Սիսուան

142. Բաժտուն. Կարաւանք

Մեծ պաշտօնարան մի եւս էր յԱյաս ` Պռոքսիմոսի Հայոց, յունական պատուանուամբ, այլ ոչ նովին նշանակութեամբ ` որ ինչ էր առ Յոյնս ` Պռոքսիմոսն, Πρόξιμους, օգնական կամ մերձաւոր Դիւանագրի, կամ մեծի իշխանի. այլ ըստ կոչեցելոցն Պռո՛քսենի Πρόξενοι, որք էին վերակացուք կամ հոգացողք վաճառականութեան. ըստ այսմ եւ մերքս երեւին համարակալք եւ հրամանատարք պաշտօնէից արքունի մաքսատան ` որ կոչիւր Բաժտուն ’ ի Սիսուան. հանգունակ իմն ժամանակակից պաշտօնէից Իտալացւոց ` կոչեցելոց Գունցք վաճառականաց եւ նաւորդաց, Consules Mercatorum et Marinariorum, եւ ըստ Փռանկաց ` Consules de Mer. Յայսմ պաշտաման յիշատակին Պարոն Օշին, յամի 1288, Թորոս տէրն Ճօֆրէկլայի ’ ի 1307, Աւշին Եհաննենց ’ ի 1314, Պետրոս (Խպտ)ենց? ’ ի 1321: — Ընդ ձեռամբ Պռոքսիմոսին էր մաքսապետն Այասու, եւ կոչէր Գլխաւոր Բաժտանն Այասոյ, եւ ’ ի լատինն Capitanus. ծանօթք յայսց պաշտօնէից ` են Բակուրան եւ Պետրոս յամի 1288. Սիր Թորոս Միխայլենց, 1314, Կոստանց, 1321 ։ Պահին ’ ի դիւանս Մոնբէլիէ քաղաքի Փռանկաց ` երկու արքունի հրովարտակք Հայոց, յորս եւ ձեռնագիր պատուիրանի Պռոքսիմոսին առ գլխաւորն, այսպիսի օրինակաւ. առաջինն ` յաւուրս Օշնի, յամի 1314.

«Ի յԱւշին Եհաննենց Պր ոս էս. Գիտացիր, Սիր Թորոս Միխայլենց, Այասոյ Բայժտանն գլխաւոր, որ առնուս զթագվորին ձեռնգրազ բարձր հ(ր)ամանքն, ու իջու եւ բայժտանս ի թաթերն. ու արայ որպէս գրած է ու համած ի մէկայլ դեհն»:

Սմին նման է եւ երկրորդն, յամի 1321, ’ ի սկիզբն թագաւորութեան մանկանն Լեւոնի Դ, ’ ի Պետրոսէ Պռոքսիմոսէ առ Կոստանց: — Յիշին յարքունի պարգեւագիրս եւ Տումարք Բաժտանն Այասոյ կամ հաշուէգիրք, Quaterni կոչեալք ’ ի լատին թարգմանութեան [1]:

Բաժտունս այս Այասոյ արժանապէս գերահռչակեալ ` - զոր եւ արեւմտեայք ` յաճախ լսելով ` առանց փոխարկելոյ իբրեւ յատուկ անուն գրեն ’ ի թարգմանութիւնս պարգեւագրաց եւ ’ ի հրովարտակս ` Պազիտոնիում, Pasidonium կամ Pacistonium, - մաքսելով յանդուլ երթեւեկէ կարաւանաց ծովու եւ ցամաքի՝ յոգնաթիւ ազանց արեւելից եւ արեւմտից ` ուղեւորելոց ’ ի Խամպալէքայ ( Փէքին ) Սինէացւոց մինչեւ ’ ի Բիւզանդիոն Յունաց, եւ ’ ի Հնդկաց՝ ցծովածոցս Միջերկրականի, բաւեաց յոտին ունել զպետութիւնն ` ստէպ բաղխեալ յեգիպտական բռնութենէն. եւ բազում անգամ վտանգեալ, նուաճեալ, քանդեալ եւ աւերեալ, անդրէն վերստին երկայնամիտ ճգամբ եւ երկամբք տերանցն բնկաց ` վերականգնեալ եւ նորոգեալ իբրեւ ’ ի վերայ կենսապահիկ պարենի պետութեանն ոգորելով մինչեւ ցմահ. եւ ոչ տոհմային պետութեանն միայնոյ, այլ մարթ է ասել իրաւամբք, թէ եւ ’ ի վերայ համաշխարհական օգտի վաճառականութեան, եւ մանաւանդ շահու զգօն պետութեանց արեւմտից. զի խափանումն նորին ` յոլովից խափանումն էր վաճառաշահութեանց, յորմէ եւ հարկ փոխելոյ եւ այլուր խնդրելոյ եւ բանալոյ զայնր ճանապարհ, որոյ ` որպէս վերագոյն նշանակեցաք, ոսկեղէն իմն գլուխ անկեան եւ նախասկիզբն էր Այաս:

Զանուանս իջեվանից կարեւոր մասին միոյ ճանապարհին, այն է յԱյասայ ցԴավրէժ ` աւանդեաց մեզ փլորենտացին Բեկոլոդդի [2], երեսուն եւ չորս հանգոյցս կարաւանաց. բայց ` աւա՜ղ է, զի ցարդ բազմաց աշխատ եղեալ, տակաւին ոչ զամենայնն յաջողեցան ստուգել իջեվանաց տեղիս. այլ սակայն բաստ մեծ է մեզ ` զի այդ ամենայն հանգրուանք ’ ի մերում աշխարհիս են, ’ ի Փոքրն եւ ’ ի Մեծ Հայս. իսկ ’ ի բնիկ երկրիս Սիսուանայ ` երկոքին սահմանածայրքն սորին միայն էին, Այաս եւ Կոպիտառ. աստի մինչեւ ցեօթներորդն ` Salvastro, որ է Սեբաստիա, անստոյգ են հնգեքին անուանքն եւ տեղիք [3], այլ միայն յայտնի ` զի ուղղակի ընդ հիւսիս հատանէր ճանապարհն ` ցնշանակեալն Սեբաստիա, եւ անտի դառնայր ընդ արեւելս, ընդ Երզնկա (Arzinga), ընդ Կարնոյ քաղաք (Arzerone), ընդ Բոլորապահակ (Polorbeech, կամուրջն Հովուի ), ընդ Բագրեւանդ (Alle tre Chiese), ընդ Պայէզիտ (Sotto l'Arca-Noe, ’ ի ստորոտ լերին Նոյեան տապանի ), եւ դարձեալ ընդ հարաւ արեւելից ` յանգէր ’ ի շահաստանն Ատրպատականի ’ ի Դավրէժ: Ծախք ճանապարհի առ մէն բեռնակիր գրաստ, ուղտ կամ էշ, յԱյասոյ ցԴավրէժ ` լինէր յայնժամ 209 թագուորին դրամ Հայոց, կամ համարժեայ սպիտակն (aspre) Դավրիժու. ’ ի բնիկ սահմանին Սիսուանայ, այսինքն յԱյասոյ ցԿոպիտառա ` 41 թագաւորին եւ 3 1 / ₂ դենար կամ քարտէզ, որ է ըստ նիւթական արժէից դրամոյն ` իբրեւ 20 ֆրանգ. եւ բովանդակն ցԴավրէժ սակաւ աւելի քան զ 100 ֆրանգ, այլ ըստ զօրութեան բազմօք առաւել թուի: — Միւս եւս ճանապարհ վաճառուց էր յարեւելից հարաւոյ երկրիս մերոյ, այն է յԱսորւոց կողմանէ, ’ ի Հալպայ կամ յԱնտիոքայ, որոյ հարկ էր անցանել ընդ հռչակաւոր դրունս Ասորւոց եւ Կիլիկիոյ ` ընդ Դռնակն (Portella) կոչեցեալ ` ’ ի հարստութեան մերայոցս, ( որպէս տեսցի ’ ի յետագայդ ): Բաժտուն մի եւս կարեւոր հաստատեալ էր անդ, կամ ’ ի կապանն Սարուանդիքարի, եւ ընդ այն անցանէր գայր կարաւանն յԱյաս, կամ ընդ Մսիս [4] երթայր ’ ի միւս եւս գերահռչակ Դուռն ` Կուկլակայ կապանին, եւ ելանէր յերկիր սուլտանին Իկոնիոյ, երթալ ’ ի կողմանս Պոնտոսի կամ Կ. Պօլսի: Ի դարձին ` կարաւանն Դավրիժու բերէր անտուստ զվաճառս Պարսից եւ Հնդկաց, նա եւ զհեռաւոր Ճենաց. ’ ի նմին ժամանակի եւ նաւք Եւրոպէացւոց զիւրեանց աշխարհաց աղխամաղխն թափէին ’ ի մթերանոցս կամ ’ ի բեռնաթափս Այասոյ, եւ կամ աստի անցուցանէին յայլ աշխարհս. եւ յանցսն ` հարկէին պարարել զԲաժտուն նորին եւ զայլս որ արտաքոյ: — Ի տարուբերելոյ աստի վաճառուց եւ ’ ի գնածոց ’ ի հրապարակին Այասոյ ` անբաւ մթերք արծաթոյ եւ ոսկւոյ մտանէին ’ ի գանձ արքունի. թէպէտ եւ ոչ ծանր էր բաժն [5], ըստ ազգի նիւթոցն ` երկու կամ չորս առ հարիւր, ’ ի մուտս եւ յելս վաճառելեաց, նա եւ ազգաց յաճախելոց յերթեւեկն ` ( որպէս Վենետաց, Գենուացւոց, Փլորենտեայց ), գրեաթէ ազատ եւ ձրի շնորհեալ լինէին մուտք եւ ելք. ըստ դաշնադրութեանց, ( յոր սակս գրեալ են այնքան պարգեւագիրք եւ անկորուստ մնացեալ երեսնիւ չափ, յայլ եւ այլ լեզուս ) [6]. յայսր ամենայնի վերայ ` ոչ նուազէր եկամուտ շահն արքունի. քանզի եւ յօժարութեամբ դիմէին այսր քրիստոնեայ վաճառականք, խոտորելով յԵգիպտոսէ, եւ առ ատելութեան սուլտանացն ընդ քրիստոնէից, եւ առ ծանրութեան բաժիցն կարգելոց ’ ի նոցանէ. յոր սակս գուն գործէին թագաւորք մեր ` զիջանելով առ համակրօնսն ` նուազեցուցանել զվաստակ այլադեն նախանձորդին:

Վաճառք արեւելից ` որ մեծագոյն բաժից եւ ճոխութեան առիթքն էին, նոյնք են զոր եւ այժմիկ ընդ այլ ճանապարհ ` մատակարարեն արեւելք արեւմտից, պէսպէս Ախայխիրք (Species, Épiceries), մանաւանդ Շաքար, Որդան-փայտ (Brazil), Զնջըպիլ կամ Կոճապղպեղ, եւ Պղպեղ [7]: Առաջարկի արդ յոմանց տնտեսականաց ` դարձուցանել զայսոսիկ ’ ի նախնական ուղին, եւ ածել զհնդկային մեծ կարաւանն ընդ ցամաք ` ’ ի հայկականս յայս ծոց Միջերկրականի, հանդէպ այրիացելոյն Այասայ ` յԱղեքսանդրեակ, կամ յայլ մերձաւոր կայան: — Կարեւորագոյն է գիտել թէ ’ ի միջոցի կալով արեւելեայցն եւ արեւմտեայց, որպիսի՞ս երկիրն Սիսուանայ եւ հրապարակն Այասոյ ` բնիկ բերս ընծայէին օտարաց: — Որքան ծանօթ է մեզ ` արտառաք գլխաւոր վաճառք երկրիս այսորիկ էին ` Ասր, եւ Ստեւ այծու, յորմէ գերահռչակեալ Ցփսին գործիւր (Cambellotto, Zambelotti), թուի թէ եւ ուղտենի խարազն, եւ ասուեայք եւ ցունցք, Բամբակ [8] շատ եւ քթան [9], բամբակեայ պուխրամ [10] (Bucherami, Boucrans, Bouquerans). մետաղք ` երկաթ եւ պղինձ. պաղլեղ. գրաստք ` ձի, ջորի, էշ, արջառ, եւ յաւէտ մուշտակք, յորոց ոչ սակաւ մատակարարէին Մեծ Հայք, մորթ գոմշոյ [11] եւ պախրէից, այլ եւ եղջերք գոմշոյ: Յուտելեաց ` ցորեան, չամիչ, գինի եւ քաղցու, հաւեղէն եւ ձու: Յազգս նիւթոց ` փայտ անտաշ, սարիք, խար. այլ եւ մետաքս եւ աղ. եւ ’ ի վերայ ամենայնի ` անհարազատն ’ ի վաճառ եւ գերագոյն ` Ստրուկք. որպէս յիշի եկեղեցպանին Գենուացւոց վաճառել այլադեն ստրկուհի մի Ֆաթմա անուն ` 400 հայ դրամոց. ’ ի նմին ամի եւ այլոյ ուրումն յարեւմտեայց վաճառել անդ զայլ ոմն ` մկրտեալ եւ Կիրարտին անուանեալ ` 200 հայ դրամոց: — Իսկ յարեւմտեայց ընդունէր Այաս ` մետաքս հանդերձեալ, ցփսեայս եւ բամբակեայս, դիպակս ոսկեճամուկս եւ պէսպէսս [12], շաքար, խունկ, սապոն, ձէթ, գինի, չուխայ, պղինձ, կլայեկ, ոսկի, արծաթ, լեղակ, սնդիկ, բուստ, ախայխիրս, ատաղձ [13], կազմածս նաւուց, թիակս [14], եւ նաւս իսկ ` գնեալս ’ ի Վենետաց [15]. հաւանօրէն եւ զէնս. որպէս աւանդի ’ ի դիւանս Վենետկոյ, եթէ յամի 1330 բերդապահն Այասոյ խնդրեաց ’ ի Մարկ. Պեմպոյէ ազնուականէ ( որ բարձեալ ցորեան ’ ի դարիթ իւր ` դարձ առնէր անտի ), զրահս (coratia) 40, բաղիստրս 18, փքինս (panesios) 20. եւ նորա երկուցեալ թէ բռնի առնուցու եւ արգելցէ զցորեանն ` ետ նմա զոր խնդրէրն [16]:

[1]             Extrahere fecimus de dictis nostris Quaternis de l'Ayacio, գրէ Լեւոն Դ առ դուքսն Վենետկոյ, վասն հաշուի բամբակի, զոր Վենետկեցիք ոմանք գնեալ էին յԵգիպտացւոց, 24, 107 թագուորինաց, այլ վաճառողքն պահանջէին 27, 000, եւ այսքան հատոյց Լեւոն։

[2]             Balducci Pegolotti, Pratica della Mercatura, Գլ. Զ։

[3]             Ըստ Բեկոլոդդեայ Gandon, Casena, Gavazera ( կարաւանատուն ) dell'Amiraglio, Gadue, Gavazera di Casa Yacomi, կարաւանատուն Եագոմի տան վաճառականաց։

[4]             Էտրիսի աշխարհագիր՝ հանգոյցս կարաւանի ընդ Հալէպ եւ ընդ Այաս՝ նշանակէ զՀազարդ ( Ազազ ), Կուրիս, Անցք Ամանոսի ընդ կապան Սարուանդիքարի, Մսիս, յորմէ երթայր յԱտանա եւ ’ ի Տարսոն։

[5]             Սուղ ինչ ստորեւ կարգեսցի ցուցակ մի մասնական բաժից եւ սակից, եւ նշանակող նոցին արքունի հրովարտակն Լեւոնի Բ։

[6]             Հաւաքեալք ’ ի ձեռն Լանկլուայի եւ տպագրեալք ’ ի վանս մեր ’ ի Ս. Ղազար, ( կոչմամբ Le Trésor des Chartes d'Arménie, ou Cartulaire de la Chancellerie Royale des Roupéniens), ’ ի 1201 ամէ ց 1341. յորոց շատք կրկնութիւն են առաջնոցն՝ սակաւ փոփոխութեամբ եւ յաւելուածով, նախագաղափար ունելով զպարգեւագիրս Լեւոնի Ա առ Վենետկեցիս եւ Գենուացիս (1201). իսկ Լեւոնի նախօրինակք են պարգեւագիրք թագաւորացն Երուսաղեմի, անդստին գրեաթէ ’ ի սկզբանէ ԺԲ դարու (1111, եւ 1123, եւ այլն ), տուեալք առ նոյն իտալացի վաճառականս ’ ի Պտղոմայիս ( Աքքեա ) քաղաքի։

[7]             Առանձին կամ առաւել քան զայլս բազում անգամ յիշի ’ ի դիւանս Վենետկոյ՝ Պղպեղ գնեալ յԱյաս. որպէս յամի 1330 Ռուպէոյ ոմն բերեալ էր անտի 300 լիպրայ. զոր թուի թէ կամ Հայք ինքեանք բերէին ’ ի Հնդկաց, կամ ինքեանց սեփականեալ էին զվաճառն։ ­ Իսկ Որդան ­ փայտն որ ’ ի հայերէն բնագրի կոչի Պաղղամ, յիշի յամի 1279 վաճառեալ յԱյաս ’ ի Գենուացւոց ոմանց՝ 510 րոտլ, 2850 հայկական բիզանդաց։

[8]             Մուրհակ մի ’ ի դիւանս Գենուայ՝ գրեալ յԱյաս, ’ ի 14 նոյեմբերի, 1278, ծանուցանէ, զի Վասիլ ոմն միջնորդ (Censarius) էառ ’ ի Մանուելէ Լերգարեայ Գենուացւոյ կտաւիս (Draperia) 313 հայկական - սառակին բիզանդաց, զի տարեալ վաճառեսցէ ’ ի Տարսոն, եւ բերցէ Բամբակ 200 րոտլ, յառաջ քան զտօն Ծննդեան Տեառն։ ­ Ամօք յառաջ (1274) վճռեալ էր ծերակոյտն Վենետկոյ, զի Պայլ իւր յԱյաս ընկերութեամբ խորհրդականացն գնեսցէ բամբակ։ ­ Յիշի ’ ի դիւանս սոցին եւ յամի 1283 ընկերութիւն վաճառականաց Վենետաց յԱյաս՝ վասն գնելոյ բամբակ, ցփսի, պղպեղ։ Այլ ոք յիշէ յամի 1298, եթէ րոտլ հալէպեան բամբակի արժէր յԱյաս 13 նոր դրամ, եւ 26 րոտլ լնոյր պարկ մի։ ­ Յամի 1344 Ծամպոն ոմն Մանտուացի, որ քսան ամ վաճառակցէր ’ ի Հայս եւ ’ ի Կիպրոս, բերեալ էր ’ ի Վենետիկ 4000 պարկ բամբակի։ Վկայէ եւ Մարինոյ Սանուտոյ ( Ա. Ե. 3), զի մեծ շահ էր Հայոց յառատութենէ բամբակի երկրի իւրեանց։

[9]             Յիշին յամի 1316 Պարցհելլոնացի վաճառականք՝ բարձեալ ’ ի Հայոց պարկ մի Քթան եւ բերեալ ’ ի Վենետիկ։

[10]           Յանուն Պուխարայ նահանգի Ասիոյ համարի այսպէս կոչիլ։

[11]           Յովհ. Տանտոլոյ, յամի 1332, գաղտ բերեալ էր յԱյասոյ ’ ի Վենետիկ 83 հակ մորթեաց. շնորհեցաւ նմա վնասն։ Վաթսուն ամօք յառաջ գնեալ էր անդ այլ ոք 24 մորթս գոմշոյ՝ 860 նոր դրամոց Հայոց, որ է մէն ( մորթ ) 36 դրամ։

[12]           Յամի 1297-8 Սմբատ արքայ ’ ի ձեռն Մանուելի դեսպանի իւրոյ՝ գնէր ’ ի Լոյ ­ Թաթարոյ վենետկեցւոյ ինն փերթ ոսկեդիպակ (Samitti), 7300 նոր դրամոց, վասն առաքելոյ յընծայ առ սուլտանն Եգիպտոսի. ­ Դիւանք Վենետկոյ. Libri Gratiarum, Vol. III, 51.

[13]           Ստէպ յիշի ’ ի դիւանս Վենետկոյ փայտ պատրաստեալ՝ առաքելի յԱյաս ’ ի նորոգութիւն ապարանից Պայլին։

[14]           Յամի 1314 դեսպանն Օշնի թագաւորի ’ ի Վենետիկ՝ եբարձ հինգ հարիւր վաթսուն թիակս՝ անմաքս, շնորհիւ ծերակուտին։

[15]           Յամի 1284, Լեւոն Բ գնեաց ’ ի Պայլէն՝ Դարիթ մի վեցհարիւր բիզանդաց։ Եւ յամի 1338 տուաւ կամ վաճառեցաւ Լեւոնի Դ՝ նաւ մի հին՝ ’ ի նաւարանէ Վենետկոյ. որպէս գրի ’ ի գիրս Շնորհաց նոցին. «Concedatur et detur Domino Regi Hermenie unum lignum vetus de nostris Arsenatus, de Banchis XX, conducendum ad partes Hermenie, cum cordis necessariis pro illo: pretio quo fuerit estimatum. Et hoc consulunt Patroni arsenatus». - Libri Gratiarum, VII, 100.

[16]           Յանցանս համարեցան զայս՝ ծովային պաշտօնեայք Հասարակապետութեանն, եւ տուգանս արկին ’ ի վերայ նաւատեառնն. այլ պետութիւնն շնորհեաց նմա զվնասն։