60.
Կաստաղօն
վանք.
—
Կարմիր
լեառն.
—
Գեօղք
Արժան
է
առ
Վահկայիւ
կարգել
եւ
զյիշատակ
Կաստաղօնի,
որ
թէպէտ
եւ
’
ի
սկզբան
պայազատութեան
Ռուբինեանց
մի
’
ի
կարեւորագոյն
տեղեաց
կալուածոց
նոցին
էր,
այլ
յապայն
իսպառ
զանխլանայ,
որպէս
եւ
յայժմուս.
եւ
էր
անդ
անշուշտ
ուխտ
վանական
յառաջ
քան
զտիրապետել
նոցին,
զոր
եւ
ընտրեցին
յիւրեանց
հանգստարան.
քանզի
`
եւ
ըստ
վկայութեան
Մատթ.
Ուռհայեցւոյ.
«
էր
մերձ
’
ի
յամուր
բերդն
որ
ասի
Վահկա,
’
ի
լեառն
Տօրոս
».
ուր
առաջին
տիրող
այնր
բերդի
Կոստանդին
`
«
Արդ
’
ի
Քրիստոս
հանգուցեալ,
Ընդ
Ռուբենի
հօրն
իւր
եդեալ,
Եղեն
’
ի
սուրբ
ուխտըն
թաղեալ,
Որ
Կաստաղօն
էր
կոչեցեալ
»:
Սակաւ
ամօք
յետ
մահուան
Կոստանդնի
(1099),
անդ
թաղեցաւ
յամի
1105
եւ
մեծ
ճգնաւորն
Մարկոս,
որ
վաթսունեւհինգ
ամս
խոտաբուտ
լեալ
էր
’
ի
կողմանս
Կոկաց:
Անուն
տեղւոյն
այսպէս
գրի
յամենայն
պատմչաց
`
յաճախ
օ
տառիւ
քան
ո,
միայն
’
ի
Յայսմաւուրս
ուրեք
գրեալ
է
Կաթսաղաւն:
Ըստ
դրիցն
մերձ
վկայեալ
Վահկայի,
(
որպէս
եւ
’
ի
դէպ
իսկ
էր
լինել,
վասն
չեւ
եւս
’
ի
խոնարհ
ընդ
հարաւ
կոյս
արկանելոյ
զձեռն
իւրեանց՝
իշխանացն
թաղելոց
’
ի
նմին
),
զարմանաց
թուի
յետոյ
աթոռ
լինել
եպիսկոպոսացն
Անազարբայ,
որ
ոչ
սակաւ
փարսախօք
հեռի
է
’
ի
Վահկայէ.
որոշակի
անուանէ
արքունի
Պատմիչն
յելս
ԺԲ
դարու
«
զ
Կոստանդին
արքեպիսկոպոս
Անարզաբոյ
եւ
առաջնորդ
Կաստաղօնին
».
թէպէտ
ոչ
այլ
ոք
այսպէս
յիշի
յետ
նորա,
բայց
միայն
Յակովբ
եպիսկոպոս
Կաստաղօնի
’
ի
կէս
ԺԳ
դարու,
յորոյ
յորդորմանէ
`
վերնագրէ
Մխիթար
Սկեւռացի
`
արարեալ
զբանն
վասն
պատրիարքական
աթոռոց:
Ոչ
կարեմ
ստուգել
`
թէ
արդարեւ
հեռաւո՞րս
այս
վանատեղի
`
էր
աթոռ
կամ
կալուած
Անաւարզեցեաց,
եթէ
այլ
տեղի
համանուն
մերձ
’
ի
քաղաքն.
քանզի
եւ
էին
իսկ
’
ի
հնումն
երկու
Կասդաբալա,
(Καστάβαλα),
քաղաքք,
մին
’
ի
մէջ
երկրեայս
Կիլիկիոյ
եւ
թեմ
մետրապօլտին
Անազարբոյ,
որ
յամենայն
թեմագրաց
նոցին
նշանակի,
եւ
ճանաչի
արդ
Գասդալ
գեօղ
’
ի
Մ.
Հր.
Անազարբոյ,
երկու
կամ
երեք
փարսախաւ
հեռի.
միւսն
առ
Տօրոս
լերամբք,
ոչ
հեռի
’
ի
Տիանեայ.
յետինս
այս
չէ
անպատշաճ
սահմանաց
Վահկայի:
Ի
սոյն
սահմանս
յիշի
’
ի
մերայոցս
Սինանլը
գիւղ
20
տամբք:
—
Ի
հարաւոյ
Վահկայի
առ
Պէլէնիւ
գետակ
մի
նշանակի
խառնիլ
’
ի
Սարոս
յահեկէն
(
յարեւելից
),
զոր
զսպէ
’
ի
հարաւոյ
Քէրէս
կամ
Քիրէզ
լեառն,
յոր
անուն
եւ
գեօղ,
եւ
այլ
քանի
մի
գեօղք
յայսմ
կողման,
որ
ընդ
մէջ
է
Սսոյ
գաւառին
`
’
ի
հիւսիսոյ,
եւ
Հաճնոյ
`
’
ի
հարաւոյ,
եւ
սմին
կարծեմ
վիճակեալ:
Մի
’
ի
գեօղիցն
մերձ
’
ի
լեառնդ
յիշեալ
`
’
ի
վերայ
հասարակաց
պողոտային
որ
տանի
յերկոսին
քաղաքսդ
`
է
գեօղն
Թափան,
կամ
Թափան-օղլու,
որում
մերձ
Թօփաքդաշ,
հովոցք
եւ
արօտք
Քօզանեանց,
ուր
տաւաղեալ
էին
յամի
1865
’
ի
դիմելն
Օսմանեանց
’
ի
վերայ
նոցա:
Մերձ
’
ի
Թափան
նշանակին
եւ
Թէնքէրլի
յարեւմտից
կուսէ,
Թօքմալը?
եւ
Դաշ-քէօփրիւ
’
ի
հարաւոյ:
Ի
Թափան
`
աշխարհահամարն
օսմանեան
գրէ
267
Հայ
բնակիչս,
726
մահմէտականս:
—
Ժամուք
ինչ
վերագոյն
`
վտակ
մի
խառնի
’
ի
գետն,
անցեալ
ընդ
սօսաւէտ
սահման,
վասն
որոյ
եւ
Սօսեաց
գետ
կամէր
անուանել
բուսախոյզն
Քոչի,
անցանելով
ընդ
այն
’
ի
սկիզբն
մայիսի
(1859),
եւ
նշանակէ
ազգս
ինչ
հասարակ
բուսոց
եւ
սոճիս
բերիականս
(
Հալէպի
).
’
ի
միջի
նոցին
եւ
այգեաց
`
սփռեալ
էին
տունք
գեղջ
միոյ
յաջմէ
ջրոյն,
եւ
այլ
գեօղք
մօտ
եւ
հեռի.
առ
որովք
ամբառնայ
լեառն
կրաքարուտ
Ոսկուհան
`
նշանաւոր
անուամբ,
որոյ
սահմանք
աղիւսագոյն
կարմրահող
են,
եւ
աճեն
’
ի
նոսին
քօշմօրուք
դափնետերեւք
երկոտնաչափ
բարձրութեամբ,
զոր
Գարա-րիշան
կոչեն
տեղացիք:
Են
’
ի
նոյն
կողմանս
եւ
լեռնաբլուրք
հրաբղխեայ
կերպարանօք:
—
Մերձ
’
ի
գետեզրն
(
Սարոսի
)
է
գեօղն
Կէրէճիկ?,
յորմէ
ոչ
հեռի
կամուրջ
փայտեայ
շինեալ
յՕսմանեանց
’
ի
ժամանակի
եգիպտական
պատերազմին,
իբրեւ
50
Չ.
երկայն:
—
Իսկ
’
ի
հիւսիսոյ
Պէլէնի
եւ
Վահկայի
եւ
յաջմէ
գետոյն
`
գեօղք
նշանակին
Թիւլիւտիւ?,
Դաշ-տիպի
[1],
Կէրզ,
Կիւլլիւշէն.
’
ի
յետնումս
`
որ
իբր
երիւք
մղոնօք
եւեթ
հեռի
է
’
ի
քաղաքէն,
ըմբռնեցաւ
Եուսուֆ
Քօզանեան
ապստամբն
(1865),
մինչ
եկեալ
էր
ապստամբեցուցանել
զգիւղականսն,
եւ
դաւեցաւ
’
ի
նոցանէ:
—
Յելից
սոցա
եւ
գետոյն
եւս
`
է
Հուտ
կամ
Քուտ
գիւղ,
ուր
դադարէր
ցեղապետ
Գարսանտլը
Աֆշարաց
`
Սամուր
կամ
Սամարա
պէկ,
ձմերոց
ունելով
զՊէլէն,
յամի
1836,
’
ի
գալ
’
ի
քննութիւն
կողմանցս
Ռուսսէկէր
երկրագէտ
սպայի
(11
օգոստ.
).
յայց
ել
նմա
եւ
Դեսիէ
տեղագիր
`
’
ի
նմին
ամի
սակաւուք
յառաջ
(22
յունիսի
),
մերձ
’
ի
սոյն
սահմանս.
զորս
եւ
յոյժ
գեղեցիկս
ասէ
եւ
բարգաւաճս
`
պէսպէս
ծառովք
մայրեաց
եւ
սօսեաց,
եւ
’
ի
լերինսն
քարացեալ
խեցիս.
էանց
եւ
ընդ
անձուկ
ձորակ
մի
`
յորոյ
պահպանութիւն
կանգնեալ
էր
բերդ
’
ի
բարձու,
այժմ
աւերակ,
բայց
տակաւին
մնային
կամարքն
եւ
այլ
մասունք
շինուածոց:
Այլ
ճոխագոյն
եւս
է
գետին
կողմանցս
կրաքարուտ,
օձաքարուտ
եւ
արդեսեան,
’
ի
Հուտայ
մինչեւ
’
ի
սահմանս
վիճակին
Սսոյ,
երկուստեք
գետոյն,
մետաղեայ
բերովք,
այն
է
երկաթով,
վասն
որոյ
եւ
Պագըր
օվասը
`
կոչի
(
Երկաթահովիտ
),
զոր
’
ի
վաղուց
հետէ
բրէին
եւ
հանէին
բնակիչք
կողմանցն.
եւ
ըստ
գուշակելոյ
մեծի
աշխարհագրին
Ռիդդէրի,
անդստին
յաւուրց
հայկական
հարստութեան,
’
ի
հանից
աստի
հարկելով
առ
Եգիպտացիս
(
ըստ
դաշնադրութեանն
Պիպարսայ
եւ
Լեւոնի
Բ,
1282),
ամի
ամի
`
1000
տախտակս
երկաթեայս,
բեւեռս,
եւ
այլն:
Ի
վերոյ
նշանակեալ
տարւոջ
’
ի
կէս
օգոստոս
ամսեան
`
Աւստրիացի
երկրագէտքն
Կէնսպէրկ
եւ
Սլապէյ
առաջնորդութեամբ
Ռուսսէկէրի
քննեցին
զմետաղսն,
եւ
գտին
առ
Գուլէլի
գիւղիւ.
մերձ
’
ի
Հուտ
`
յԵլ.
Հր.,
ուր
եւ
հին
աւերակք
էին,
եւս
եւ
առ
Վահկայիւ,
առ
Պէլէնիւ,
առ
Ինէքթէփէսի
(
Կովասար
)
գիւղիւ
մերձ
’
ի
Ֆէյլին
աւան,
առ
Ուռում
-
նահիէսի,
եւ
առ
Ախարչա
գիւղիւ,
այլ
եւ
’
ի
հարաւոյ
Ֆառաշայ
`
առ
Թիփի
-
տէրէսի
գեօղիւ.
են
եւ
յաջմէն
(
արեւմտակողմն
)
Զամանդեայ,
ընդ
մէջ
նորին
եւ
ստորոտից
Ալա
-
տաղ
պարու,
ուր
եւ
Պագըր
տաղ
լեառն.
գոն
այսպիսի
մետաղք
եւ
յանուանեալ
ձորակս
Ին
-
տէրէսի
եւ
Կիլփօշ
-
տէրէսի.
են
եւ
’
ի
հարաւոյ
սոցին
’
ի
գլուխ
վիճակին
եւ
գետոյն
Սսոյ
`
հարուստ
երկաթահանք
առ
Գապագ
-
թէփէ
գեօղիւ,
եւ
առաւել
եւս
’
ի
Գարաճալը
տէրէ
ձորակի:
Ոչ
հեռի
’
ի
կողմանցս
`
ուր
ամուր
վայրքն
էին
Պարոնին
Լեւոնի,
նախայիշեալքն
Ցախուտ
եւ
Վահկա
եւ
այլք,
համարիմ
եւ
զյիշեալն
’
ի
պատմչէն
համակարգ
նոցին
զ
Կարմիր
լեառն
[2].
թերեւս
կոչեցեալն
արդ
յայլազգեաց
Գըզըլ
տաղ,
զոր
’
ի
վեր
անդր
յիշեցաք
(
յէջ
158
)
եւ
այլուր
(139),
զատ
’
ի
Գզըլ
թէփէ
անուանելոյն
(
էջ
4).
եթէ
մի
’
ի
սոցանէ
եւ
եթէ
այլ
`
Կարմիրս
այս
Լեառն
ծանօթ
նախնեաց
մերոց,
ոչ
լոկ
անշէն
վայր
էր
բնական,
այլ
եւ
ամուր
տեղի
ապաւինի.
եւ
զորօրինակ
յայսպիսի
անքոյթ
տեղիս
`
սովոր
էին
եւ
տեարք
տեղեացն
եւ
յարեալքն
’
ի
նոսին
`
հաստատել
եւ
կայանս
աղօթից
եւ
ընթերցմանց,
խնդրելի
են
եւ
աստ
Վանք
’
ի
նոյն
անուն
լերինն:
Զայս
հաւաստէ
մեզ
բան
մի
Ստեփ.
Ուռպելեան
`
’
ի
թղթին
առ
Գրիգոր
Անաւարզեցի
կաթողիկոս,
այսպէս
գրելով.
«
Յորժամ
էր
մեր
նուաստութիւնս
առ
ձեր
փառաւորութիւնդ,
որ
եւ
վանականք
կողման
Կարմիր
լերինն
`
զականջս
մեր
խիտ
առ
խիտ
տաղտկացուցին
(
հոռոմասէր
ասելով
զԳրիգոր
).
որ
եւ
յայսպիսի
բաղբաղանաց
փաստ
առեալ
աստուածապսակ
թագաւորին
(
Լեւոնի
Բ
)
եւ
բնաւին
ժողովոյն
`
ոչ
օծին
զընտրեալդ
’
ի
Հոգւոյն
»
(
յամի
1286),
յետ
մահուան
Յակոբայ
կաթողիկոսի:
Թէպէտ
յայսմ
կողման
երկրիս,
եւ
թէպէտ
մերձագոյն
յԱնաւարզա
`
’
ի
թեմն
Գրիգորի
`
էր
վանատեղի
Կարմիր
լերին,
մեզ
հարկ
էր
յիշել
միանգամ,
եւ
ապագայից
թողուլ
զքննութիւնն
եւ
զստուգութիւն:
[1]
Ի
Ռուս
աշխարհացուցի՝
գրի
Դաշ
սիզի,
тащ
сизи.
[2]
Տես
զոր
կանխաւ
’
ի
կարգի
պատմութեան
Ռուբինեանց
յիշեցաք
յէջ
52,
’
ի
ծանօթութեանն։