58.
Գետահովիտ
Սառանի.
Կէօրիւմճէ(Կօռմոզոլոյ).
Քարավանք
Քէրմէզի.
Պէլէն.
Կռնիշէն
Երկրորդ
եւ
գլխաւոր
առաջք
Սարոսի,
զոր
եւ
բուն
գետոյն
’
ի
դէպ
է
ասել,
Սառան
կամ
Սարրան,
առնուլ
թուի
զանունդ
’
ի
Սարրան
երկայնանիստ
լեռնէ,
որ
յելից
հարաւոյ
կայ
կեսարիականն
Թոմարզայ,
եւ
’
ի
հարաւոյ
ունի
զՊէկտաղ
լեառն.
ընդ
մէջ
նոցին
եւ
Քաթրան
լերին
իջեալ
Ալէուս
կամ
Ալաւս
գետակ
`
օժանդակէ
զՍարոս
յաջմէն
`
’
ի
ստորեւ
Հաճնոյ:
Զեզերբ
այսր
գետակի
նշանակին
գեօղք
Ճեմնիկ,
որ
հայկական
իմն
կրէ
անուն,
Եայլաճըգ
’
ի
1400
Չ.
բարձու,
եւ
այլն:
—
Յառաջ
քան
զխառնուրդսն
’
ի
Սարոս
`
ընդունի
Ալէուս
զվտակն
Ուռումլու
կամ
Րումլու,
յանուն
գեղջ
միոյ,
որ
յայտնէ
զերբեմն
բնակութիւն
Յունաց.
բայց
յետին
աշխարհահամար
Օսմանեանց
նշանակէ
’
ի
սմա
255
Հայազգիս
եւ
937
մահմէտականս
[1]:
Աստանօր
բանակեցաւ
առ
վայր
մի
Իսմայիլ
փաշայ
յամին
1865
՝
’
ի
գալն
յօգնութիւն
Տէրվիշ
փաշայի
ընդդէմ
Քօզանեանց:
—
Վտակ
մի
փոքր
եւս
նշանակի
’
ի
Մտ.
հարաւոյ
խառնրդոց
Ալէուսի,
եւ
’
ի
հարաւոյ
Քօզան
լերանց
`
իջեալ
եւ
թափեալ
’
ի
Սարոս
`
յաջմէն,
առ
Ֆէյլին?
գեօղաւանաւ
եւ
Էլմա
տաղ
լերամբ.
շէնն
թուի
գլխաւոր
գոլ
վիճակի
միոյ,
որոյ
որպէսն
ոչ
է
ծանօթ,
այլ
զի
մերձ
նմին
կայ
եւ
գեօղ
մի
Ուռում-նահիէսի
[2]
անուն,
ըստ
այլոց
Խոռոմզէ
կամ
Կէօրիւմճէ
[3].
որ
եւ
ըստ
անուանն
ցուցակութեան՝
բնակութիւն
է
Յունաց
երկաթագործից
տանց
յիսնից
(1859),
’
ի
4100
՛
բարձու
լեռնոտին,
’
ի
պտղաբեր
եւ
մայրեւոր
սահմանի,
մերձ
’
ի
յորդորաբուղխ
աղբիւր
մի
`
որ
հոսէ
’
ի
միջի
արքակաղնեաց ,
եւ
յերի
Գարա-Սիվրի
4800
՛
բարձր
լերին:
Քոչի
’
ի
քննելն
զվայրքս
(’
ի
11-18
մայիսի,
1853),
ետես
գարնանային
ծաղկօք
վայելչացեալ,
մանաւանդ
մանուշակաւ,
յակնթաւ
եւ
հօրոտիւ,
’
ի
հովտացն
մինչեւ
’
ի
գիծ
ձեան.
առանձինն
նշանակէ
զբոսորափայլ
Առիւծագի
(Orobanche),
եւ
զԼերկածաղիկն
(Anaplanthus
Biberst.
),
զնորատեսակ
Քիսամն
(Orobus
variabilis),
եւ
զսպիտածաղիկն
Կամելինա
(Camelina
albiflora).
բովանդակ
միջոցն
որ
’
ի
գեղջէս
ցՊէլէն
`
այգեօք
եւ
թփովք
ծածկեալ
էր:
Մերձ
’
ի
գեօղն
երեւին
եւ
հետք
աւերեալ
վանաց,
զորոյ
ոչ
գիտէին
բնակքն
զանուն.
մոռացեալք
եւ
զմայրենի
լեզու
իւրեանց
`
թուրքարէն
վարէին,
նոյնպէս
եւ
’
ի
զգեստս,
բայց
’
ի
կապոյտ
փակեղէն.
մտերմութեամբ
կենակցելով
ընդ
Հայազգի
բնակիչս
Ախարճէ?
գեղջ
(Achartsche),
որ
ժամաւ
հեռի
կայ
յարեւմտից
կուսէ,
եւ
ընդ
Պաղչէճիկեայս:
—
Ի
հիւսիսոյ
կուսէ
գեօղիցս
`
յարեւմտից
յարեւելս
կոյս
ձգի
երկայնանիստ
լեառն
Չօշ
անուն
(Tschosch)
7500
՛
բարձր,
յորում
ծառոց
աճումն
ժամանէ
ց
’6600
՛
’
ի
հարաւակողման.
’
ի
դարեւանդսն
աճեն
փիճիք
եւ
գիհիք
եւ
մայրք.
’
ի
գագաթանն
եգիտ
բուսախոյզն
`
տեսակս
Շահթառակի,
Մարեմ
-
ծաղկան,
Խառածաղիկ
միւռոնատերեւ
(Ranunculus
nepellifolius),
Գառնադմակիկ
ոլիւմպեան,
Եղինճամայր,
Ակրկարհա
Եւնոմիա
նման
կոտմնտուկի
(Eunomia
iberidea),
եւ
մրտասաղարթ
Պարզծիլ
(Haplophyllum):
Գտան
առ
նոքօք
եւ
գեղաղէշ
Շուշանն
(Iris
iberica),
կակաջք
երփներանգք
եւ
Զամբիղ
-
ծաղիկ
կամ
Հօրոտ
(Hyacintha
orientalis):
—
Ի
հիւսիս
-
արեւելեան
լանջս
լերինն
են
հովոցք
եւ
արօտք
Կէօրիւմճէի.
’
ի
հիւսիսոյ
լերինն
ամբառնայ
Պագըր
լեառն
(
Երկաթահանից
).
իսկ
յարեւելից
հիւսիսոյ
կայ
փոքրիկ
գեօղն
Սափան-տէրէ:
Ի
գլուխ
վերոյիշեալ
փոքու
վտակին
կայ
Քէրմէզ
գեօղաւան,
իբրեւ
տասն
մղոնաւ
հեռի
’
ի
Մ.
Հր.
Հաճնոյ.
եւ
մերձ
նմին
յառապար
երկրի
’
ի
գահաձեւ
քարաժեռի՝
է
մի
’
ի
քարանձաւ
վանորէից
Յունաց,
զորս
մէտէորա
(μεδέωρα)
կոչեն,
կամ
մէդէօրոս
(μετέορος),
բարձրայինս
նշանակելով.
եւ
մեզ
’
ի
դէպ
թուեցաւ
Քարավանս
կոչել.
չկան
նոցա
մուտք
եւ
ելք
յայտնիք,
այլ
պարանաւ
կախեալ
կողով՝
իջուցանեն
եւ
’
ի
վեր
ձգեն
զմենակեացսն
եւ
զանկասկածելի
այցելուս.
ըստ
խրթնութեան
տեղւոյն
խրթին
կենօք
եւ
տառապանօք
կեան
միանձունքն
սակաւաւորք:
Յառաջ
քան
իբրեւ
ութեւտասն՝
ամ
Փռանկ
ոմն
(Drée)
ուղեւոր՝
ելեալ
’
ի
քնին
այսպիսի
քարավանից՝
ընծայէ
զտեսիլ
սորին
որ
’
ի
Քէրմէզ:
—
Մերձ
է
’
ի
սա
եւ
միւս
յունաբնակ
գեօղ
Պաղչէճիկ
որ
եւ
Կեավուր
քէօյ,
վայելչադիր
եւ
սօսաւէտ,
’
ի
1690
Չ.
բարձու:
Յարեւելից
սոցին
ընդ
կողմն
Ալէուսայ
են
եւ
գեօղքն
Կիւլլիւ?
Քէօթիւն
առ
գետեզերբն.
ուր
յամի
1865
սպանաւ
Եուսուֆ
`
մի
’
ի
գլխաւորաց
Քօզանեանց,
զի
նուաճեալ
`
եւ
դարձեալ
ապստամբեալ
էր.
եւ
յետ
ամսոց
հանեալ
զոսկերսն՝
թաղեցին
առ
մզկթի
գեղջն:
Յետին
աշխարհահամար
Օսմանեանց
աւելի
քան
զ
500
բնակիչս
մահմէտականս
գրէ
գեղջս,
եւ
23
միայն
Հայս:
—
Ընդ
մէջ
սորին
եւ
նախագրեալ
գիւղից
նշանակի
Նաղշիկ
գիւղ.
’
ի
հարաւոյ
սորին
եւ
ոչ
հեռի՝
յաջմէ
Սարոսի՝
Չիտէմէ
’
ի
1923
Չ.
մայրեւոր
բարձու,
բնակեալ
յԱֆշարաց
իբր
15
տանց,
զորս
եւ
յելս
ամսեան
յուլիսի
`
օդենեօք
պնդեալս
ետես
Չիհաչէֆ,
առ
ցրտութեան
օդոց:
—
Յելից
սորին
`
առ
Սարոսիւ
`
է
այգեւէտ
գեօղն
Եէրէպագան
’
ի
1210
Չ.
բարձու,
ուր
ընկալաւ
զՉիհաչէֆ
յամի
1853
(20
յուլ.
)
ահարկու
ցեղապետ
Քօզանեան
Աֆշարաց
`
Չատըրճի
Մէհէմմէտ
պէկ,
եւ
ետ
նմա
պահապանս
զինեալս
տանել
մինչեւ
’
ի
Հաճին.
80
տուն
Հայոց
համարէր
լինել
անդ
ոմն
’
ի
մերայոց,
յամի
1863
[4]:
—
Ընդ
մէջ
երկոցուն
յետին
յիշեալ
գիւղից
`
ամբառնայ
քարալեառն,
կրելով
’
ի
գագաթան
բերդ
`
պարսպօք
եւ
աշտարակօք:
Այլոյ
բերդի
նշան
տայ
եւ
Գալէ
տէրէսի
(
Բերդաձոր
)
գեօղ
’
ի
ցամաքեալ
ձորակի,
յորում
40
տուն
Հայոց
նշանակէր
նոյն
մերազգի
յամի
1863:
—
Մերձ
յանկիւն
խառնրդոց
Ալէուսի
’
ի
Սարոս,
յերկոցուն
եւս
յաջմէն
`
զետեղեալ
է
յերի
Փայտեայ
կամրջին
Պէլէն
գեօղ,
իբր
30
տամբք
(
յամի
1853),
ուր
ձմերոցք
էին
յիշեալ
ցեղապետին
Աֆշարաց.
իսկ
առանձին
իշխող
տեղւոյն
’
ի
բարձր
դղեկի
գեղջն
`
էր
Ալի
պէկ,
յետոյ
որդի
նորա
Էօմէր
աղա,
եւ
սորա
որդի
Ահմէտ
աղայ,
որք
անձնատուր
եղեն
’
ի
Տէրվիշ
փաշայ
Օսմանեանց,
յամի
1865
[5]:
Թուի
ոչ
աննշան
տեղի
լինել
գեղջս,
մանաւանդ
եթէ
ստուգեսցի
եւ
Կռնիշէն
կամ
Կուռնիշէն
կոչումնն,
որպէս
նշանակի
յաշխարհացուցի
ուրեք,
զոյգ
ընդ
Պէլէն
անուան
[6]:
Ի
կրաքարուտ
ձորակին
նշմարեաց
Չիհաչէֆ
քարացեալ
ժժմակս:
[1]
Նոյնպէս
եւ
Չիհաչէֆ
յանցանելն
ընդ
այն
յամին
1849,
միայն
զմերազգիս
յիշէր
’
ի
նմին։
[2]
Ըստ
Ռուսաց
աշխարհացուցի։
[3]
Ըստ
Ֆիշէրի։
[4]
Պարտիզպանեանն։
[5]
Տ.
Պետրոսի
Պատմութիւն
Հաճնոյ,
էջ
17
։
[6]
Աշխարհացոյց
Ռուսաց։
