Սիսուան

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

8. Բերք բուսականք

Զանազան բնութեամբ ունելով մասունս երկիրն Կիլիկիոյ, ’ ի վաղուց հռչակեալ է քաջ արգասաբերութիւն հարթածաւալ մասինն, այսինքն Դաշտային Կիլիկիայ (Πεδιάς, Cilicia Campestris), որ եւ Յատուկ Կիլիկիա (Cilicia propria). եւ է բովանդակ ստորին հովիտ երեցուն հզօր գետոցն, Կիւդնոսի, Սարոսի եւ Ջահանայ, իբրեւ 50 կամ 60 մղոն ընդ երկայնն ` յարեւելից յարեւմուտս, նուազագոյն եւս ` իբրու երիր մասամբ կամ կիսով չափ ` ’ ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ: Միջագետք Սարոսի եւ Ջահանայ յատկապէս կոչին այժմ ՉՈՒԳՈՒՐ ՕՎԱ ( Խորադաշտ ), վասն զնստագոյն դրիցն, ’ ի հնումն կոչէին Ալէյեան դաշտ ('Αλήϊoν πεδίον Campus Alejus): Թէպէտ չէ յոյժ ընդարձակ դաշտագետինն Կիլիկիոյ, գոլով իբր 1500 մղոն քառակուսի, աւելի կամ պակաս, այլ յամենայն ժամանակի համարեցաւ իբրեւ մի ’ ի պարարտագոյն մասանց երկրի, եւ ըստ հին աշխարհագրին մերոյ ` « Է ամենաբեր հանգոյն երկրին Յորդանանու ». եւ ըստ ոմանց ` նման նեղոսական երկրին Եգիպտացւոց. քանզի եւ հանգոյն իմն մեծին այնորիկ գետոյ ` վարեն եւ գետք Կիլիկիոյ հող քաջաբոյս. եւ բովանդակ դաշտագետինն ողողակ է բուսաբեր հողով, իբր 25' ’ ի խոր. որ եւ օժանդակութեամբ հարաւային դրիցն, ընդ մէջ 36-8 աստիճանաց լայնութեան գոլով, հարթ հաւասարութեամբ ծովակողմանն, եւ հարաւաշունչ նորին ողոխիւք ամոքեալ ` ծնուցանէ զամենայն պիտանի բերս սննդեան, հանդերձ զուարճալեօքն: Յիշող անգործարան նիւթոց երկրին Րաբունին մեր Թովմաս ` զայլսն եւս յիշելով ` միանգամայն գլխաւորէ. « եւ այլ բիւր բարիս անթուելիս »:

Ի բուսականն ցեղապետութենէ հարեւանցի յիշէ նա զանտառս, « եւ Սինոպար ’ի Փիճոյ ». որովք իմանայ անշուշտ եւ զմայրս եւ զեղեւինս. իսկ ’ ի պիտանեացն ’ ի պէտս պարէնի եւ զգեստու, ասէ. « Ունի միրգս, զ Խնձոր եւ զ Տանծ, զ Սալոր եւ զ Ծիրան, Թրինջ եւ Նումա, Նարինջ եւ Լիմոն … Բամբակ եւ Ապրիշում … Մուզուալա, եւ Շաբալութ, Հաճար ցեղ հազար [1] ու Զաֆրան, Վարդ եւ Մուրտ եւ Մանուշակ եւ Եղջիւրի ծառ, Ձիթապտուղ եւ Աղտոր, Նուշ եւ Արմաւ եւ Կաղին-արքայ, Ընկոյզ եւ Նուռն եւ Սաբէկ, Մաննեխ եւ Պթեխ, Ձմերուկ գեղեցկախայտ եւ Կօթայ, Սերկեւիլ եւ Յունապ եւ Կասկ եւ Հոյն յանտառի »: Մոռանայ զ Կնջիթ, եւ զ Շաքարի եղէգն որ յաջողէ արդ ’ ի ջերմագին կողմանս դաշտին, եւ զ Բրինձ, զոր ճախնային կողմանքն քաջ սնուցանեն. պակասէ եւ չքնաղն հանուրց ` Այգի. յայժմու քննողաց եւս ոչ յիշատակեալ ընդ կարեւոր բերոց, որք ’ ի հասարակի առ անխնամ մշակութեան եւ ոտնակոխութեան երկրին ` նուազեալ են յոյժ, եւ ամենաբեր երկիրն այն ` սակաւաբեր իսկ մարթի կոչիլ. բայց զի գոյին այգիք ’ ի հնումն ` վկայեն եւ յիշատակք ինչ վաճառուց առ հարստութեամբ Ռուբինեանց. եւ զի դարձեալ չէին առատք ` ցուցանեն նոյնք. զի Վենետկեցիք եւ Գենուացիք վաճառէին գինի ’ ի հրապարակս Հայոց. նա եւ մերձա ւորութիւն Կիպրոսի ` որ զազնիւ գինին առատապէս մատակարարէ, եւ սերտ յարընչութիւն մերայոց ընդ Լիւզինեանց տեարց կղզւոյն ` թուեցուցանեն ոչ այնքան փութկոտս եւ կարօտս զԿիլիկեցիս մշակութեան այգեաց, առձեռն պատրաստ ունելով զայգիս գրացեացն. առ որս (’ ի Կիպրոս ) յիշին ուրեք ուրեք Հայկական այգիք (α'μπέλι τὸ 'Αρμενίας Erminesques ըստ Փռանկաց ), զի ’ ի Հայոց դարմանեալք էին, եւ կամ մանաւանդ ըստ տարազու Հայոց: Յիշի յայնժամ եւ Չամիչ [2] ’ ի վաճառս հանեալս յերկրէն Կիլիկիոյ: Ի նախնեաց Պլինիոս յիշէ ( ԺԴ. 11. ) զեփեալ գինին Կիլիկիոյ, որ ազնուագոյն համարէր յետ Կրետեայն: Առ մեօք անգղիացի սեպուհն Պարքըր տնկեաց այգիս մշկահոտ խաղողոյ եւ յաջողեցաւ: Յիշէ սա եւ ազգ մի խաղողոյ ` որ հազիւ հասունանայ ’ ի վերջ կոյս տարւոյ: Սոյն այր եմոյծ յերկիրս յայս եւ ’ ի պտղատուաց ` զ Դեղձ եւ զ Ծիրան նրբակեղեւ եւ զ Կեռասի, զոր արդարեւ իսկ չտեսաք ’ ի վերոգրեալ ցուցակի Րաբունւոյն մերոյ. եւ ’ ի խաւարտից ` զ Կանգառ, զ Պոլտիկ եւ զ Ոլոռն, զորս նոյնպէս դիւրաւ ընկալաւ գետինն. բայց վայրենին կանգառ ` իբրեւ զմոլախոտ առատութեամբ աճէ ընդ բովանդակ երեսս դաշտին։ — Ի կարգի խաւարտից կամ հիւթեղ պտղոց յիշելոց ’ ի Թովմայէ ` Պթեխն որ է Պատեխ ըստ Արաբաց ` է Սեխ ըստ մեզ, այլ ըստ ոմանց ` ազգ ձմերուկի. Ասար բժիշկ զերկոսին միանգամայն ասէ անուամբդ. Սեխ եւ Խարբզակ: Կօթայն ծանօթ է յարեւմտեան Հայս, ազգ ընդ մէջ վարընգի եւ սեխի: Յազգակցաց սոցին ջրուորագունից է գեղեցկախայտ տեսակն Ձմերուկ՝ ցանկալի ընծայեալ աչաց տեսութեան: Յազգէ խաւարտից յիշէ Պլինիոս զ Հազարն կիլիկեան՝ ՝ մեծատերեւ եւ գռուզ [3], Գռզիկ կոչեցեալ եւ ’ ի նորումս ’ ի Հայոց, եւ թարգմանեալ Lactuca crispa.

Միւս եւս պատուական բերք յիշեալ եւ ’ ի Թովմայէ՝ է Ձիթենին, որ եւ ըստ այգեաց սարասի թուի ոչ քաջ խնամեալ ’ ի մերայոց. զի եւ յօտարաց Իտալացւոց բերեալ լինէր ձէթ այսր ’ ի վաճառ. գտանին եւ արդ ձիթենիք վայրենիք անտառացեալք եւ հեղձեալք ’ ի թաւ մայրիս, առաւել յաճախութեամբ ’ ի միջոցի Տարսոնի եւ Սելեւկիոյ, ընդ սահման առաւել քան 100 մղոն երկայն, եւ ոչ սակաւ մղոնօք ’ ի ծովափանցն ընդ լեռնակողմն կոյս. այլ սակաւ ինչ քաղեն տեղաբնակքն, նա զի եւ վայրենացեալ են ծառքն եւ ոչ պատուաստեալք։ — Իսկ ’ ի վաղուց անտի յիշեցելոց բուսական բերոց ` անուամբ արուեստարկեալ նիւթոյն ` Ապրիշումի, յայտնի Թթենին, որ եւ արդ առատապէս աճէ. այլ ոչ ըստ այնմ եւ ազնիւ բերքն մետաքսի. քանզի առ սաստկութեան տապոյ օդոց յաճախ ապականին եւ սատակին որդունք շերամոյ. սակայն եւ ’ ի վերայ այսորիկ հանեն սակաւ ինչ ապրիշում, եւ գործեն խոշոր մետաքսեայ շապիկս։ — Ի պատուական պտղոց ` Թզենի ոչ յիշի ’ ի Թովմայէ, յայժմեայցս ` վայրենին. բայց հինն Պլինիոս ասէ տեսակ մի լինել անդ ` որ զպտուղն բերէ ընդ տերեւովք, իսկ որ գայ զկնի տերեւոց ` ոչ հասունանայ։ — Ոչ յիշի արդ ընդ արգասաբերս եւ Արմաւ, որ երբեմն (’ ի Ժ դարու ) անտառացեալ իսկ ասի առ Անաւարզայիւ. զարդիս հազիւ սակաւ թուով գտանին առ Ատանայիւ, եւ նուազունք եւս ’ ի սահմանս դրանց Կիլիկիոյ եւ Ասորւոց։ — Առատագոյն ’ ի պատուական բերս երկրին եւ հռչակեալ ’ ի վաղուց ` է Բամբակն [4], որով մարթէր մրցել ընդ քաջաբերագոյն կողմանց երկրի եւ շահ մեծ հայթհայթել, եթէ կանոնեալ եւ չափաւորեալ էին եւ վաստակն եւ մաքս. զի յետինս ծանր յոյժ ասի. զատ ’ ի տասանորդէ բովանդակ բերոցն ` զոր պահանջէ արդ պետութիւնն. տասանորդ մի առնու եւ քաղող բամբակին, միւս եւս տասնեակ ` զըտողն ’ ի սերմանէն: Տարեկան բերք բամբակի հաշուին 20, 000 կենդինար, եւ հասարակօրէն առաքի ’ ի Տրապիզոն եւ ’ ի Կարին: Բեկոլոդդի ` որ գրէր յաւուրս յետին թագաւորաց մերոց ` զբամբակ Կիլիկիոյ յետ Ամանոսին ընտրելագոյն ասէ քան զՊա ղես տինոյ, Կիպրոսի, Մալդայ, Սիկիլիոյ, Բուլիոյ, եւ այլ կողմանց։ — Մի յառատ եւ յընտիր բերոց է եւ տիրագոյնն ’ ի սնունդ Ցորեան, յորմէ ժողովեն 400, 000 քոռ ( քիլէ ) եւ աւելի, եւ վաճառի քոռն [5] 60 կամ 80 ղրուշի. ընտրելագոյն համարի ցորեանն Գարամանի ` գերմակ ալերբ, վասն որոյ եւ թանկագին է: Կէս ցորենոյն առաքի յԱսորիս։ — Գարի ժողովի 150, 000 քոռ, ըստ Պարքըրի, եւ ’ ի թանկութեան ցորենոյ պատրաստի ’ ի հաց, եւ արժէ քոռն ` 40-60 ղռուշ: Նոյն այր զբերս Կնջիթի ասէ 15-20, 000 քոռ, եւ ամ ըստ ամէ առաւելուլ վասն շահաբերութեանն։ — Կտաւատ 40, 000 քոռ, եւ վաճառի հօխայն մի ղռուշ: Յիշէ եւ զ Մեղրամոմ ` կէս բուսական բերք, թէպէտ ոչ շատ առատ, 8 կամ 10, 000 հօխայ միայն, այլ ընտիր է յոյժ եւ վաճառի իբր 18 ղռուշի։ — Յիշելի է եւ Սակամունի, որ լինի ’ ի Տաւրոսական լերինս, եւ խէժն խնդրի ’ ի բնակչաց Լաւոդիկեայ:

Ի յիշատակեալսն ’ ի մերոյս Թովմայէ ինչ ինչ անծանօթ մնայ առ յինէն. որպէս Մուզուալա, զոր կարծեմ գոլ Մէվզ Արաբացւոց, որ է Ադամաթուզն կամ Պանան Հնդկաց, զոր եւ Լատինք Musa կոչեն: Յիշատակէ եւ այլ ոք ’ ի նախնեաց. « Մօզ, որ է Քիլա, միրգ մի է ` որ յԱլայեայ [6] գայ, եւ զինքն ’ ի Պասր ( այ ) ոյ այլ բերեն »: Իսկ Մաննեխ ոչ կարծեմ զմանանեխն ծանօթ, այլ պտղանման ինչ. ’ ի բժշկական գիրս մեր ուրեք Մաննեխ մեկնաբանի Սպիտակ կոտման հունդ. եւ ’ ի հնագոյն բժշկարանի՝ Սպիտակ կոտման հնդոյ համանիշ գրի Հարաւպպլի?, որ եւ յաւելու ինձ տարակոյս։ — Սաբեկն ` յազգէ ծառոյն յորմէ կախեալ ցուցաւ խոյն ողջակիզելի փոխանակ Իսահակայ, ըստ Լատինաց ` տեսակ է շլորենւոյ կամ մամխոյ, ըստ այլոց ` այլազգ ինչ թուփ։ — Պտուղ մի եւս Ուրկումիլ կոչեցեալ յիշէ մերս Հ. Ինճիճեան, սալորանման դեղնագոյն անուշահոտ, կորիզ ունելով նման ծիրանի, որոյ տհասն վարի ’ ի պէտս թթուի ’ ի կերակուրս: Այլք ’ ի յիշելոցն ծանօթագոյնք են, եւ գրեթէ ամենեքին վկայեալք եւ յայժմուս: Անգղիացիքն Պարքըր եւ Էնզուըրտհ յիշեն զխնձորն եւ զծիրան, զնուշ վայրենացեալ ’ ի ծերպս քարաժեռից, ընդ նմին եւ զմաննաբեր թուփն (manna-asch), որ թերեւս վերոյիշեալ Մաննեխն իցէ, եւ զ Եղջիւրենի անտառացեալ առ Ատանայիւ. նոյնպէս եւ պուրակս նարընջի եւ լեմոնի. որոց ազգակից հարկ է թէ իցէ եւ դասակցեալն նոցին Նումա ։ — Ընդ պիտանի բոյսս դասելի են եւ բժշկականք ոչ սակաւք, որ եւ առատագոյն ասին լինել ’ ի Նուր լերինս, մանաւանդ գեղեցիկ Յակինթք եւ Լօշտակ իսկ. յայսմ լերին, ասեն, արաբացի գիտնական բժիշկն Լօքման ` հաւաքէր ազգս ազգս խոտոց եւ ծաղկանց ’ ի պէտս դեղոց: Յիշէ եւ Պլինիոս ( ԺԲ. ԼԵ. ԼԶ ) յԱմանեան լերինս հիւթաւոր բոյսս պիտանիս ’ ի դեղ եւ յօծումն, զ Քաղբան կամ Անգուժատ, որ եւ Բարկժատ, եւ զ Ստիւրակ, որոյ բոյս Շքլարի տակ կոչի ’ ի մերոցս: Նոյն գիտնական ազնուագոյն քան զայլոց կողմանց ասէ ( ԻԲ. ԺԱ. ) զ Մատուտակ կամ զ Մարուխ Կիլիկիոյ (Glycyrrhiza). նոյնպէս ընտիր քան զամենայն ` Զոպայն տաւրոսական լերանց Կիլիկիոյ, որ տրորեալ ’ ի ձէթ ` բուժիչ լինի քորի գլխոյ եւ ոջլահարի: Իսկ Բժշկարանք մեր գովեն զ Օշինդր Սսոյ եւ Տարսոնի:

Այսոքիկ ’ ի մրգաբերաց եւ յուտելեաց եւ ’ ի պիտանեաց. իսկ անտառայնովք եւս ոչ սակաւ ճոխ է երկիրս Կիլիկիոյ, թէպէտ եւ բնախօսն մեր ազգային միայն զ Սինոպար ’ի փիճոյ [7] յիշէ. եւ այն որպէս թուի ոչ ’ ի սակս փայտին, այլ որպէս պտուղ ` զպիստակ իմանալով. զի այսպէս իմանի ’ ի յոլովից Սինոպարն ` Սէնէվպիր ըստ Արաբաց, եւ Փիճին ըստ ոմանց է Pinus sativa, ըստ այլոց Fagus ։ — Գլխաւոր զարդ եւ թագաւոր անտառաց Կիլիկիոյ մարթ է ասել զնախայիշեալ Մայրս, մրցողս ` թերեւս եւ յաղթողս Լիբանանեանցն հռչակելոց, գէթ յոլովութեամբ. եւ երկու ազգք են նոցին ` ըստ գունոյ ոստոցն, ոմն կանաչ եւ ոմն գորշագոյն, եւ գտանին մինչեւ ’ ի 5300 ՛ բարձրութեան. զատ յայլ պիտոյից վասն առատ կռիզոյ կամ հիւթոյ նոցին ( յոր սակս Գաթրան աղաճը [8] կոչին ’ ի Թուրքաց ), վարին երբեմն ’ ի շինութիւն նաւուց, իբրու ընդաբոյս ունելով եւ զնիւթն ծեփելի։ — Բազում ազգք են եւ Եղեւնեաց, Սոճեաց եւ նմանեաց. նոյնպէս եւ Կաղնեաց, յորոց սակի Կաղնին բալուտ [9], Quercus Balota. Կաղնին կարմրաբեր, Q. Coccifer ( Գըրմըզ ), որոյ վաճառ անուանի էր եւ ’ ի հնումն ’ ի կողմանս Կիլիկիոյ. Կաղնին այծակն [10], Q. Aegylops ըստ մեզ Խոզկաղնի. Կաղնին ժանտահոտ, Q. Infectoria: Նոյնպէս եւ ազգ ազգ Գիհի ծառոց, յորս գլխաւոր Բարձրաձաղկն անուանեալ (Juniperus excelsior), որ պսակէ զբազում միջակ կատարս լերանց երկրին թխորակ տերեւօքն: Զցածագոյն լեռնակս ծածկեն Մրտենի, Մաթուզենի (Arbutus), Դափնի, Փլոմիս (Phlomis), Շքլար (Styrax), Քօշ-մօրուք (Cistus), Յասմկենի, եւ խոնարհագոյն եւս ’ ի դաշտակողմն իջանելով ` Փշատի, (Օլէանդր) Դափնեվարդ, եւ այլն: Գտանին եւ մեծամեծ Սօսիք. այլ զի յանխնայ տեռազերծ առնեն զնոսին ’ ի կեղեւոյն ` առաքելով ’ ի կողմանս Յունաց, վտանգ հասանէ անշքանալոյ գեղեցիկ ծառոցն: Յիշեսցուք եւ զ Գեղձին (Smilax aspra), զոր ’ ի Կիլիկիոյ ընդունէին Հռովմայեցիք. հանգոյն բաղեղան բերէր խիղբս, ողկոյզս եւ անուշահոտ ծաղիկ սպիտակ, այլ ոչ էր ընդունելի ’ ի պսակ զոհից եւ տօնից. վասն զի աղջիկ մի համանուն ` ասէ Պլինիոս ( ԺԱ. ԿԳ. ), հարեալ ’ ի սէր Քրքում պատանւոյ ` այլափոխեալ էր ’ ի ծառ գեղձի։ — Բժշկարանք մեր յիշեն ծառ մի արաբացի անուամբ Սֆլակ ( գրեալ եւ Նֆլ ), թէ « Ի Սիս լինի. եւ որ զինքն ( այնու ) միս խորովէ եւ ուտէ ` մեռնի » ։ — Յատուկ ազգք մայրեաց ցարդ ’ ի գահս Կիլիկիոյ միայն յայտնեալք ` չեն նուազունք. յորս երկու տեսակք Սոճեաց յանուն նախ նշանակողին Ֆէնցլեայ ` Pinus Fentzlii, անուանեալք, գտանին ’ ի բարձր լերինս ’ ի միջոցի 5-6000 ՛ ոտից բարձրութեան. Կաղամախ կիլիկեան, Populus Cilicia Ky, ( այսինքն Քոչի ), ’ ի 4-5000 ՛ բարձրութեան ’ ի կաւուտ կողմանս։ — Յազգէ կաղնեաց ` հանդերձ նախայիշելովքն ` գտանի Եղեւնանմանն (Q. Abietum) առ ակամբք Կիւդնոսի ’ ի 4500 ՛. ուր եւ Կ. Մայրեւոր (Q. Cedrorum Ky), եւ Կ. Իբիկեան (Q. Ibicis Ky), ց '4800. Կ. Ունկերեան (Q. Ungeri), առ Անաշայիւ ’ ի 4000 ՛. Կ. Էհրէնպէրկեան, (Q. Ehrenbergij), ’ ի Կուկլակ եւ առ Լամբրունիւ յ ’2500'. Կ. Վալլոնեան, (Q. Vallonea Ky), ’ ի սահմանս Լամբրունի, յ ’3000'. Կ. Կէօտէլեան, (Q. Goedelij), առ Անաշայիւ, ’ ի 4000'. Կ. Ասորի, (Q. Syriaca), առ Տօրագ գիւղիւ. Կ. Պիւռամեան, (Q. Pyrami Ky), առ Ատանայիւ. Կ. Տաւրոսական, (Q. Tauricola), յ ’3000'-3500. Կ. Հաաս, (Q. Haas Ky), մերձ ’ ի Կուկլակ յ ’3800 ՛ եւ այլն։ — Թէպէտ յիշատակ այսոցիկ այլ եւ այլ տեսակաց կաղնեացդ հազիւ թէ անուամբ եւ ոչ այլով իւիք ծանօթասցին ընթերցողաց, այլ գէթ պատուեսցին իբրու յայտարարք բուսական ճոխութեան երկրին ` զորմէ բանս է: Պայծառագոյն եւս բացատրեաց զայսոսիկ մտադիւր քննութեամբ ` Քոչի բուսագէտ Աւստրիացի, (Dr. Theodor Kotschy †1866), որ չորիցս ’ ի միջոցի 1836-1863 ամաց, եկն խոյզ եւ խնդիր առնել ’ ի լերինս եւ լեռնահովիտս Կիլիկիոյ, եւ եգիտ եւ ծանոյց զատ յայլոց ` 820 եւս նոր տեսակս մեծ եւ փոքր բուսոց ’ ի զանազան ազգաց, որք ցայնժամ չեւ էին այլուր յայտնեալք, նշանակելով զմիոյ միոյ տեղի ուր եւ եգիտն, եւ զչափ բարձրութեան վայրուցն յերեսաց ծովու. յընդարձակ տախտակի յանդիման կացուցանելով զլերինսն եւ զլեռնահովիտս ` նշանաւ բարձրութեան նոցին եւ տեղեաց 300 տեսակ բուսոց հանդերձ դրիւք սակաւուց ոմանց շինից: Կամ եղեւ եւ մեզ զայն տախտակ ընծայել ’ ի բնագրութեանս. այլ գործ է հասկանալ զզանազանութիւն բուսոցն նշանակելոց. որ զի եւ ’ ի վեր քան զկար մեր էր ’ ի հայ փոխել զանուանս նոցին, եւ մանաւանդ հասկանալի առնել, ստիպիմք ` նախ, զամենայն թողուլ ըստ հեղինակին յուսումնական հասարակաց լեզուն, որ է լատինն, զոմանս սոսկ տառադարձութեամբ ’ ի հայ փոխեալ, եւ զյոլովս թարգմանեալ ըստ յոյն կամ լատին բառիցն իմաստից, յաւելլով եւ զփռանկ անուանակոչութիւն բուսոցն, եւ դոյզն ինչ ծանօթս տալով ուրեք զոմանց: Դարձեալ, յաւելաք ’ ի դիւրութիւն գիւտի բուսոցն ըստ տեղեաց տեղեաց ` եւ բառակարգ ցանկս ըստ լատին լեզուի եւ ըստ հայումս. քանզի Քոչի միայն մի ցուցակ կարգեալ էր յեզերս տախտակին, ոչ այբենական կարգաւ, այլ ըստ բարձրութեան տեղեաց բուսոցն: Թողումք հմտագունից եւ սիրողագունից ` առաւել պարզաբանել եւ ճշգրտել զանուանսն, որ ըստ նախնեաց եւ որ ըստ նորոց յարմարեալ ` յայլոց կամ յինէն. զյետինքս ` աստեղանշաւ որոշելով ’ ի հին հայկական անուանց:

Բուսաքնինն աւստրիացի համառօտէ զտեսութիւնս իւր, ըստ բարձրութեան եւ ըստ բնութեան երկրին նշանակելով զգլխաւոր ցեղս բուսոց, սկսեալ ’ ի ծովափանցն, ուր գետինն աւազախառն է եւ ճախճախուտ. եւ ասկաւ ինչ յառաջելով ` տարածանի դաշտն գրեաթէ մերկ ’ ի դալարւոյ, թէպէտ եւ կարող ’ ի բերել. անդ ’ ի կէս փեպրուարի, ասէ, երեւին առաջին փթիթք ազգաց շուշանաց (Liliaceæ), եւ խառնածաղկի (Ranunculeæ). իսկ յապրիլի ծաղկազարդ երեւի բովանդակ երկիրն ց '1000' բարձրութեան. ’ ի ծաղկելոցն ’ ի կէս յունիսի յայտ լինի ` զի մեծ մասն նոցին համազգի է ծովափնեայ բուսաբերութեան Միջերկրականին, եւ սակաւք են յատուկք այսր երկրի [11]. իսկ հազուագիւտք ` Պիստակն Պաղեստինեան, Բարտի կամ Քեղի արեւելեան (Alnus Orientalis). Լդդենի Դուռնըֆորեան (Celtis Tournefortii Lam. ) ։ — Միջոց 1000-2000 ՛ բարձրութեան ` որ ալէձեւ է եւ բլրաւէտ, ’ ի գարնայնի ընծայէ Մրտենիս, Դափնէվարդ, նկուն Բեւեկնիս, եւ դուն ուրեք տեսակս կաղնեաց եւ սոճից: Ստորին սահման մայրեաց որ յ ’2000-3000 ՛ միջոցի ` բերէ յաւէտ Սոճիս եւ Թեղօշս (Pinus Carica Don). ազգս ինչ կաղնեաց [12], եւ առաւել քան զսօսին ` Մայրս լիբանանեանս, որ յ ’3000 ՛ բարձանց եւ ’ ի վեր աճեն, եւ գորշագոյն մայրս: Յերկրորդում սահմանի անտառաց ` որ ժամանէ ցալպեան բուսաբերութիւն, ըստ այլ եւ այլ աստիճանի բարձրութեան ` զանազանին փոքր ’ ի շատէ եւ ծառքն. ’ ի 4-5000 ՛ բարձրութեան յաճախեն Սեաւ Սոճիք եւ Մախրիք, ’ ի լեռնահովիտս ` կաղնիք եւ գիհիք. ’ ի հասարակի սեւագոյն են բուսականք այսր աստիճանի. յորմէ եւ ’ ի վեր ց ’6000 ՛ աճեն Սոճիք-լարեկք կամ Ռետնիք (Pinus Laricio), եւ յաւէտ մայրք ’ ի քարուտս, Եղեւինք ’ ի կակղագոյն վայրս, եւ երկու տեսակ Գիհեաց` Բարձրաձաղկն եւ Գիշահոտն (Juniperus Excelsa, Jun. Fœtidissima), յարձակագոյն տեղիս. եւ կարմրագոյն Սոճի ’ ի բարձրագոյն դիրս: Ի լայնանիստ քամակս լերանց մայրք ժամանեն ց ’6400 ՛ բարձրութեան, ’ ի կողսն ` ց ’5000 ՛։ — Միջոց 6-8000 ՛ բարձրութեան սահման է զմրխտագոյն դալարոյ եւ երփներանգ ծաղկանց, է որ յապառաժս եւ է որ ’ ի կակղագոյն կողմանս, թէպէտ ոչ յոյժ խիտ առ խիտ, այլ եւ ոչ կարի շատ ցրուեալք. ’ ի հասարակի խոտեղէնք են բոյսքն [13]. իսկ թուփք միայն ’ ի խորաձորս եւ ’ ի ջրափունս աճեն, մանաւանդ որ յազգէ Հովանեկաւորաց (Umbelliferæ). ’ ի միջոցի 6-7000 ՛ աճեն յաւէտ բոյսք 3-4 ոտնաչափ բարձունք. հասարակ բոյսք այսր վերածառեան միջոցի են այլ եւ այլ տեսակք * Գառնամանուկի (Senecio) եւ * Փշականգառի (Cirsium).

Վերին ալպեան սահմանք որ յ ’8000 ՛ ոտից եւ անդր ` քարաժայռք են. յառաջնում աստիճանին (8-9000') տակաւին երեւին յաւէտ ընթերակից բոյսք, ’ ի ծործորս, ’ ի ջրարբի տեղիս եւ ’ ի գոգս բարձանց. յարդեսեան գետնի յաճախեն Խազիրանք չքնաղք (Astragalus amænus) *Հզօրիք (Potentilla), * Առնասպար ոլիմպիական (Androsace olympica), ազգ ազգ * Սեւկեղեւոյ (Scorzonera), թերեւս Սինձ խոտ, Օշնան (Saponaria), * Բզնածարիր (Heracleum pastinacea): Առ աղբերակամբք ` Կոկոռճիկք (Chamæmelum), * Մուճակ (Crepis pinnatifida), Սէզ կոճղէզաւոր (Poa bulbosa), եւ այլն: Ի սահմանս ձեան ծիծաղի ոսկէգոյն Խառածաղիկն ցածուն (Ranunculus demissa). իսկ ’ ի ծերպս քարաժեռիցն առատօրէն աճեն Ճլելեկ ատամնաթերթ (Silene odontopetala), * Արաբիկք (Arabis albida), * Քարկոտրուկ (Saxifraga Ky. ), * Խոզելընդի (Scrophularia), Կոտեմ անցօղուն, * Առնասպար ոլիւմպիական. եւ այլք նմանիք: Իսկ ’ ի վերագոյն եւս գահս 9-10000 ՛ից, գտանի Ճլելեկ երկրամած, տեսակք ինչ Խազիրանի, Եւնոմիա հակատերեւ (Eunomia oppositifolia). յատուկք բարձրագոյն գահիցս են Աբարբիոն խիտ (Euphorbia densa), Մանուշակ թանձրատերեւ (Viola crassifolia), * Արեգնիճ (Erysimum Ky. ), Կորնգան կարմրասպիտակ, եւ այլ տեսակ, եւ այլն: Նշանական իմն է բուսոց բարձանցս գոյն սպիտակ եւ գորշ [14], հանգոյն գունոյ վայրացն յոր հաստատեալ կան։ — Ի ջրասէր բուսոց ` հին հեղինակն Պլինիոս յիշէ [15] ’ ի Կիլիկիա ` զ Կոկոռն (Nymphæ nelumbo), որ բերէ բաճիճ բակլայաձեւ, եւ գտանի առատ յԵգիպտոս եւ յԱսորիս եւս: Նոյն ’ ի կարգի հոտաւէտ տնկոց յիշէ զ Հիրիկ (Iris) կամ Շուշան վայրի [16], որոյ արմատ միայն անուշահոտ էր, եւ ընտիրն ` յայնմ ժամանակի գայր ’ ի Պամփիւլիոյ եւ յաւէտ ’ ի Կիլիկիոյ. եւ հռչակեալն յամենեցուն Քրքում Կոռիկոսի:

Հակակողմն Պուլղար լերանց, այսինքն է հիւսիսային արեւմտեան կողմն, այլազգ ունի կերպարանս. զի գետին բարձրաւանդակ է եւ բլրաւէտ ց ’4500 ՛, յորմէ եւ անդր իսկոյն վերամբառնայ անտառային սահմանն, յորում ռետնին աճէ ց ’7000 ՛ ’ ի բարձունս. ’ ի քարաժայռ երեսս լերանցն ` սեաւ շոճիք եւ սակաւ եղեւինք եւ մայրք. միջոց 6500 ՛ բարձրութեան սակաւափայտ է յոյժ քան զհարաւակողմն, եւ հազիւ ուրեք գտանին լոկ գիհիք, որ յոյժ առատ են ’ ի հարաւային դիմին. արօտամարգքն ժամանեն ց ’8400 ՛: Ի վեր քան զայն ’ ի բարձրաւանդակի Կիւզէլթէփէի ց ’9000 ՛ սահման է ալպեան բուսաբերութեան, յորում ` զի այլատեսակ են քարինքն ` են եւ բոյսք նորատեսակք, որք ոչ գտանին ’ ի հարաւակողմն լեռնագօտւոյն. այսպիսիք են տեսակ մի Ջղախոտ (Plantago dioritica), * Գառնամանուկ փառփառտերեւ (Senecio farfaræfolius), Տերեփուկք բազմատեսակք, * Զանգակծաղիկ կամ Կանթեղնիճ՝ Intibas մակակոչեալ, * Արեգնիճ (Erysimum) նորատեսակ, Շահոգրամ կաթնծաղիկ? (Diantus lactiflorus) Կորնգամ կարմրասպիտակ, Վուշն (Linum empetrifolium) [17], Վինգն ներքնասպիտակ (Vicia hypoleucum). Զոսիմիա ցածուն (Zosimia humilis) եւ այլք: Ի 10000 ՛ բարձրութեան յաւերժական սառնամանիք են յայնմ կողման, եւ վասն առաւել անհարթութեան եւ ուղղորդութեան երեսաց քարաժեռիցն ` սակաւ եւ անմատոյց խոտամարգք:

Ի բազմաթիւ ազգս նորատեսակ եւ նորանուն բուսոց, որք թերեւս ’ ի տեղագրութեան վայրուցն նշանակեսցին, յիշեցից աստէն զազգս ինչ ` յորոց բազմագոյն գտանին տեսակք ’ ի գահաւանդս Կիլիկիոյ, զոր օրինակ, ’ ի ցեղէ Շուշանաց ` Շանխստոր (Ornithogalum) անուանեալքն, յորոց հինգ նոր տեսակս կարգէ բուսաբանն Աւստրիացի. խոնարհագոյն ըստ դրից ` վեցթերթեանն (Orn. Hexapterum), առ Կիւլէկ գեօղիւ յ ’3000 ՛ բարձու. բարձրագոյնն (Orn. Aemulum) յ ’8500 ՛ ’ ի կողմանս Պուլղար մաղարայի. Շրէշք եռատեսակ, յորոց մին յ ’8400 ՛ բարձու ’ ի Կիւլէկ մաղարա. — յազգէ Կակաջից (Dipsaceæ) եռատեսակ * Գնտագլուխք (Cephalaria). — յազգէ Բարդբարդից (Compositæ) քառատեսակ Հազարտերեւեանք, յ ’3000-6000 ՛ բարձրութեան. Ակըրկարհայք (Pyretrum) եռատեսակ. * Գառնամանուկ (Senecio) եռատեսակ. Մեծ Տերեփուկք (Centaurea) վեց տեսակ, յորոց մին Տ. Ոսկեվարս (Cent. Chrysolopha) գտանի ց ’7500 ՛ բարձրութեան. — յազգէ Զանգակաձեւից ` Կաթեղնիճք 10 տեսակք, յորոց անուանադրեալն Կ. տաւրոսական աճէ ց ’8800 ՛ բարձրութեան, ’ ի վերոյ Պուլղար - մատէնի. — յազգէ Տորոնից չորս տեսակք ’ ի 4-6000 ՛ բարձրութեան. — յազգէ Երնջանից կամ Բոքոց ` երեք տեսակք ’ ի խոնաւ տեղիս Պուլղար մաղարայի. — յազգէ Շրթնաձեւից (Labiaceæ) հինգ տեսակ Եղեսպակք, յորոց երկուք գտանին ’ ի Քէչիպէլի յ ’8000 ՛ բարձու. Եղինճամայրք եռատեսակ. — յազգէ Խստատերեւոց (Asperifoliæ) Ալկանա (Alcana) եռատեսակ, Մկնականջ եռատեսակ, Եզնագի կամ Խռընդատ քառատեսակ, ց ’8000 ՛ բարձրութեան. *Խոզելընդի (Scrophularia) եռատեսակ. *Վշենիկ (Linaria) եռատեսակ. Վերոնիկ (Veronica) քառատեսակ, յորոց լերկագոյնն (Ver. glaberrima) գտանի ’ ի կողմանս Պուլղար - մաղարայի յ ’8400 ՛ բարձրութեան, եւ միւս բարձրագոյն եւս յոյժ ’ ի 10000 ՛, եւ անդրագոյն եւս. — յազգէ Հովանեկաձեւից ` Նապաստականջ քառատեսակ. — յազգէ Մեկոնից ` երեք տեսակք, յորոց մին ’ ի քարաձորս Կուսկութայ յ ’7-8000 ՛ բարձու. — յազգէ Խաչաձեւից ` (Cruciferæ) Արաբիկք (Arabis) քառատեսակ. Վառվռուկք կամ Իշագեղք (Alyssum) քառատեսակ. յորոց մին արծաթածիլ (Alys. argyrophyllum) կոչեցեալ ` գտանի ’ ի բարձրագոյն Մէտտէսիզ լերին ’ ի վեր քան զ ’10000 ՛. *Տափիկի (Thlaspi) ց ’8000 ՛ բարձրութեան. *Տարաթելիկք (Aethionema) եռատեսակ. *Կոկուկ (Isatis) եռատեսակ. — յազգէ Մեխակայնոց (Cariophylleæ) *Աւազենի (Arenaria) եռատեսակ, Ալսին (Alsine) եռատեսակ. Շահոգրամք վեց տեսակ, յորոց կարճաբունն գտանի յ ’8500-9000 ՛ բարձունս. Ճլելեկք 13 տեսակք, յորոց ոմանք ’ ի սահմանս Դրանց Կիլիկիոյ ժամանեն ց ’9500-10000 ՛ բարձանց. — յազգէ Գօճամօրուաց (Hypericineæ) եօթն տեսակք, յորոց մին գտանի ’ ի բարձունս Իւչթէփէի անդր քան զ 10000 ՛ բարձրութեան. — յազգէ Դժնկաց կամ Յակրեաց (Rhamne) երեք տեսակք. — յազգէ Վարդաձեւից (Rosace) *Հզորիք (Potentilla) հինգ տեսակք, մինչեւ անդր քան զ 10000 բարձրութեան. — յազգէ Թիթեռնաձեւից (Papilonaceæ) Հացհամեմք (Trigonella) քառատեսակ. Խազիրանք 11 տեսակք. մին մորթաւոր անուանեալ (Astr. pelliger) գտանի ’ ի բարձրագոյն սարս, ’ ի վեր քան զ 10000 ՛. միւս ` ասրատերեւ (Astr. Chionphilus): Վինգն եռատեսակ, մին ներքնասպիտակ (hypoleuca) ’ ի Պուլղար - մաղարա, յ ’8000 ՛ բարձու. — յազգէ * Հիրիկաց (Irideæ) Քրքում եռատեսակ, Սպիտակն ` (Crocus candidus) ’ ի Կիւլէկ մաղարա. ’ ի 6400 ՛ բարձու. միւս եւս տեսակ զոր յանուն իւր կոչեաց Քոչի ` ’ ի նոյն կողմանս յ ’7000-8000 ՛ բարձրութեան: Զո՞ր արդեօք յայսցանէ, կամ միթէ զբնաւսն ճանաչէր Րաբունին Թովմաս ` որ ընդ բուսական բերս հայրենեացն ` ընդ վարդի, մրտի եւ մանուշակի ` յիշէ եւ զԶաֆրան, որպէս տեսաք ’ ի վերոյ: Հին օրինակագիրք Հելլէնք ասեն ’ ի քարայրս Կոռիկոսի առատաբար բուսանել քրքմոյ, բայց յարդեացս քննութենէ ոչ ստուգի:

Ընդ քաղցրայիշատակ ծաղկունքս նշանակեալս ` ’ ի մերազգի հեղինակէն ` նշանակեսցին աստանօր եւ հրաշացեալքն յօտար եւ ’ ի հետազօտ բուսաբանէն, սակաւագիւտ փափկիկ *Առիւծթաթիկն (Leontopodium), որ յԱլպիս Եւրոպիոյ անուանի Edelweiss, Սպիտակափառ, եւ անձկանօք խնդրի ’ ի գեղեցկասիրաց, ասրաքատակ որակաւ եւ գունով, ճառագայթաձեւ ծաղիկ, աննման ծաղկան, եւ որ առ երի նմին գտաւ ’ ի բուսաբանէն ` միւս գեղաղէշ ծաղիկ՝ *Անմոռացուկն Մկնականջ (Vergissmeinnicht) [18], ’ ի սորս ուրեք 8000 ՛ բարձանց ’ ի կողմանս Դաշ - օլուգի, ’ ի լերինս որ ընդ մէջ Տէլիկթէփէի եւ Գարլըպօղազի, եւ գեղեցկագոյն համարեցաւ ամենայն լեռնաբուսոց զորս տեսեալ էր Քոչեայ [19] ։ — Գտաւ ’ ի կողմունքս եւ չքնաղագոյնն եւ անհամեմատն շիկորակ գունովն * Լերկածաղիկ (Anoplantus, Orobanchee) ’ ի բարձր հովիտս Սաւռան գետոյ, որ եւ ’ ի Մեծ Հայս սքանչացոյց զԴուռնըֆոր եւ զայլս ’ ի հետաքնին ուղեւորաց։ — Ոչ երկբայիմ թէ գերունակ հանճար Լեւոն Ա թագաւորի ` գիտաց յայսքան ծաղկանց եւ բուսոց ընտրել, տնկել եւ յարդարել դրախտ մի հիանալի ` յոստանին իւրում ’ ի Սիս. ընդ որ սքանչացեալ Վիլլէպրանտ գերմանացի հիւր նորին ` որ մանրապատում նշանակէր զայլ դէպս, ’ ի վեր քան զկար իւր ասաց զստորագրութիւն այնր հրաշազան պարտիզի:

[1] Յօրինակին գրեալ է « Հաճար, ցեղ, ու զԶաֆրան » ։

[2] Uve Passe d'Erminia. Բեկոլոդդի, գլ. ՀԴ։ Անընդմէջ յառաջ քան զայս բան կարգէ հեղինակս եւ զ Գինի Սերկեւլի, Vino di Cotogne, որով թուի լնուլ Հայոց զպակասութիւն բերոյ այգեացն, եւ արդարացուցանէ զյիշատակ սերկեւլի ’ ի Րաբունւոյն Թովմայէ։

[3] Et ecce quum maxime cœpit irrepere sativis admodum probata, quæ Cilicia vocatur, folio Cappadocæ, nisi crispum latiusque esset. — Plinius, XIX. 35. Րիվոլա, Բառգիրք Հայ Լատին։

[4] Սանուտոյ Ա. Ե. Դ. գրէր յաւուրս Դ Լեւոնի. «Terra Armeniæ quæ Bombicem fructificat in magna quantitate».

[5] Քոռ Գարամանիոյ ութպատիկ մեծ է քան զԿ. Պօլսոյ, որ կշռէն 33 լիդր՝ ըստ տասնորդական չափուց։

[6] Որ է Կոռակեսիոն Յունաց. տես ’ ի Տեղագրութեան. ոչ յիշեմ ’ ի բժշկարանա՞ց թէ այլուստ է այս վկայութիւն։

[7] Թերեւս անկ իցէ ընթեռնուլ Սինոպարի։

[8] Ըստ Բժշկարանի միոյ « Ղաթրանին ծառն ՝ հայերէն Տրախտ » կոչի։

[9] Բալուտ սորին եփեալ ուտելի է որպէս շագանակ։

[10] Պատկեր սորին որ յէջ 15, է կէս բնականին մեծութեան։

[11] Յորոց սակի նշանակէ Lagonychium Stephanianum MB., Glycyrhizopsis flavescens Boiss., Nothobasis syriaca. — Քոչի, 369 ։

[12] Quercus Libani Oliv., Q. Cessis L., Q. Calliprinos Webb.

[13] Որպիսիք են Tomasina, Heracleum platytaenium, եւ այլն. Քոչի, 371 ։

[14] Lichtigraue, ըստ գերմանական բարբառոյ։

[15] Պլինիոս, ԺԸ, 30 ։

[16] Պլինիոս, ԻԱ, 19 ։ Optimum Irinum… nunc e Pamphylia: sed Cilicium maxime laudatur, atque e septentrionalibus. — Plin. XXI. 30.

[17] Այսինքն, զի տերեւքն նմանք են այնմ յունանուն բուսոյ՝ զոր Լատինք Calcifraga, կրահերձ, կոչեն, Փռանկք՝ Perce-pierre, քարհերձ։

[18] Այսու գերմանական անուամբ վարին գիտնականք եւ սիրականք, թէ եւ լսի առ Փռանկս եւ թարգմանաբար Pensez à moi, No m'oubliez pas, Aimez-moi, եւ այլն. քանզի առ Գերմանացիս աւանդի, սիրականաց զուգից ճեմելով յափունս Հռենոսի, քաղել պատանւոյն ’ ի ծաղկանց աստի ’ ի տեսակէ ջրափնեայցն (Myosotis palustris) եւ ընծայել սիրուհւոյն. այլ ’ ի զբաղելն՝ լպրծեալ ոտիցն՝ գետամոյն լինել. եւ ոչ կարելով ճողոպրել ’ ի յորձանացն՝ մերձ յընկղմելն՝ ձգել յետին ուժով զծաղկունսն որ ’ ի բռին՝ առ սիրելին իւր, ասելով. Մի՛ զիս մոռանար, Vergiss-mein-nicht ։ Եւ օրիորդին, ասեն, յայնմհետէ ստէպ յածելով զեզերբք սիրադաւ գետոյն՝ ճչել անդադար, Մի՛ զիս մոռանար, մի՛ զիս մոռանար, որ համառօտի ’ ի մեզ՝ Յո՛ւշ, յո՛ւշ։ Ո՞չ արդեօք այսգունակ ինչ դէպք եղերականք հնարեցին առ հինս Հայկազանց մերոց՝ զանուն Օշ օշ ծաղկան վայրի, որ եւ գետափանց է դրացի, կամ զեւս հրաշագեղն Աղբերաց արեան ։

[19] … Ein neues kleines Edelweiss, mit der lieben Nachbarin, einem Vergissmeinnicht, des lieblichste Alpenpflänzchen, das ich je gesehen habe. — Kotschy, 89 ։ Որ ’ ի հոյլս հարիւրաւոր լեռնաբուսոց գերագոյն երեւեցաւ քաջի բուսագիտին, չեն ինչ զարմանք եթէ բուսասիրաց եւ գեղասիրաց շրջագայից՝ այնպէս անձկալի եւ սխրալի գտցի ծաղիկն այն, որոց ինքնին ականատես գտայ երբեմն ’ ի լեռնադաշտս Դիրոլի. ուր եւ ոստիկանս ասեն կարգեալ արդ պետութեանն, զի մի՛ անյագաբարն քաղելով՝ բնաջինջ լիցի Սպիտակափառն այն։