Սիսուան

6. Տարրական կազմուած լերանց. Բրածոյք. Հալածոյք

Որչափ ինչ քննեալ է բնագէտ տեսողաց, հասարակ զանգուած լերանց երկրին կրաքարուտ է. վերին միապաղաղ գահաւանդն յանդիման առնէ թխորակ կրաքար ` բիւրղակերպ, ողորկահատ, սպիտականիշ կճանման երակօք կամ խայտուածով. ուրեք կարմրագոյն եւ դեղնագոյն խառնակուտով, եւ ’ ի ստորոտսն ուրեք ` կաւաքար հանդերձ փայլածու արդեսաքարիւ, որպէս յԱգռաւասարն: Միջին գահաւանդն եւս ` մանաւանդ արեւմտակողմանն ` որ ծանօթագոյն է, ’ ի նմին նիւթոյ է, այլ ունի եւ խառնուրդ գայլախազի, (Hornstein). ’ ի միջի յայտքար (diorite) զանգուածոյ Գարագափուի եւ Գարադաշի ` երեւին սեւորակ եւ սպիտականիշ երակք կրա ­ յինք եւ կաւայինք: Ի ստորոտս բարձու Մէտտէսիզ լերին եւ այլ ուրեք ուրեք յարեւելակողմն նորին՝ ’ ի ( Տէլիկ գայա ) Ծակքարէ ցԿուսկութա, ’ ի միջի հասարակ կազմուածոյն նշմարի կաւայինն արդեսեան, եւ ուրեք օձաքար: Ի հիւսիս - արեւելեան կողման Պուլղարայ ` ’ ի Կար ­ միր սարէ ( Գզըլթէփէ ) ցՊուլղար - մաղարա, յաճախագոյն է օձաքարն եւ յայտքարն. հիւսիսակողմն սորին զանգեալ է հրահալուտ նիւթովք երկաթի, կապարի եւ արծաթոյ։ — Ի կողմանս Պուլղար մատէնի եւ հովտին Էլխօճայ ` յարեւմտից կուսէ ընդ արեւելս ` ձգին նիստք քլորուտ կաւային արդեսիայ, 800 ՛ թանձրութեամբ. որպէս եւ ’ ի կողմանս Էօքիւզ - կէտիկ ( Եզնանցից ) 600 ՛ թանձրութեամբ կաւուտ եւ տալքային (talk) արդեսաքարիւ: Հաջին տաղ եւ սահմանակիցքն երեւեցուցանեն սպիտակ կրաքար խիտ եւ հատաձեւ, յորում եւ կարմրաժեռ երկաթային ժանգք։ — Թէպէտ եւ դուն ուրեք նշմարին բրածոյ ժժմակք, այլ յայտ է ’ ի մանր քննութենէ ` զի նիստք յատակին ’ ի ստորոտս վերին գահաւանդին եւ ’ ի միջնումն ձուլեալք են յայլ եւ այլ տեսակ մանր լումայիդ ժժմակաց (nummulithes) ։ — Հարաւակողմն միջին գահաւանդին ` սահմանն անտառաց ` զանգեալ է ’ ի կաւայնոյ եւ ’ ի փսորածոյ (detritus) ։ — Վերնակողմն առաջին կամ ստորին գահաւանդի արեւմտեան ծանօթագոյն մասին, որպէս սահմանքն Լամբրունի, երրորդակ հողագետին է, խառնազանգ ’ ի տղմոյ, յաւազաքարէ եւ ’ ի կրոյ, տախտակաձեւ կուտակօք։ — Միջահընակ (Mioc è ne) նիստք երեւին ’ ի ստորոտս բարձրաբերձ լերանց, որպէս ’ ի հովիտս Կուսկութայ, Ազաճքիսէի եւ Գարլըպօղազի։ — Խոնարհագոյն մասն երկրին եւ դաշտակողմն՝ հեղեղակ գետին է երրորդակ եւ արգասաբեր հողով, յաճախ խառնեալ դեղնագոյն իմն կաւով։ - Զկազմած գագաթանց կիլիկեան գահուց ’ ի սահմանս Կուկլակայ ` հնագոյն համարի Դեսիէ քան զհասարակն Տաւրոսի. երեւին ’ ի նոսին քարացածք ստորին խաւից երկրորդակ հողոց. իսկ ’ ի ստորոտս նոցին եգիտ նա քարացեալ ոստրէս մեծամեծս իբր կէս Չ. երկայնութեամբ, որպիսիք ցայնժամ չէին յայտնեալ այլուր: ( Տես յէջ 8 ):

Ի դոյզն երկրաբանական նշանակացս գուշակի ` չերեւել կամ ոչ ակն յանդիման ` հրաբղխային կազմուածոյ եւ նիւթոց, բայց եթէ դուն ուրեք, որպէս յիշեցաւ ’ ի վեր անդր առ Կարմրասար ( Գզըլթէփէ ) լերամբ: Այլ թէպէտ ոչ յատուկ հրաբղխային, բայց արտացայտ (eruptive) ժայռից կազմած նշմարի, յաւէտ ’ ի հիւսիսակողմն պարու լերանցն, սակաւ մի եւ ’ ի հարաւակողմն: Ոչ գիտեմ ո՛րքան հաւանութեան տեղի ունիցի աւանդաբանեալ եռօրեայ հրածխութիւնն Տիւլտիւլ լերանց ` որ խուն մի յառաջ յիշեցաւ [1] ։ — Ի կողմանս յայսոսիկ ` միայն յարեւմտեան հարաւային ափունս Պամփիւլիոյ առ Տէլիկդաշ գիւղիւ եւ լերամբ ` յայտնեցաւ տեղի մի իբրեւ փոքր վիհ, զորով եւ որմ ածեալ է ’ ի վաղուց, ուստի հանապազ բոց հրոյ ելանէ պայծառ, եւ ’ ի Թուրքաց կոչի Եանար, յորում եւ խորովի միս. այլ ոչ երկիր սասանի անդ, ոչ ծուխ կամ ցայտք հրոյ, եւ ոչ հրաբղխի նիւթք առ նովաւ: ( Տ. յէջ 10 ):

Աղօտ ինչ նշմարք հրակիր երկրի իցեն արդեօք եւ Ջերմուկքն, յորոց յիշէ մի ոմն ’ ի մերոց մատենագրաց կամ թարգմանչաց ԺԴ դարու, հանդերձ նշանակաւ դրիցն. « Ի Կիլիկիա ` մերձ առ դղեակն Հարունի կոչեցեալ ` է ջուր ջերմուկի, յոյժ օգտակար ամենայն ցաւոց. բայց ( յաւելու եւ զարմանալիս ) որ ոք գնայ անդ եւ մտանէ ’ ի ջուրն, յառաջին օրն կորուսանէ զլոյս աչացն եւ մնայ կոյր աւուրս երիս. եւ ապա զկնի երեք աւուրն վերստին առնու զլոյս աչացն, եւ այսպէս բժշկի յամենայն ցաւէ » ։ Եւ այլ իմն զարմանալի գրէ նոյն այր [2]. որ գէթ տայ փաստս օգտի երկրաբանական քննութեան տեղեացս. « Ի նոյն Կիլիկիայ մերձ Անարզաբայ, ’ ի գեօղն Ճուրակի կոչեցեալ, անդ մերձ է Ծովիկ փոքր, յորում ծովակ ` եթէ ձի կամ այլ անասուն մտանէ ’ ի ջուրն, նոյնժամայն կճղակն կորզեալ անկանի, նաեւ ագին եւ բաշն ` ամենայն մազքն կորզի »: Զարդիս ծանօթ են Իլիճէ ջերմուկք ` ’ ի գոգս գահուց Կիլիկիոյ, յանկեան խառնրդոց Գըրգկէչիտ գետոյ ընդ օժանդակին Չիֆտէխանի։ — Մակար պատրիարք Անտիոքայ յելս ԺԷ դարու յիշէ ըզՋերմուկս Ս. Կարապետ վանաց Զէյթունի, յոր գային ուխտաւորք ` ’ ի բժշկութիւն։ — Զարմանալի կամ ախտահաւաք յատկութեան ջերմկաց ` հաղորդս առնեն ոմանք ’ ի մերոցս ` եւ զգետս իսկ, որպէս վասն Տարսոնի գետոյն ասէ ոմն. « Պատագրոսաց դիւրէ ` կախել զոտն ’ ի ջուրն ». թէպէտ եւ այլք վասն ցրտութեանն ` յոյժ վնասակար համարին զգետն զայն, որպէս եւ զՍելեւկիոյն:

Ընդ երկրաբանական եւ հրաբղխային երեւոյթս համարիցին եւ ուժգին սասանու ­ թիւնք գետնոյ, եւ փլուզմունք հանդիպեալք ’ ի Կիլիկիա. յորոց կարգի մեծ եւ նշանաւոր է հանդիպեալն յամի 1269, զոր այսպէս պատմէ ժամանակակից գրիչ. « Շարժեալ սասանեցաւ երկիրս մեր առ հասարակ, նա եւ բազում գաւառք այլազգեաց. եւ այլս ոչ ’ ի մի ժամ, այլ գրեթէ ամսօրեայ ժամանակս. մինչ զի անապատացան բազում շինանիստք. քանզի Դղեակն կոչեցեալ Սարաւանդիքար ` ընդ մէջ հերձեալ յերկիր կործանեցաւ, զամենայն բնակիչսն ծածկելով, բաց ’ ի սակաւուց. նա եւ Համուսն անուանեալ ` զմայր սիրելի որդւովք եւ որ մերձ էին ` կորոյս տարաժամ վախճանօք։ Տա՜ց բանիս եւ որ կարի վշտալին է. քանզի գերահռչակն ուխտ Արքակաղինն անուանեալ ` եւ որ ընդ վիճակաւ նորա բազում աղօթանոցք եւ մենաստանք առ հասարակ ’ ի վայր խաղացին: Եւ անդ էր տեսանել արժանի ողբոց պատահումն, եւ լսել ականջաց դառնութիւն. վասն զի ոմանք ’ ի հեծիւն եւ այլք ’ ի հառաչ, կէսք ’ ի ճիչ, այլք յողբս. եւ ո՞վ ոք կարասցէ պատմել զանպատմելի վիշտն ` որ եհաս նահանգիս Կիւլիկեայ. աւերումն եկեղեցեաց, քահանայից կորուստ, ժողովրդոց սպառումն եւ ամենայն հասակի սուգ անմխիթար … Բայց եղեւ այս ’ ի ժամանակս գարնայնոյն, յամսեանն մայիս … յորում էր թիւ տոմարին ՉԺԸ »: Լրացուցանէ զյիշատակ պատահարիս եւ Պատմիչն Կիլիկեցւոց այսու բանիւք. « Ի թու. ՉԺԸ եղեւ շարժ սաստիկ եւ յաշխարհին Կիլիկեայ ’ ի տեղիս բազում շէնս յաւեր դարձոյց, եւ առաւել առ լերամբն որ Սեաւ կոչի. եւ զանառիկ դղեակն Սարվանդաւ ` յաւեր դարձոյց, եւ զբնակիչսն առ հասարակ մահացոյց. եւ ’ ի սուրբ ուխտն Արքակաղնին ` քահանայս եւ կրօնաւորս վախճանեցան ’ ի տանցն ընկղմելոյ. եւ ընդ լեռնակողմն ընդ այն բազում շէնս. եւ զբերդն Դեղնքարն եւ այլ բազում տեղիս ` խարխալեալ հերձեաց » ։ — Յառաջ քան զայս յամին 1114 ’ ի նոյեմբեր 29 ( ԺԲ մարերի ) [3] մեծ սասանութիւն եղեալ էր ’ ի կողմանս Ջահանայ, եւ ’ ի Սիս բազում շէնք կործանեցան, մահունս ոչ սակաւ գործելով. նոյնպէս եւ ’ ի կողմանս Սեաւ լերին, յորում Բարսեղանց անապատ գերեզման եղեւ միաբանիցն որ կային ’ ի պաշտաման: Յիշէ զայս սասանութիւն եւ բարեկամն մերայոց վենետկեան պատմիչն Սանուտոյ, 12 գեօղս ասելով կործանեալ կամ աւերեալ, հինգ բերդս եւ երիս վանորայս։ — Այլ ոմն ’ ի համազգեաց նորին ` ուղեւորեալ ’ ի նոյն կողմանս ` վկայէ մեծի սասանութեան եղելոյ յամի 1514 ’ ի Տարսոն, յԱտանա եւ յայլ կողմանս մինչեւ ’ ի Մելիտինէ իսկ: Ի կանխագոյն եւս ժամանակս յիշատակին ուժգին սասանութիւնք կողմանց Անարզաբայ, յորոց երկիցս կործանեցաւ քաղաքն այն մեծ, մի յելս Ա դարու Քրիստոսի, եւ կանգնեցաւ օժանդակութեամբ Ներուաս կայսեր, միւս առ Յուստիանոսիւ ’ ի Զ դարու:

Ծանօթագոյն միանգամայն եւ պիտանեգոյն տարրականք երկրին Կիլիկիոյ ` են հրահալելի նիւթքն եւ բրածոյք եւ հողք ինչ: « Րաբունին հանճարեղ Թումա ` յօրինող », ’ ի ԺԴ դարու, իբր կէս էջ համառօտ ստորագրութեան բնական բերոց Կիլիկիոյ, յայս տեսակաց յիշէ զ Արջասպն եւ Ծծումբ, որպէս եւ Ջերմուկ եւ Բորակ եւ Ձիւթ սեաւ եւ սպիտակ, եւ Աղ, եւ Ապակեհող: Աղն ` կարծեմ աղքար էր բրելի, որպէս Կողբայն ’ ի Մեծ Հայս. զարդիս անծանօթ են աղահանք ’ ի Կիլիկիա, այլ զէութիւն նոցին կամ զառատութիւն, ( յոր սակս եւ ’ ի վաճառ արտահանութեան կարգեալ, ) զգացուցանէ եւ պարգեւագիր Լեւոնի Դ առ Վենետկեցիս, յամի 1333, զի ազատ առնէ զնոսա ’ ի պարտաւորութենէ գնելոյ աղ եւ ցորեան [4] ։ — Ապակէհողն գտանիւր ’ ի սահմանս Սսոյ, զոր եւ Բժշկարանք մեր յիշեն, թէ « Աղէկն ’ ի Սիս լինի ». եւ թէ, «’ ի Սիս աւազ կայ, կու հալեն, եւ յայլ տեղ այլ կու շինեն շատ »:

Չգիտեմ ո ' ր ’ ի սոցանէ ծանօթ իցէ արդ, որպէս են հրահալելիքն Կապար եւ Երկաթ, այլ եւ սակաւ ինչ Արծաթ, ’ ի ծոցս վերոյիշեալ արտացայտ ժայռից. այսինքն են պորփիւրն, օձաքարն, բիւրեղակերպ կրաքարն, յայտքարն, լուսքարն (euphotide), եւ երկդիմակն (amphibolite): Մետաղքն արտակիտեալք ընդ կուշտս կրաքարուտ բնազանգուածոյ լերանցն ` զուգահեռական իմն են դրից խութից եւ կատարաց լերանցն, ’ ի պատառուածս եւ ’ ի խորշս նոցին: Տակաւին ոչ ուրեք ’ ի բովս լերանցս երեւեցան առատօրէն երակք եւ կանոնաւոր նիստք մետաղաց, այլ կոյտք կոյտք փոքունք. հաւանելի է թէ գտցին եւ երակք եւ թանձր նիստք ’ ի խորագոյն խորշս, քանզի ցարդ ’ ի վերին երեսս եւեթ պեղեալ է:

Երեք գլխաւոր տեղիք են բովուց ’ ի Պուլղար լերինս, եւ առատագոյն ’ ի հանսն Կապարն է. մին կոչի յատուկ անուամբ լերինն ` Պուլղար Մաղարա, միւսն յանուն Կուկլակայ ` Կիւլէկ մատէն, զի հալոցք են ’ ի սահմանս Դրանցն. երրորդն Պէրէքէթլի մատէն, յարեւելից հիւսիսոյ նոցին։ — Առաջինն ’ ի թիկունս լերանցն է, այսինքն ’ ի Հ. Մ. կողմն, 52 բնամղոն հեռի ’ ի պահակէն Կիլիկիոյ ’ ի Մ. Հ. նորին, եւ սակաւ ինչ աւելի հեռի ’ ի Լամբրունէ ` կշիռ ’ ի Հս. նորին, 4000' ’ ի վերոյ դաշտակողմանն: Նիւթ սորին է ածղատ հողային կապարի (carbonate de plomb terreux), խառն կալէնիւ (gal è ne). քանքն (gangues) են կրայինք, սակաւ ինչ երկաթաժանգիւ եւ կարմիր երկաթային կաւով: Որչափ ինչ ստուգեցաւ ցարդ ’ ի փորձոյ ` թուի կապարն ¹ / ₅ մասն լինել նախնական նիւթոյ կամ քծուարին, եւ ճշդագոյն եւս ²¹ / ₀₀ մասն. ’ ի 100 կշիռ ( քիլոգրամ ) նիւթ ` ունի 428 գրամ արծաթ, եւ 4 գրամ միայն Ոսկի. այսինքն ոսկին <sup>1</sup> / <sub>25000</sub> մասն է բովանդակ հանածոյն: Թէպէտ այսքան նուազ է երեւոյթ պատուականագունին ’ ի մետաղս ` եւ որ յետ այնր արծաթոյ, այլ ’ ի հնումն առ հարստութեամբ մերայոց ` թուի առատագոյն ծանուցեալ եւ հանեալ, որպէս զի դասիլ ընդ վաճառս հանեալս յերկրէն յԵւրոպէացի վաճառականաց. այն զի եւ առ մեօք յայտնեցան ոչ աննշան երակք արծաթոյ, ոչ միայն առ Դրամբքն Կիլիկիոյ, այլ եւ առ Սսով, բայց կամ թաքուցան կամ չարկան ’ ի գործ [5]: Զարդիս 13 խորափիտք են ’ ի գործ ` ’ ի միջոցի Կարմիր - սարի ( Գզըլ թէփէ ) եւ Պուլղար - տաղ գեղջ, յութ կամ տասն բնամղոն տարածութեան. կան եւ խորափորք լքեալք յայսկոյս ( Հր. Ել. ) լերանցն ` ’ ի հովտի Դարպաս գետակի, ’ ի սահմանս Փայտեայ եւ Սպիտակ կամուրջ կոչեցեալս ( Թախդա եւ Ագ քէօփրիւ ) ։ — Գրեաթէ 30 բնամղոնաւ հեռագոյն ` այլ ’ ի նմին հորիզոնական ուղղութեան ` յելից Ագտաղի են հանք ’ ի տեղւոջն Արփա-ուչուրումու անուա ­ նելոյ, ամենեւին համանմանք Պուլղարայն. վասն որոյ եւ համարի ընդ բովանդակ երկայնութիւն գծին ձգիլ մետաղական նիւթոյն, բայց փորձիւ ստուգեալ չէ: Զբարձրութիւն մետաղական երակին ` համարի ոմն ’ ի քննողաց իբրեւ 500 ՛. քանզի ստորին խորափորքն 300', վերինքն 800' են ’ ի վերոյ երեսաց հովտին: Թանձրութիւնն համարի 0, 20 Չ. եւ բովանդակ զանգուած նիւթոյն ’ ի միջոցի 10 բնամղոնից ` իբր 800, 000 Չափ խորանարդ. ամի ամի բրի իբրեւ 1000 Չ. խորանարդ: Գործաւորքն են Յոյնք եկեալ ’ ի բովուց Կիւմիւշխանէի, որք աղիկամի եւ ոչ քաջ արուեստօրէն գործեն, վասն որոյ եւ ոչ յօգուտ մեծ պետութեանն, եթէ չիցէ ուղղեալ ’ ի յետին ամքս. չկան եւ վայելուչ քրայք հալոցաց, այլ հնոցք 12 կամ աւելի ’ ի գեղջն ( Պուլղար - տաղ ): Առ մէն 1000 կշիռ նիւթոյ ` համարին աւելի կամ նուազ իբրու 100 ֆր. ծախք ` ’ ի զտել, իսկ արժէք 120, որով մնայ շահ միայն 20 ֆրանգաց:

Երկրորդ բովք Կիւլէկ մատէնի են ’ ի յիշեալ Արփաուչուրմու, յԵլ. Պոտանդեայ եւ Ագտաղի, յար եւ նման առաջնոյն ` ըստ որակի եւ ըստ նիւթոցն. բայց փորձեալ ` գտանի նուազ քան զայն. ¹⁶ / ₀₀ եւեթ ընծայելով կապար, եւ 250 գրամ արծաթոյ, եւ 2 կամ 3 գրամ ոսկւոյ առ 100 կշիռ: Մի միայն խորափոր է անդ, 1176 Չ. բարձր յերեսաց ծովու, եւ հեռի ’ ի գիւղորայից, վասն որոյ զվեց ամիս միայն կարեն գործել անդ, բնակելով ’ ի հիւղս գձուձս. յամի 1863 գործաւորք 34 բրեցին 213000 կշռոց նիւթ, որ առաքեալ զտի ’ ի հալոցս Կիւլէկ գեղջ, հաստատեալս յամի 1837 յԱւստրիացի մետաղագիտացն ` Րուսսէկէր, Կինսպէրկ եւ Սլապէյ, (Russeger, Ginsberg, Szlabey) [6]. նա եւ յարեւմտից գեղջն բացին սոքա ա ' յլ խորափոր ` Կիւլէկ-մաղարա կոչեցեալ ` մերձ ’ ի Չիտէմ կամ Սաֆրան լճակ, այլ առ դժուարութեան տեղւոյն ` յետ ամաց լքաւ գործն։ — Երրորդ բովքն Պէրէքէթլի մատէն ’ ի 1970 Չ. բարձու, առ ստորոտովք Ապիշքար լերին, մերձ ’ ի կիրճս Պօղազ-մատէն կոչեցեալ, 80 բնամղոն յԵլ. Հս. Պուլղարի, կապար միայն ունին եւ սակաւ յոյժ. հնոցքն են ’ ի համանուն գեղջն որ իբր 20 մղոնաւ ’ ի Մ. կայ բովուցն, ուր գրաստուք տանին զբրածն: Գետին բովուցն կապարագոյն եւ կրաքարուտ է, երեք կամ չորս բնամղոն տարածութեամբ. նիստն մետաղաբեր համարի 0, 20 եւ մինչեւ 0, 50 Չ. թանձրութեամբ. եւ թուին բազում երակք լինել նորին. հինգ խորափորք են անդ, յորս հազիւ երիս կամ երիս եւ կէս ամիսս մարթ է վաստակել, եւ հանել նիւթ 350 կամ 450000 կշիռ ’ ի տարւոջ. յորմէ ընծայի 50 կամ 55000 կշիռ կապարոյ զտելոյ:

Ի հարաւոյ կուսէ բովուցս իբր 18 բնամղոնաւ հեռի, եւ սակաւուք ’ ի բացեայ ` յելից Ապիշքարի եւ ’ ի ստորոտս Էմլիկ լերին, յայտնեցան եւ կղկղանք Պղնձոյ, եւ կոչին Պօզ-մատէն. որ եւ փորձեալ ` եցոյց 4 կամ ⁵ / ₀₀ պղնձոյ. այլ չեն ’ ի գործ արկեալ բովքն. որպէս եւ ոչ քաջ հետաքննեալ Պուլղար լերինք, յորոց դեղնագոյն կրաքարս նշմարին կապոյտ երանգք պղնձեայ ածղատի եւ մանր կուտակք դահանակ քարի (malachite):

Ծանօթութիւնք բովուց լերանցս Պուլղարայ են ըստ քննութեան Պերալայ փռանկ գիտնոյ [7], իբր 20 ամօք յառաջ (1863-4). եւ ’ ի դէպ է թէ այնր փոխեալ իցեն հանգամանք վաստակոյն եւ քանակ բերոցն. մանաւանդ զի անդստին յայնմ ժամանակէ կամ էր պետութեանն ` յընկերութիւն մի գիտուն յանձնել, կամ վարձել զամենայն բովս միանգամայն ` վասն 90 ամաց: