Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Աշոտ երկրորդ` որդի Սմբատայ առաջնոյ, որ լուեալ էր միայն զանձնատուր լինել հօր իւրոյ, իբրեւ գիտաց` թէ ՚ի շղթայս կալանաւորեալ է զնա Յուսուփ, եւ ապա դառնաղէտ մահուամբ սպանեալ, շուարեցաւ յանձն իւր, եւ առիւծացաւ ՚ի սրտի իւրում. եւ իբր այլ ընդ այլոյ լեալ` եդ ՚ի մտի ոչ մեռանիլ, բայց եթէ մեռուցանելով զթշնամիս իւր: Եւ ապա հատընտիր ժողովեալ առ ինքն ՚ի հայոց զարս գազանամիտս եւ անպարտելիս, քաջակորովս եւ ամեհիս , միասիրտս եւ միակամս, թէպէտ եւ սակաւս իբր վեց հարիւր, ընդ իւր ունելով եւ զհարազատ եղբայր իւր զԱբաս, սակաւ տարածել զբազուկ բարկ ութեան իւրոյ ընդդէմ թշնամեաց իւրոց յաշխարհս Հայոց առ հասարակ, դիմեալ զայրագին սաստկութեամբ ՚ի խնդիր վրիժու մահուան հօր իւրոյ: Եւ եղեւ նա իբրեւ զանշիջանելի հուր բորբոքեալ, եւ իբրեւ բազմավարատ բոց ցոլացեալ ընդդէմ սպանողաց հօր իւրոյ, կամ յաւէտ իբրեւ պողովատիկ մխեալ ՚ի դառն ութիւն սրտմտութեան` վանեալ եւ խորտակել զամենայն զդիմակացս իւր անպարտելի զօրութեամբ. որով եւ կոչեցաւ Աշոտ Երկաթ:
       Եւ նախ առաջին յարձակեալ կայծակնաբար ՚ի Բագրեւանդ գաւառ, սրոյ ետ ճարակ զբազմութեամբ զօրացն, զորս թողեալ էր անդ Յուսփայ հանդերձ իշխանօք նորին. եւ զպատուականս նոցա կալեալ` ետ քերթել, եւ տիկ ձեւացուցանել, եւ կախել զպարսպաց ամրոցացն յառակ նշաւակի, եւ յահարկ ութիւն ազգաց բազմաց, եւ յամօթ նախատանաց Յուսփայ: Եւ յետ այսորիկ իբրեւ արծ ութիւն ընդ օդս սլացեալ` դիմեաց ՚ի Շիրակ գաւառ. եւ խոյացեալ ՚ի վերայ զօրուն Յուսփայ, որք անդ իբր յաշխարհ իւրեանց զետեղել կային, զամենեսին ՚ի սուր հանել սատակեաց. եւ զմնացեալսն իբրեւ զխռիւս անապատի վատնեաց հողմով սրտմ տութեան իւրոյ:
       բ. Սոյնպէս եւ յայլ ամենայն գաւառս տէր ութեան հօր իւրոյ արշաւեալ եհար զամենայն թշնամիս իւր. եւ թափեաց զամենայն ամրոցս եւ զքաղաքս հայոց ՚ի ձեռաց նոցա. եւ եդ յամի ՚ի նոսա պահապանս եւ վերակացուս, եւ նորոգիչս պարսպաց նոցին: Եւ ապա իբրեւ զհողմ ուռուցիկ հասեալ ՚ի վերայ հինից եւ ասպատակաց, որք յաւարի առնուին զգեօղս եւ զաւանս յայլեւայլ կողմանս աշխարհին իւրոյ, ՚ի սուր սուսերի մաշեաց զնոսա. եւ զամենայն զընդդիմահարս իւր համօրէն զարհուրեցոյց եւ դողացոյց. մինչեւ ոստիկանին իսկ Յուսփայ ըմբռնիլ յերկիւղ մեծ, եթէ գուցէ յարձակեսցի նա իւր եւս:
       Ապա եւ Գագիկ բռնաւոր թագաւոր հանդերձ եղբարբ իւրով Գուրգենաւ քաջալերս առեալ ՚ի գործոց Աշոտոյ` բազում հարուածս հասոյց զօրացն Յուսփայ բազում անգամ ՚ի բազում տեղիս զկողմամբք Կորդուաց եւ Ռոտկաց, եւս եւ առ սահմանօք Ատրպատական աշխարհի. եւ վանեաց յաշխարհէ իւրմէ ՚ի Վասպուրականէ զամենայն, զորս միանգամ գիտաց խորհրդակից լինել Յուսփայ: Սոյնպէս եւ իշխանք Սիւնեաց Սահակ եւ Վասակ վանեալ յաշխարհէ իւրեանց զամենայն ասպատակս թշնամեաց` հարին եւ կոտորեցին զնոսա:
       գ. Այլ Աշոտոյ ոչ տուեալ դադար սաստկ ութեան սրոյն . յետ թափելոյ գրեթէ զամենայն քաղաքս եւ զամրոցս աշխարհին իւրոյ ՚ի ձեռաց թշնամեաց` խաղաց յաշխարհն Գուգարաց. եւ զայն եւս ընդ իւրեւ նուաճեալ` յանձն արար վերստին Վասակայ եւ Աշոտոյ երկուց եղբարց Գնթունեաց. որք եւ յառաջն իսկ կարգել էին նոքա ՚ի Սմբատայ արքայէ վերակացու այնր աշխարհի: Եւ քանզի զօրք Յուսփայ տիրեալ էին եւ Տփխիս քաղաքի Վրաց, եւ նստեալ կային անդ բազմութեամբ հանդերձ երեւելի նախարարօք, արին Աշոտ փոթորկել եւ ՚ի վերայ նոցա զամենեսին սատակեաց. այլ զերեւելիսն ՚ի նոցանէ եւ զնախարարս ձերբակալ արարեալ` կապեաց երկաթի կապանօք. եւ արգելի բանտի. զի կարասցէ փոխանակելով զնոսա` թափել զգերիսն հայոց ՚ի ձեռաց Յուսփայ: Դիմեալ անտի սաստկութեամբ ՚ի յՈւտի հնազանդեցոյց զապստամբ զազգսն, որք էին ՚ի նմա. եւ եդ վերակացու աշխարհին աշխարհին զՄովսէս ոմն` այր կորովի եւ վիթխարի. եւ վիթխարի եւ դարձաւ ինքն ՚ի գաւառն Տաշրաց։
       Անդ լուեալ, եթէ զօրք բազում ՚ի թշնամեաց ղօղեալ կան ՚ի խորաձոր ամուրս Աղաստեւոյ՝ ընտրեաց ՚ի վեցհարիւր զօրաց իւրոց արս երկու հարիւր եւ յանակնկալ ժամու եհաս ՚ի վերայ նոցա եւ սաստիկ մարտիւ պատերազմեալ զամենեսին կոտորեաց եւ ոչ եթող ՚ի նոցանէ եւ ոչ մի։ Եւ կողոպտեալ զաւար նոցա՝ դարձաւ յիւրսն։ Եւ ապա չուեալ գնաց առ իւր սիրելի իշխանն ափխազաց Գուրգէն եւ խորհուրդ արարեալ ընդ նմա վասն հոգ տանելոյ շինութեան աշխարհին՝ չոքաւ անտի ՚ի կողմանս Արշարունեաց եւ դադարեցաւ անդ։
       Տեսեալ հայոց բազմաց եւ իշխանին ափխազաց Գուրգենայ՝ եւ Ատրներսեհի վրաց արքայի զայսչափ քաջութիւն գործոց Աշոտոյ ՚ի սակաւ ժամանակի, եւ թէ այց արար նմա տէր եւ պատսպարեաց զնա եւ յաջողեաց ՚ի բարութիւն, ՚ի մի յօժարութիւն հաւանութեան միաբանեալ թագաւորեցուցին զնա փոխանակ հօր նորա անկախ յայլոց իշխանաց իբրեւ ինքնակալ յամի տեառն 915 եւ ՚ի թուականութեան հայոց յկդ. այն է յաջորդ ամն մահու Սմբատայ։ Եւ Աշոտ առաւել եւս զօրացեալ` սկսաւ ամենայն փութով խնամել զաշխարհն իբրեւ զհայր:
       դ. Այլ յորժամ խաղաղացաւ աշխարհ մեր` եւ հանգեաւ յարշաւանաց թշնամեացն եւ ՚ի սրոյ նոցա, բազում նախարարք եւ իշխանք հայոց` ընդ որս եւ ռամիկք` սկսան ՚ի խաղաղ ութեան անդ տնկել տունկս դառինս, եւ ՚ի վերայ նորաբոյս ցորենոյ արկանել գազախս գրգռութեան, եւ զամենայն բարեմասն ութիւն երջանկ ութեան իւրեանց փոխանակել ընդ թշուառ ութեան եւ ընդ ապականութեան: Եւ նախ առաջին` Գագիկ բռնաւոր, որ վասն ստանալոյ զքաղաքն Նախջուան ՚ի սկզբան անդ այնչափ չարեաց պատճառ եղեւ, եւ կորոյս զաշխարհն ընդ միոյ քաղաքի, գնացեալ պաշարեաց զքաղաքն զայն. եւ պատերազմեալ ընդ նմա` եհար զքաղաքացիսն չարաչար, յորոց միջի կային եւ ոմանք յազգականաց իւրոց: Եւ քանզի քեռայր նորա Սմբատ Սիսակեան, որում տուեալ էր զայն քաղաք Սմբատ արքայ, յայնմ ժամանակի յԱրցախ աշխարհի էր, իբրեւ լուաւ զայս գործ Գագկայ, անհնարին նախանձու եւ սրտմտութեամբ վառեցաւ ընդդէմ նորա. եւ ժողովեալ զամենայն Սիսակեանս` դիմեաց յաշխարհն Գագկայ ՚ի Վասպուրական, եւ ասպատակ սփռեալ յամենայն տեղիս` յաւարի էառ զերկիրն զայն: Եւ ապա երկաքանչիւր կողմանք` Սիսականք եւ Արծրունիք անդադար մարտ եդեալ ընդ միմեանս, հեղին զարիւն անբաւ. եւ հազիւ ուրեմն եկին ՚ի հաշտութիւն:
       Սոյնպէս եւ նա ինքն թագաւորն Աշոտ զբազում նախարարաց քաղաքս եւ զգիւղս հարեալ աւերեաց, եւ յինքն գրաւեաց` վասն ոչ կամելոյ նոցա միաբանիլ ընդ իւր. նաեւ թշնամացեալ ընդ Ատրներսեհի արքային վրաց եւ ընդ Աղուանս` բազում վնասս հասոյց նոցա: Ըստ սմին եւ այլ նախարարք հայոց առհասարակ նախանձեալք ընդ միմեանս եւ ընդ թագաւոր իւրեանց` յարեան ՚ի վերայ իրերաց, եւ դարանակալք եղեն միմեանց. եւ յարձակեալք ՚ի քաղաքս եւ ՚ի գիւղս` յաւեր դարձուցին իւրեանց. նաեւ ՚ի տունս տունս մտեալ` գերեցին եւ գերփեցին զամենայն, զոր եւ գտին. եւ յամենայն տեղիս հոսեցին հեղեղս արեան: Զայս ամենայն տեսեալ ռամիկ ժողովրդոց եւ ծառայից եւ գեղջկաց` նոքա եւս գրեթէ առհասարակ ապստամբեցան ՚ի տեարց իւրեանց. եւ յարուցել ՚ի վերայ նոցա` հարին զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ ինքեանք տիրեցին փոխանակ նոցա:
       ե. Կարեւոր համարիմ աստանօր եւ զբանս ինչ Յովհաննու կաթուղիկոսի ականատես վկայի ՚ի մէջ բերել. որոյ տեսել զայս ամենայն աղէտս տարակուսանաց` ցաւագին սրտիւ առաջի առնէ զճառ պատմութեան իւրոյ, եւ յաւելու. մեք ակն ունէաք ասէ վայելել գո'նէ առ ժամանակ մի ՚ի հանգստի. Բայց ո'չ զայս եղեւ տեսանել մեզ, այլ` զնորին հակառակսն կրեցաք. վասն զի նուազունք քան զմեծամեծսն ձեռներէց լինել ջանային. եւ ծառայք ընդ Սողոմոնի հարէին, զի զտեարս տրեխաւորեալ ՚ի գետնի գնացուսցեն, եւ ինքեանք ելցեն յերիվարս ահիպարանոցս եւ առաթուր հարօղս, խրոխտացեալք եւ սոնգացեալք մեծաւ ապստամբութեամբ: Իսկ թագաւորք մեր եւ պետք եւ իշխանք, զորս ՚ի բնէ նախարարութիւնքն էին` ջանային վարատել եւ խլել զիւրաքանչիւրոցն բնակութեանց, եւ ընդ ախորժից իմն ձեռական եւ նոր ստեղծանել պայազատս եւ սպասալարս:
       Այլեւ եղբայր ընդ եղբօր, եւ ազգայինք ընդ ազգայինս ընդվզեալ` ՚ի նախանձ եւ ՚ի չարակն ութիւն եւ ՚ի գրգռ ութիւն եւ ՚ի կատարեալ ատել ութիւն ընդ միմեանս բերէին: Եւ այսպէս համագունդ ընդ միմեանս ընդհարեալք` ՚ի հակառակ ութիւն եւ ՚ի կռիւ պայքարէին. եւ միշտ սուր յազդեր ունելով` բազում եւս քան զթշնամիսն հեղուին ՚ի միմեանց զարեան ճապաղիս. եւ առհասարակ զքաղաքս եւ զգեօղս եւ զաւանս եւ զագարակս, այլեւ զտունս իւրեանց քանդէին ձեռօք իւրեանց… Այսպէս ապա ամենայն առաքինի քաջողջ ութիւն եւ շին ութիւն եւ խաղաղ ութիւն քայքայեցաւ. եւ եղծումն եւ ապականումն զտեղի փոխաբերեաց : Եւ սակս այսորիկ ապա մարգարէն ընդ մեզ ողբակցէ զառաջին բարեզարդութիւնն, եւ զվերջին ընդդիմակազմութիւնս, եթէ առաջ նորա դրախտ փափկութեան, եւ վերջ նորա դաշտ ապականութեան:
       Ահա այս է` զոր գործեցին իշխանք մեր ՚ի ժամանակի խաղաղ ութեան եւ զի ինքեանք կամովին արհամարհեցին զանդորր ութիւն իւրեանց, Աստուած եւս ըստ կամաց մատնեաց զնոսա կրկին ՚ի թշուառ ութիւն խռով ութեան եւ նեղութեան. որպէս տեսցի ՚ի յաջորդ գլուխսդ: Իսկ Յովհաննու կաթուղիկոսի տեսեալ զայս ամենայն թշուառութիւն` ոչ եւս կարաց հանդուրժել վասն որոյ թողել եւ զաշխարհն ՚ի կողմանս Վրաց. եւ եկաց ընդ խնամով Ատրներսեհի արքային: