
զատեանն`
ասէ
ցՎահան.
այլ
եւս
խօսեսցուք
ընդ
միմեանս
յաւուրս
քանի
մի,
եւ
ուրախասցուք
՚ի
միասին:
Եւ
յայնմ
աւուր
յերեկոյի
մեծ
ընթրիս
տուեալ
բազում
խնդութեամբ
զուարճանային:
Եւ
՚ի
վաղիւ`
անդր
առանձինն
առեալ
Նիխորայ
զՎահան՚ի
ներքին
իւրում
սենեկի
խօսեցաւ
ընդ
նմա
զօգուտ
ժամն
՚ի
վերայ
կարեւոր
իրաց
աշխարհին
Հայոց.
եւ
ապա
երկոքին
ելեալ
՚ի
միասին
եկին
՚ի
տեղի
ատենին.
եւ
հրամայեաց
Նիխոր.
զի
ամենեքին`
որք
եկեալ
էին
ընդ
Վահանայ,
մտցեն
յատեան`
նախարարք
եւ
նոցին
արք`
հանդերձ
իշխանօքն
պարսից:
Այլ
ուրացողացն
ոչ
ետ
թոյլ
եւ
ոչ
իսկ
՚ի
դրունսն
մօտիլ.
որոյ
վասն
զամօթի
հարան
նոքա
յոյժ.
եւ
կային
արտաքոյ
դառնացեալ,
եւ
ընդ
գրելոց
Փարպեցւոյն,
կերպարան
մոխրոյն`
զօր
պաշտէին`
իջեալ
է
՚ի
վերայ
երեսաց
նոցա.
ժողովեալ
նստէին
ասէ
առ
միմեանս`
ապշեալք,
քամակաբեկք`
զարթուցեալք
որպէս
յերազոյ
ցնորից…
որք
եւ
ցանկանային
բազում
գնոց
առնուլ`
թէ
գոյր
հնար
`
զապստամբութեանն
անուն.
եւ
ոչ
ոք
տայր
նոցա:
Եւ
եթէ
ոք
՚ի
նոցանէ
կամէր
մտանել
յատեանն.
հարցանէին
ցնա,
թէ
յորոց
ես
դու.
եթէ
ասէր
յապստամբաց
անտի
եմ.
այսինքն
յընկերացն
Վահանայ,
թողութիւն
՚ի
ներքո .
եւ
եթէ
ոչ
մերժէին
զնա,
եւ
ոչ
թողութիւն
մօտ
կալ
՚ի
դուրս :
Յորժամ
ժողովեցան
ամենայն
հրաւիրեալքն
յատեան.
սկսաւ
Վահան
վերստին
երկրորդել
զամենայն
զբանսն,
զոր
յառաջն
ասացել
էր:
Ընդ
որ
հաճեալ
եւ
հաւանեալ
Նիխորայ
եւ
իշխանաց
նորա`
խօստացան
առնել
զամենայն,
զոր
կամէր
եւ
գրեցին
զամենայն
առ
Վաղարշ
եւ
յորդորեցին
զՎահան,
զի
եւ
նա
ինքն
գնասցէ
՚ի
դուռն,
եւ
յանդիման
լիցի
արքայի:
ե.
Մինչդեռ
նոքա
յայսմ
խորհրդի
էին,
եկն
դեսպան
՚ի
պարսից
առ
Նիխոր,
եւ
ետ
նմա
գոյժ
ապստամբութեան,
եթէ
զարեհ
որդի
Պերոզի
կամելով
յափշտակել
զթագաւորութիւնն
՚ի
Վաղարշայ
զօրաժողով
լեալ
է
ընդդէմ
նորա
արդ
ասէ`
փութա
հասանել
՚ի
դուռն
հանդերձ
զօրօքդ:
Զայս
լուեալ
Նիխորայ`
անդէն
յորդորեաց
զՎահան,
եւ
ասէ
եթէ
կամիս
նախընծայ
պտուղ
ինչ
ծառայութեանդ
ցուցանել
արքայից
արքայի,
կազմեա
արդ
գունդ
մի
սակաւաձեռն
զօրաց
եւ
արձակեա
'
՚ի
դուռն
եւ
ես
ահ
գնամ
անդր
եւ
՚ի
վճարիլ
իրացդ
յաջողութեամբ`
յաջողեսցին
եւ
խնդրուածք
քոյ
եւ
նա
խոստացաւ
առնել:
Եւ
ապա
հրաժարեալ
՚ի
միմեանց`
Նիխոր
գնաց
՚ի
Պարսս
՚ի
դուռն
արքայի,
եւ
Վահան
առեալ
զիւրսն`
կարգեաց
գունդ
մի
այրուձիոյ,
եւ
յանձն
արար
՚ի
ձեռս
Վրենայ
Վանանդացւոյ,
եւ
արձակեաց
`
զնոսա
՚ի
պարսս,
ընդ
որս
եւ
զԳրիգոր
զեղբորորդի
իւր,
այն
է
որդի
երանելւոյն
Վասակայ:
Եւ
ինքն
Վահան
չուեաց
գնաց
՚ի
Դուին
եւ
իբրեւ
եհաս
յեզր
գետոյն
Երասխայ,
եգիտ
զկամուրջսն
Արտաշատու
աւերեալ,
եւ
զգետն
յեղանակէ
գարնայնոյ
սաստկացեալ
յոյժ,
եւ
՚ի
փորձել
ոմանց
յանցանել
վտանգեցան,
մինչեւ
հազիւ
զերծանիլ
նոցա:
Այլ
Վահանայ
անարգեալ
զինքն
նշանաւ
խաչի`
էջ
՚ի
գետն
եւ
էանց
խաղաղութեամբ
եւ
այլք
զկնի
նորա
ընդ
նոյն
տեղի
եւ
հասեալ
՚ի
Դուին
դադարեցան
անդէն:
Իսկ
արք
գնդին
փոքու`
զօր
արձակեաց
Վահան,
հասեալ
՚ի
դուռն
յանդիման
եղեն
սպարապետին
պարսից
Հազարաւուխտայ,
եւ
հրամանաւ
նորա
խառնեցան
ընդ
այլ
զօրս
պարսից,
եւ
գնացին
ընդդէմ
Զարեհի:
Եւ
՚ի
սկսանիլ
մարտին
՚ի
դիմի
հարեալ
նոցա
սաստկութեամբ`
բազում
արեան
ճապաղիս
գործեցին
՚ի
զօրսն
Զարեհի
ուր
եւ
հօրն
նման
սեպուհն
Գրիգոր`
անպարտելի
քաջութեամբ
շահատակեալ`
զբազումս
անդէն
յերկիր
կործանեաց
ընդ
նմին
եւ
Վրէն
Վանանդացի
առիւծաբար
յարձակեալ`
հիացոյց
մեծապէս
զզօրսն
պարսից:
Եւ
իբրեւ
իսպառ
վանեցան
զարեհեանքն,
կալան
պարսիկք
զնա
ինքն
զԶարեհ
եւ
ածեալ
՚ի
դուռն
փողոտեցին
զնա
նման
անասնոյ:
Եւ
Վաղարշայ
լուեալ
զգործս
քաջութեանն
հայոց`
ուրախ
եղեւ
՚ի
վերայ
նոցա
եւ
բազում
պարգեւս
տուեալ
մեծարեաց
զնոսա:
