Սիսուան

38. Կուսկութայ գետաձոր. — Պահակք Կիլիկիոյ

Գրեաթէ զուգահեռական է գետոյն Մանուշկայ ` յարեւելից նորին ` գետաձորակն Կիւլէք, զոր մարթ է կոչել բնիկ գետ Կիլիկիոյ կամ Կուկլակայ, որպէս արդ կոչի ` Կիւլէք սու, եւ ’ ի վերնակողմանն Կուսկութա ( ըստ Քոչեայ ). ընդարձակագոյն է հովիտ սորին, անջրպետեալ յարեւմտեան օժանդակաց Սարոսի ` երկայնաձիգ ոստովք Հողմոց լերանց ( Րիւզկեար տաղ ), յորոյ հիւսիսային յարեւմտեան պարակից Քօշան լերանց (10, 000 ՛ ), եւ ’ ի Չէօք կամ Չէօքէ ?- կէտիք լերանց (10, 500 ՛ ), կամ ’ ի ստորոտից նոցին ` թուի բղխել, ’ ի հիւսիսոյ եւ յԵլ. Հս. լեռնոտանցն ունելով զհամանուն լճակն Քօշան յ ’8000 ՛ բարձու, ջրժողով հալից ձեանց, որոյ չերեւի այլ աղբիւր եւ կարի խոր է, այլ ամարանի նուազէ մերձ ’ ի ցամաքել. լինին ’ ի նմա խեչեփառք կարմիրք մեծաչեայք եւ թխաչեայք: Յարեւելից լճակին եւ ’ ի սպառուածոյ լերինն յայնմ կուսէ ` հատեալ է կածան յանցս ճանապարհի յ ’9400 ՛ բարձրութեան, եւ քերեալ զհիւսիսով լճակին եւ այլոյ եւս սուղ ինչ մեծագունի լճի ` Սեաւ կոչեցեալ ( Գարա կէօլ ) ’ ի հիւսիսային կողս Չէօքէ քէօփրիւ լերին, տանի ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ ` ’ ի մեծ կապարահատսն Պուլղար Մաղարա, ’ ի վերին հովիտս Սարոսի, եւ դարձեալ յարեւմուտս ընդ բովանդակ երկայնութիւն հիւսիսակողման բարձր բարձր լերանցն եւ հարաւակողման Էլխօճայ օժանդակի Սարոսի, տանի ’ ի միւս մեծ բովս Պուլղար մատէնի. իսկ ’ ի կապանէ անտի Քօշանայ ` իջանէ ընդ հարաւ կածան մանուածոյ օձապտոյտ յ ’9000 ՛ բարձուէ ց ’7000 ՛ ’ ի հովիտ Կուսկութայ, յորում խառնուրդք լինին երկուց աղբերահոս վտակաց. առ եզերբ միոյն ` որ յարեւելիցն է ` կայ իջեվան իբր յ ’7500 ՛ բարձու, եւ մերձ ’ ի խառնուրդսն ընդ արեւմտայնոյն ` որ բուն ակն գետոյն ճանաչի, գոյ աղբիւր անուանեալ Կուլուկ? ’ ի 6800 ՛ բարձու. առ որով յամի 1853, ’ ի 26 յունիսի, ետես Քոչի ութ վրանս հովուաց, եւ կանայս լուացարարս. եւ յայնմ աւուր չորիւք ժամուք յետ միջօրէի ` աստիճան ջերմութեան էր անդ 20° Ռէօմ։ Հանդերձ այլովք եգիտ նա անդ զգեղեցիկ ոսկեծաղիկ թուփն Մունբիա համագնտիկ (Munbya conglobata) անուանեալ, եւ Քարկոտրուկ մի յԱյիզոնիա տեսակէ։ Սուղ ինչ ստորեւ գիշերօթեաց նա ’ ի բացի. եւ ’ ի միւսում աւուր ’ ի խնդիր բուսոց ելեալ ’ ի սահմանս ձեան, էանց ընդ կամարաձեւ բացուած մի սառամանեաց 6-8 ՛ բարձր, 15 քայլ լայն եւ իբր 240 քայլ երկայն:

Նոյն գիտնական յետ եօթնեկաց ինչ (14 յուլիսի 1853), վերստին փորձեալ ելանել ’ ի լեառն Քօշան ` ’ ի սակս բուսախնդրութեան, ըմբռնեցաւ յուժգին հողմոյ փոթորկէ, որպէս գրէ. « Բազում զգուշութեան պիտոյ էր մեզ ` զի մի խլեսցին երիվարքն ’ ի սաստկութենէ մրրկեալ հողմոյն ուժգինս շնչելոյ ’ ի խոռոչս քարաժեռից, յորոց շատք կարկառեալք ` ոչ սակաւ ձողաչափ խորութեամբ գահավէժս վախից եւ անդունդս գործէին: Ի բարձրագոյն գագաթունս անդ ահաւոր յոյժ սաստկութեամբ հնչէր հողմն, բուռն շառաչմամբն զանընդհատ որոտմանց բերելով նմանութիւն: Յայսպիսում աւուր զվերելս ’ ի Քօշան ` յանդգնութիւն մեծ վարկանէին հովիւք Կարմրասար լերին: Մեծաւ ճգամբ հազիւ կարէաք ’ ի հարաւ - արեւմտեան կողմն լերինն կալ ’ ի վերայ ոտից. իսկ երիվարք ` որք վաղու իսկ կասեալ էին ’ ի յառաջելոյ, ոչ կարէին զկայ առնուլ ’ ի բարձունս քամակի լերինն, ’ ի բռնութենէ հողմոյն մղեալք ընդ վախուտսն, ոչ բաւելով մխիլ ’ ի մերձակայ դարձուած ճանապարհին: Ցաւէր, զի անմարթ էր իսպառ եւ բուսաքաղութիւն ` զոր յուսայաքն առնել ’ ի դարձի մերում յետս. քանզի այնքան բուռն ցնցմամբ շնչէր հողմն ստէպ, եւ այնպէս յանկարծօրէն անկանէր ’ ի վերայ մեր, մինչեւ հարկ լինել մեզ բազում անգամ նստել եւ կռուել ’ ի քարինսնս ` առ ’ ի չլինել թաւալգլոր: Աւելի քան զժամս երկուս մաքառեցաք ընդ բռնութեան մրրկին. որոյ մռնչիւնն ’ ի բարձանց անտի ` եւ յետ իջանելոյ մերոյ ’ ի ձորահովիտն խաղաղ, տակաւին որոտայր յականջս մեր » [1]: — Նրբուղի կածանն կտրեալ զգետակն Կուսկութայ, եւ անցեալ ’ ի հարաւակողմն նորին ` դառնայ ընդ արեւմուտս, եւ գործէ անցս ’ ի Հս. Մ. Չայըր-կէտիք 8450 ՛ բարձր լերին, եւ ապա ընդ նախայիշեալ Ձիւնակապանն (6250 ՛ ), յորմէ եւ ’ ի վայր դարձադարձ մանուածով՝ ’ ի լքեալ կապարահանս Կիւլէք - մաղարայ, եւ ’ ի Պահակն Կիլիկիոյ: Յայտ է թէ այս բազմադարձ նրբուղի ` մեծաւ աշխատութեամբ բացեալ է ’ ի վերջին ժամանակս ’ ի պէտս գործոյ եւ հաղորդութեան երկոցուն կապարահանիցն:

Յետ միութեան երկոցուն յիշեալ վտակաց ` Կուսկութա դառնայ ընդ արեւելս փարսախաւ ճանապարհի, սահանս գործելով, եւ գրեաթէ ուղիղ ընդ հարաւ ’ ի Պահակն Կիլիկիոյ, զոր եւ կտրեալ ` ելանէ ’ ի դաշտ: Ի գոգ դարձուածոյն յարեւելից ’ ի հարաւ ` յաջակողմն ( յարեւմուտս ) կայ հանգրուան մի ` ’ ի 5300 ՛ բարձու, Էլմալըգ կամ Էլմալը օլուգ [2] կոչեցեալ: Անունդ ` խնձորուտ նշանակող՝ յիշեցուցանէ զ Խնձորովիտն, հաւանօրէն անուն բերդի, որ մի անգամ եւեթ յիշի ’ ի գիրս, յամի 1316 ’ ի պատմութեան ժողովոյն Ատանայ, յորում ընդ իշխանսն բազմէր եւ տէր սորին Լիկոս. գոյ եւ ա ' յլ Խնձորուտ գեօղ ( Էլմալը ) ’ ի Գըրգ - կէչիտ գետահովտի. ոչ գիտեմ ո՞յր ’ ի սոցանէ ` կամ թէ այլում պատշաճիցի Խնձորովիտն նախնեաց: — Բաւական լայն է մասն ձորահովտին ` որ ’ ի դարձուածոյ անտի մինչեւ մերձ ’ ի սահմանս Պահակին, եւ ընդարձակ մայրիք են անդ շոճեաց եւ եղեւնեաց. որոց մասն մի մերձ ’ ի սահմանս ջրվիժին ` հրդեհեալ է ’ ի սկիզբն դարուս, եւ տակաւին յետ յիսուն ամաց եւս երեւէր ապականութիւնն. սակաւք ’ ի ծառոց զերծեալք կային անդ աճեցունք: Առ նուազութեան ջուրց կողմանցս ` նուազ էին եւ կենդանիք. յազգէ հաւուց ետես բնաքնինն երկուս տեսակս շնորորի (Larus), եւ երկուս ծառկոտոտս, սարեակ եւ ֆինկ: Ի չորքոտանեաց ` երեւեցան հետք կընճի եւ մկանց վայրեաց, եղջերուք եւ քօշք, արջ, գայլ եւ շնագայլ: Չեն կարի առատ եւ բուսականք վերնակողման գետահովտիս ` որպէս խոնարհագոյն ’ ի սահմանս Պահակին. ’ ի ստորին կողմանս բնիկ ձորոյն Կուսկութայ գտանի դափնի բլրցի ոտնաչափ բարձրութեամբ ` ընդ օտարոտնեայ Մեղրածուծի (Marr. heteropodum), եւ ընդ Մակարդախոտ [3] պսակաւոր (Galium coronatum). ’ ի խիճս գետայատակին կռուի Թունաթափն Տմոլեան (Vincetoxicum Tmoleum) ’ ի վերնակողմն ձորոյն ` Մեղրածուծ գիսաւոր (Marr. velutinum Sibth. ) ընդ սպիտակաթել ասրաքատակ Աբարբիոնի. ոսկեգոյն ծաղկամբ արեւելեանն Արեւոսկի (Helichrysum), շառափայլ գունագոյն Քարոսպն (Anthyllis), Օշնան կարմրաբուն, ուրեք ուրեք Հայկական Փլոմիսք (Phlomis Armeniaca), Գոճամօրու, եւ Եղեսպակ արծաթափայլ: Տակաւ ըստ վերանալոյ գետնոյն փոխին, որպէս եւ յայլ կողմանս, ազգք բուսոցդ, մինչեւ ’ ի ձիւնապատ բարձրատափս, ուր ծիծաղէր գեղեցիկ դեղնափայլ Խառնածաղիկն նկուն (Ranunculus demissus): —

Անդր քան զԷլմալըգ ` ընդ հարաւ ` բարգաւաճեն մայրիք, եւ մերձ ’ ի սահմանս Պահակին ` գտանի նոր տեսակ մի եղեւնւոյ 40 ՛ բարձրութեամբ, մերձագոյն նմանութեամբ եղեւնեաց Հիմալայայ լերանց Հնդկաց, նմանաձեւ մայրի ծառոյ ունելով զխոզակն, այլ եռապատիկ մեծ քան զնորայն, մինչեւ 12 մատնաչափ երկայն. դրացիք են սորին մայրքն բարեշուքք եւ ոստազուարճք. որոց սահման երկու կամ երեք ժամուց ճանապարհաւ միայն գտանի վերագոյն ’ ի հիւսիսոյ Դրանցն:

[1]             Beim Ersteigen der Koschan mussten wir besonders Sorge tragen, dass die Pferde nicht von tobenden Sturmwind umgeweht wurden, welcher an den Kanten der Krümmungen wüthete, deren mehrere bis auf den äussersten Saum einer mehrere Klafter tief abschüssigen Wand hinausgreifen. An den höchst gelegenen Abhängen brauste der Wind mit fürchterlicher Gewalt, mit einem Getöse, welches einem fortwährenden Donner nicht unähnlich war. Die Hirten von Gisyl-deppe erklärten den Uebergang über den Koshan an einem solchen Tage für ein beteudendes Wagniss. Nur mit grosser Anstrengung erhielten wir uns auf der Südwestseite aufrecht auf den Beinen, und die Pferde, welche schon früher kaum vorwärts gebracht werden konnten, waren auf der Höhe des Joches nicht zu erhalten, sie rutschten, durch die mächtigen Windstösse erschreckt, das Gerölle hinab, ohne der nächsten Krümmung des Weges zu folgen. Auch das Einsammeln von Pflanzen, welches für den Rückweg aufgespart worden war, musste leider gänzlich unterlassen werden; denn der Wind wüthete stossweise so heftig und überfiel uns oft so plötzlich, dass wir uns häufig niederlassen und am Gerölle festhalten mussten, um nicht fortgerissen zu werden. Ueber zwei Stunden hatten wir mit der Gewalt des Sturmes zu kämpfen, dessen Gebrüll in den Höhen noch lange, als wir uns schon im stillen Thale befanden, in unseren Ohren ertönte. Erst in finsterer Nacht, um 10 Uhr, gelungten wir zu der Wache am Zollhause. — Kotschy, Reise, 131.

[2]             Զի Քոչի գրէ՝ Almalolugh. - Kotschy, 58.

[3]             Այսպէս անուանեցաւ ’ ի γάλα ( կաթն ) հելլենացի բառէ, զի համարէին հինք՝ եթէ ծայրք ծաղկանն ունիցին զօրութիւն մակարդելոյ զկաթն։ Ազգայինք մեր գաւառականք Կտրածի խոտ կոչեն։