Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Կացեալ Սարգսի կաթուղիկոսի ՚ի հայրապե տութեան ամս. իէ. ձեռնադրեաց յանի քաղաք փոխանակ իւր կաթուղիկոս հայոց զտէր Պետրոս առաջին զեղբայր Խաչիկ կաթուղիկոսի. եւ ինքն կեցեալ այլ եւս սմա քանի մի` վախճանեցաւ, եւ թաղեցաւ ՚ի Հոռոմոսի վանքն: Իսկ Պետրոս կաթուղիկոս նստել յանի` հովուէր իմաստութեամբ եւ ուղղափառ վարդապետութեամբ զՀայս. եւ եղեւ նա երեւելի եւ անուանի առ բազում ազգս. եւ ՚ի հայոց կոչեցաւ Գետադարձ վասն սքանչելեացն եղելոց ՚ի վերայ ջուրց գետոյն. կրեաց եւ բազում տառապանս. որպէս ունիմք գրել ՚ի ստորեւ: Արար սա եւ ճառս գեղեցիկս. շարադրեաց եւ զշարականս ընտիրս զմարտիրոսացն եւ զհանգստեանն. յորս յաւելին եւ այլք ինչ ինչ պատուական. նորանր եւ զոմանս ՚ի շարականաց` որք կոչին Մանկունք: ՚Ի սորա երկրորդ ամի վախճանեցաւ ՚ի հասակի ծերութեան Գագիկ Շահնշահ թագաւոր հայոց, կացեալ յիշխանութեան ամս. իթ. եւ ամիսս իբր. 10: Եւ ըստ յանձնելոյ նորուն նստաւ թագաւոր երէց որդի նորա Յովհաննէս, որ եւ Սմբատ կոչիւր: Սոյն այս Յովհաննէս թէպէտեւ հանճարեղ ոմն էր, բայց չէր այնչափ քաջ ՚ի գործ պատերազմի, եւ մարմնով փոքր մի թանձր: Իսկ եղբայր նորա Աշոտ` էր այր զօրաւոր յոյժ եւ անպարտելի` ունելով եւ բարեկարգ գիրս մարմնոյ. վասնորոյ եւ արհամարհեալ զեղբայր իւր զՅովհաննէս` ինքն կամեցաւ թագաւորել ՚ի տեղի նորա: Զայն իբրեւ գիտաց Գորգի` որ եւ Գէորգէ ասի` արքայ վրաց եւ ափխազաց, առաքեաց դեսպան առ Յովհաննէս հանդերձ արքայական թագիւ յայտ արարեալ ` թէ ինքն միայն զՅովհաննէս ճանաչէ թագաւոր հայոց:
       բ. Ընդ այս առաւել եւս սրտմտեալ Աշոտոյ` յարոյց խռով ութիւն բազում, եւ վեր ՚ի վայր տապալեաց զխաղաղ ութիւն աշխարհին Հայոց. եւ որպէս ասի` խախտեաց զլերինս, այսինքն զնախարարութիւնս. որով եւ աղմուկ շփոթից մրրկացեալ օր քան զօր սաստկանայր ՚ի Հայս. եւ ոչ սակաւ քանդմունք եւ աւերմունք գործէին յերկուց կողմանց: Բայց ժողովուրդք երկրին կային միաբան ընդ Յովհաննու` եպերելով զԱշոտ եւ զգործս նորա. եւ ապա ինքնակամ ժողովեալ գումարեցան առ թագաւորն արք հզօրք` քառասուն հազար հետեւակաց, եւ քսան հազար հեծելոց. եւ պատրաստեցան յարձակիլ ՚ի վերայ Աշոտոյ, եւ պատերազմաւ վանել զնա:
       Տեսեալ Աշոտոյ զայնչափ բազ մութիւն զօրաց հասեալ ՚ի թիկունս Յովհաննուչու արարեալ գնաց առ սիրելին իւր Սենեքերիմ արքայ Վասպուրականի. եւ առեալ ՚ի նմանէ զօր բազում եկն ՚ի Շիրակ գաւառ. եւ եհար զբանակ իւր հանդէպ թագաւորական քաղաքին Անւոյ: Եկն առ նա յօգն ութիւն երկոտասան հազար հեծելովք եւ մեծ իշխան ոմն հայոց Ապիրատ անուն որդի Հասանայ, այն` որ շինեաց զուխտն Կեչառուս:
       Իսկ Յովհաննէս թագաւոր տեսեալ զյարձակումն Աշոտոյ այնչափ զօրօք եւ յանդուգն խիզախմամբ ՚ի վերայ իւր` զահի հարաւ յոյժ. եւ կայր վարանեալ ՚ի խորհուրդս թէ զիարդ անվտանգ կարասցէ զերծանիլ: Եւ զի յայնմ ժամանակի դեսպանն վրաց դեռեւս ՚ի քաղաքի անդ էր, սա գոլով այր հզօր` սկսաւ յանդգնագոյնս պարծիլ առաջի արքային, եւ ասէ. մի ' ինչ երկնչիր ա'րքայ. ես ինքնին գնացեալ կալայց զԱշոտ կենդանւոյն, եւ ածից զնա առ քեզ: Ասէ ցնա արքայ. ո՞վ կարէ մերձենալ առ նա: Ասէ ցնա իշխանն. ես ինքն մերձեցայց, եւ երիվարաւն հանդերձ կացուցից զնա քո առաջի: Ասէ ցնա արքայ. յառաջ քան զտեսանել քո զառիւծ` մի ' արհամարհեր զկորիւն նորա, իսկ եթէ յիրաւի կարասցես դու ըմբռնել զնա, մեծացուցից զքեզ փառօք:
       Եւ ապա պատուէր տուեալ զօրավարաց իւրոց կալ ՚ի պատրաստի` հրամայեաց հնչեցուցանել փող պատերազմի, եւ ելանել արտաքոյ քան զքաղաքն, եւ ճակատիլ ընդդէմ զօրուն Աշոտոյ: Եւ իբրեւ յանդիման եղեն միմեանց երկոքին կողմանքն, եւ սկսան կարգիլ ՚ի մարտ, վրացի իշխանն` որ երկաթապատ սպռազինեալն էր, աճապարեալ ահագին իմն սաստկութեամբ յանկարծակի ընդդէմ ճատակուն. եւ նախատական յոխորտանօք աղաղակելով կոչէր զԱշոտ առաջի:
       Զայն իբրեւ լուաւ Աշոտ, վազեաց ուժգին ՚ի բանակէ իւրմէ իբրեւ զկայծակն յամպոյ` եւ փայլատակեցաւ յերեսս վրացւոյն. եւ ՚ի ձգել նորա զնիզակ իւր հարկանել զԱշոտ, նա ինքն շեշտեալ զպողովատիկ սուսեր իւր` եհար սաստկութեամբ ուժոյ իւրոյ ՚ի վերուստ զսաղաւարտ նորա. եւ յերկուս ճեղքել զմարմին նորա մինչեւ ցմէջսն` ընկէց ՚ի վրայ: Եւ յառաջ անցեալ զօրօք իւրովք` դիմեաց ՚ի ճակատ զօրացն Յովհաննու. եւ յանհնարինս շարժեալ` եհար զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ զմնացեալսն արար հալածական մինչեւ յԱխուրեանն գետ. եւ եկեալ պաշարեաց զքաղաքն Անի:
       գ. Յետ աւուրց ինչ իշխանքն Պահլաւունեաց Վասակ սպարապետ եւ եղբայր նորա Վահրամ. եւ նախարարք Բագրատունեաց. եւ ոմանք յազատագունդ տեարց, ընդ որս եւ արքայն վրաց եւ ափխազաց Գորգի, եւս եւ Պետրոս կաթուղիկոս հայոց միաբանել` հաշտ ութիւն խօսեցան ՚ի մէջ երկուց եղբարց` Յովհաննու եւ Աշոտոյ. եւ առին յերկոցունց յետկար երդման հաստատութեան` այսու պայմանաւ, զի Յովհաննէս նստցի ՚ի յԱնի իբրեւ թագաւոր հայոց, եւ իշխեսցէ գաւառին Շիրակայ եւ որ այլ եւս սահմանք իցեն նորա. իսկ Աշոտ կացցէ իբրեւ երկրորդ թագաւոր, եւ իշխեսցէ այլոց աշխարհաց, եւ նստցի արտաքոյ Շիրակայ եւ եթէ Յովհաննէս վաղ մեռցի. Աշոտ լիցի թագաւոր ամենայն հայոց:
       Արդ` թէպէտ եւ այսպիսի բաժանմամբ հանդարտեցան երկոքին եղբարբ, բայց բազումք ՚ի նախարարացն հայոց` որք չէին հաւան ընդ այն հաշտութիւն, ոչ թողութիւն զնոսա կալ ՚ի յանդորրու. զի ոմանք միոյն թեկն ածելով, եւ ոմանք միւսոյն` ընդ միմեանս գրգռէին, եւ նովին նաեւ զերկոսին եղբարս ՚ի նոյն գրգռ ութիւն յորդորէին: Յայսպիսի վիճակի գոլով իշխանութեան նոցա, ոմանք ՚ի նախարարացն` որք էին ՚ի կողմն Աշոտոյ` պէսպէս բանիւք գրգռեցին զարքայն վրաց զԳորգի ընդդէմ Յովհաննու. զբազում քաղաքս ասեն` որք էին արտաքոյ սահմանացն Շիրակայ, էառ Յովհաննէս ՚ի ձեռաց մերոց. եւ սպառնայ առնուլ նաեւ զթագաւորութիւն եղբօր իւրոյ Աշոտոյ. եւ ՚ի պատրաստի է նենգել եւ քումդ թագաւորութեան: Եւ առաւելապէս մին յիշխանաց անտի հայոց չարախօս լեալ զՅովհաննէ` յաւել ասել, թէ Շատիկ մեծ ամրոցն ինձ անկանէր ՚ի հայրենեաց. եւ նա անիրաւաբար յինքն կորզեաց:
       Յայսպիսի ամբաստանութեանց նախարարացն սադրեալ Գորգեայ` առաքեաց զօրս ՚ի վերայ Յովհաննու. զի ՚ի դարան մտեալ` կալցին զնա առանց կռուոյ յելանել նորա արտաքոյ անւոյ: Եւ իբրեւ դէպ եղեւ Յովհաննու գնալ ՚ի ձմերոյ իւր, յիջեւանիլ նորա ուրեք` յանկարծակի հասին ՚ի վերայ նորա զօրքն վրաց. եւ յաճապարել Յովհաննու` ոչ կարացեալ հեծանել փութով յերիվար իւր վասն հարստամարմինն լինելոյ, նոքա կալան զնա. եւ զհետ եղեն փախստէիցն. եւ կոտորեցին ՚ի նոցանէ զբազումս մինչեւ ցդուռն Անւոյ. եւ մտեալ յեկեղեցին կաթուղիկէ` հանին զբեւեռս խաչիցն նախատանօք, (զի ինքեանք առանց բեւեռի ունէին զխաչսն ). եւ ասեն, տարցուք զսոսա, եւ արասցուք լուսին երիվարաց մերոց. (այսինքն պայտ, որ է նալ ձիոյ ). եւ զայս արարին ընդդէմ կամացն Գորգեայ: Եւ առեալ զՅովհաննէս ընդ իւրեանս` տարան յաշխարհն Վրաց. եւ Գորգի եդեալ զնա ՚ի դիպահոջ զաւուրս ինչ` էառ ՚ի նմանէ զերիս բերդս, եւ արձակեաց զնա: Եւ չեղեւ ումեք ՚ի նախարարացն` հայոց փոյթ խնդրել վրէժ ՚ի Գորգեայ, եւ կամ իւիք օգնական լինել Յովհաննու, այլ` ամենեքին իսկ գրեթէ իսպառ յետս կացեալ ՚ի նմանէ` զանձանց եւեթ հոգային. սոյնպէս եւ այն նախարարք` որք էին ՚ի կողմն Աշոտոյ, ոչինչ օգնէին նմա. եւ ոչ իսկ անսային բանից նորա:
       դ. Զայսպիսի անմիաբան միտս նախարարացն տեսեալ Աշոտոյ ասէ ընդ միտս իւր. ցորչափ կենդանի է եղբայր իմ Յովհաննէս, ո'չ միաբանին նախարարք` ո'չ ընդ իս` եւ ոչ ընդ նմա. վասնորոյ նախ զնա պարտ է կորուսանել, եւ ապա զայլս ընդ ձեռամբ նուաճել : Զայս խորհուրդ հաստատել Աշոտոյ` հնարս խնդրէր կորստեան եղբօր իւրոյ, եւ ապա դաւաճանութեամբ զինքն հիւանդ ձեւացուցեալ մերձ ՚ի մահ` եդ որոգայթ առ մահճօք իւրովք: Եւ կոչեալ առ ինքն զիշխանն Ապիրատ զսիրելին իւր` յայտնեաց նմա զխորհուրդ սրտի իւրոյ. եւ պատուիրեաց նմա, զի յանկանիլ Յովհաննու յայն որոգայթ, կալեալ տարցի յառանձին տեղի ուրեք, եւ սպանցէ զնա: Եւ ապա առաքեալ զմի ոմն ՚ի հաւատարիմ ծառայից իւրոց առ Յովհաննէս` ծանոյց նմա զհիւանդ ութիւն իւր մեծ. եթէ եկեսցես ասէ առ իս, մխիթարեցայց տեսութեամբ քով:
       Հաւատացեալ Յովհաննու բանից նորա` գնաց յօժա րութեամբ առ նա. եւ մինչչեւ էր մերձել ՚ի մահիճս նորա` անկաւ յորոգայթ խոր. ուր սկսաւ աղաչել զԱշոտ բարձր ձայնիւ , եւ խնդրել ՚ի նմանէ, զի խնայեսցէ գո'նէ ՚ի կեանս իւր: Իսկ Ապիրատ կամելով հաճել զմիտս Աշոտոյ` կապեաց զՅովհաննէս առաջի նորա. եւ հանեալ զնա ՚ի սենեկէ անտի` տարաւ յԱնի քաղաք, եւ նստոյց վերստին յաթոռ թագաւորութեան նորա. լա'ւ է ասէ հայոց ունիլ թագաւոր զայր իմաստուն` քան զբռնաւոր անողորմ: Բայց գիտացեալ ստուգիւ թէ ոչ ներէ նմա Աշոտ, էառ զընտանիս եւ զորդիս իւր զԱպլջահապ եւ զՎասակ, եւ գնաց հատուած առ պարսիկ ամիրայն Դունայ Ապուսվար անուն հանդերձ իւրովք հեծելազօրօք. որոց զօրագլուխ եդեալ էր զայր ոմն Սարի անուն:
       Տեսեալ զնա իշխանին Ապուսվարայ` ուրախացաւ յոյժ. եւ սիրով ընկալեալ մեծարեաց զնա իբրեւ զմի ոմն յերեւելի իշխանաց. եւ յիրաւի իսկ. զի անուանի էր յոյժ այրն ՚ի մէջ հայոց եւ պարսից վասն քաջ ութեան գործոց իւրոց: Իսկ ՚ի կալ նորա անդ աւուրս ինչ, ոմանք ՚ի չարալեզու արանց մատուցեալ առ Ապուսվար` չարախօս եղեն զԱպիրատայ. այդպիսի այր զօրաւոր ասեն ոչ հանդարտէ ընդ ձեռամբ քով. գուցէ կորուստ եւս խորհեսցի քեզ եւ ամենայն տան քո, եւ վտանգեսցէ զպարսիկս: Եւ Ապուսվարայ կասկած առեալ ՚ի բանից նոցա` խորհեցաւ հնարիւք դաւաճանութեան սպանանել Ապիրատ. ապա նենգութեամբ հրաւիրեալ զնա առ ինքն` դարան գործեաց նմա ՚ի ծածուկ, եւ խողխողեաց զնա:
       ե. Զայն իբրեւ լուաւ զօրագլուխն Ապիրատայ սարի` զահի հարաւ յոյժ. եւ ոչ համարձակեալ ինքնին վրէժխնդիր լինել` էառ վաղվաղակի զընտանիս եւ զորդիս նորա, եւ զհեծելազօրն ամենայն. եւ հապճեպ տագնապաւ չու արարեալ դարձաւ յԱնի քաղաք առ արքայն Յովհաննէս: Եւ նորա լուեալ զմահն Ապիրատայ` տրտմեցաւ յոյժ. եւ սուգ էառ զաւուրս բազումս. քանզի կարի իմն պիտանի էր նա իւրում թագաւորութեանն: Եւ ապա զգութ նորին դարձուցեալ առ որդիս նորա` առ Ապլջահապ եւ առ Վասակ, զԱպլջահապ կացոյց ՚ի տեղի հօր իւրոյ, եւ զՎասակ կարգեաց լինել իբր երկրորդ նորա. եւ երկոցունց նոցա պարգեւեաց առանձին գաւառ բնակութեան: Մեծարեաց եւ զՍարի, տուեալ նմա զիշ խանութիւն զօրավարութեան: Սոյն այս Վասակ որդի Ապիրատայ էառ իւր կին զդուստր Գրիգորի Մագիստրոսի. յորմէ ծնան չորս որդիք. Գրիգոր իշխան. Հասան, Ապլջահապ, եւ Բարսեղ որ յետ Վկայասիրի եկաց կաթուղիկոս:
       Իսկ Աշոտ իբր զամօթի հարեալ յերեսաց Յովհաննու , եւ զայրացեալ ՚ի միտս իւր` մեկնեցաւ ՚ի կողմանցն Շիրակայ. եւ տեղիս ՚ի ձեռաց նորուն: Տեսեալ ապա նորա` թէ ոչ եւս կարէ վարել զիշ խանութիւն իւր, եթող զաշխարհն Հայոց, եւ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ Վասիլ կայսր յունաց. եւ հաճոյ լեալ յաչս նորա` խնդրեաց օգն ութիւն ՚ի նմանէ: Եւ առեալ զզօրս յունաց` եկն վերստին յաշխարհն Հայոց, եւ հնազանդեցոյց ընդ իւրեւ զամենայն նախարարս իւր. եւ էառ ՚ի թշնամեացն զբազումս գաւառս եւ զբերդս. եւ եցոյց յամենայն տեղիս զմեծամեծ գործս քաջութեան. եւ ըստ ասելոյ Լաստիվերտցւոյն, զօրացաւ քան զամենայնսն` որ յառաջ քան զնա էին. մինչ զի բազումք ՚ի մեծամեծացն զհայրենի տեղիս իւրեանց թողեալ նմա զանձինս կամօք ՚ի հնազանդ ութիւն ետուն: Յետ կարգելոյ նորա զաշխարհն` արձակեաց յիւրմէ բազում պարգեւօք զզօրս յունաց. եւ ինքն սկսաւ առ սակաւ սակաւ թուլանալ. եւ ետ զինքն ՚ի զբօսանս եւ ՚ի փափկութիւնս: