Սիսուան

50. Գռներ վանք եւ գետ. — Յովհաննէս Արքայեղբայր

Ի սակաւ տեղիքս յիշեալս ’ ի գաւառին Մոլեւոնի ` արժան համարիմ յարել  եւ զգահաւորական  վայր եպիսկոպոսի նորուն, զ Գռներ, որ երբեմն Անապատ կոչի եւ  երբեմն Սուրբ ուխտ, եւ նշանակաւ մեծութեան կամ բարգաւաճանաց ` « հռչակելի սուրբ ուխտ Գռներոյ ». թէպէտ եւ ասի լինել ոչ միայն հասարակօրէն «’ ի գաւառիս Կիլիկիոյ », այլ եւ «’ ի Գահս Կիլիկիոյ, ’ ի գաւառն Բերդին Բարձր ասացելոյ » [1], եւ « մերձ յաստուածապահ դղեակն Բերդ Բարձր կոչեցեալ » [2]. այլ զի սահմանակիցք էին գաւառքդ Մոլեւոնի եւ Բարձրաբերդոյ, եւ յետնոյս մասն յաւելու յառաջինն ` լինել թեմ Յովհաննու արքայեղբօր, յայտ է թէ յայնմ մասին էր եւ Գռներ, որ եղեւ նիստ եպիսկոպոսին Մոլեւոնի. իսկ Բարձրբերդոյ եպիսկոպոսն  կարծեմ նստէր յԱնդրիասանց  ուխտն:

Անյայտ են արդ դիրք Գռներոյ, այլ մեծութեան նորին կամ համբաւոյ ` վկայութիւն ընծայէ բան աշխարհագրին Վարդանայ, որ ’ ի վանորէից Կիլիկիոյ չորս միայն յիշէ իբրեւ գլխաւորս, զԴրազարկ, զԱրքակաղնի, եւ « զԳռներուն սուրբ ուխտն ». չորրորդն Կեւեռնայ անապատն, թուի Սկեւռայ գրելի կամ ընթեռնլի: Արքայեղբայրն ` յորոյ շնորհս պատուեցաւ տեղիս այս ` յինքնագիր աւետարանի ` յամի 1263, տայ եւ նշանակս ինչ զսրբութեանց նորին. « Ի սուրբ Անապատն Գռներ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ եւ աստուածակիր Նշանին Կայտէնի կոչեցեալ, եւ Սրբոյն Սիաւնի մօր մեր » ։ Ամենայն հասեալ առ մեզ յիշատակք տեղւոյն ` ’ ի սմանէ ( Յովհաննէ ) են կամ զսմանէ. յետ որոյ միայն յիշի ’ ի Գաւազանագիրս ուրեք ` Մխիթար կաթողիկոս, յառաջագոյն ( քան զ ’1341 ամն ), լինել «’ ի Գռներոյն ` եպիսկոպոս »: Արդ զի բովանդակ յիշատակք Գռներոյ ժողովին ’ ի մի յայս այր, այսինքն է յարքայեղբայրն Յովհաննէս եպիսկոպոս, որ եւ կանգնող եւ պայծառացուցիչ տեղւոյն երեւի, եւ մի է ’ ի կենդանագոյն դիմաց իւրոյ ժամանակին եւ ընտանեացն, արժան համարիմ գլխաւորել աստանօր որ ինչ ծանօթս է վասն սորա:

Արդ էր նա, որպէս բազում անգամ ինքնին գրէ, ( զի եւ գտանին ցարդ ոչ սակաւ մատեանք գրեալք ’ ի նմանէ եւ վասն նորին ), « որդի քրիստոսարեալ եւ բարեպաշտ իշխանաց իշխանին Կոստանդեայ թագապահի եւ արքայահօր Հայոց, եւ եղբայր քրիստոսապսակ  քաջ արքային Հեթմոյ », համահայր, որպէս գրէ այլուր, այլ ոչ համամայր. եւ ոչ է յայտ բնական մայր իւր իցէ կոչեցեալն ուրեք ’ ի նմանէ մայրիկն Պիադր(իչէ), եթէ սանամայր. քանզի նախ ’ ի կարգի անդ բանին մաղթէ թողութիւն հոգւոյ իւրոյ եւ ծնողաց իւրոց ` որք ըստ հոգւոյ եւ մարմնոյ, « զի յոյժ ջանիւ աշխատեցան յիս ( ասէ ). յաւէտ երջանիկ կրաւնաւորն Հռիփ., եւ մայրիկն իմ Պիադր »: Յայտ է եւ յարձանագրէ եկեղեցւոյն Պապեռօնի յամի 1241, զի ոչ յիշի ընդ չորեսին որդիս Կոստանդեայ. ապա հաւանելի է թէ կամ յետոյ ածեալ է սորա կին եւ ծնեալ զսա եւ զայլս, կամ թէ եւ յառաջ քան զայն թուական, այլ վասն անտիական հասակին ոչ յիշեալ անդ ընդ չափահաս եւ ընդ պաշտօնակիր եղբարսն: Ժամանակ ձեռնադրութեանն յեպիսկոպոս, եւ քերդուած մի նորին ’ ի միջոց 1254-6 ամաց ` պահանջեն բաւական երիցութիւն հասակի. այլ զի կանխէր հասունութիւն  այնպիսեաց  ոմանց, որպէս Լամբրունեցւոյն մեծի, թողցի  յապայն գիւտ ժամանակի ծննդեան նորին. շատ է մեզ գիտել ըստ իւրում վկայութեան ` զի անդստին յերեխայ հասակէն կարգեցան նմա դաստիարակք զգօնք, եւ յոյժ ջանիւ աշխատեալ հրահանգեցին զնա ` այնպիսի հայր հնարագէտ, եւ այնպիսի բազմաշնորհ եղբարք, որպէս թագաւորն Հեթում, Գունդստապլն Սմբատ, եւ արքեպիսկոպոսն  Դրազարկու Բարսեղ. զյետնոյս ` գրէ ուրեք ( յամի 1263) ինքնին Յովհաննէս, մաղթելով յիշել « զաստուածապատիւ  արքեպիսկոպոս արքայեղբայրն Հայոց ` զտէր ոգւոյ եւ զերախտաւորն մարմնոյ իմոյ զԲասիլիոս, որոյ երախտիք գերազանց է քան զբան եւ զմիտս՝ ’ ի կրսերս իւր ». ապա թուի ընդ ձեռամբ նորա դաստիարակեալ ’ ի հռչակաւոր վանս Դրազարկու: Յաւազանէն կոչեցեալ էր Պաղտին, որպէս ծանուցանէ Պատմիչ  տանն. յամի 1259, « Ի տօնի Գալստեան Հոգւոյն Սրբոյ, ասէ, եղեւ ժողով մեծ ’ ի Տարսոն քաղաք. եւ յետ աւուրց ինչ ձեռնադրեցին զարքայեղբայրն  զՊաղտինն ` եպիսկոպոս, եւ անուանեցաւ Տէր Յովհաննէս ». ինքն իսկ գրէ ’ ի յիշատակարանի ուրեմն ( յամի 1286), « որ երբեմն Պաղտւոյն կոչէի » ։

Առաջին յիշատակ նորին եւ երկասիրութիւն, որ եւ ցոյց բարգաւաճ մտացն ’ ի մանկական հասակին ` է քերդուածն « Յարքայն Հեթում՝ մինչ ’ի Տաթարն էր, որոյ նախագիծ տանցն ըստ անուանն է ոգեալ ». այսինքն տնագլուխ տառքն կազմեն զայս բան, « Երգս Հեթմոյ է արքային Հայոց. ա(ի) Յոհաննիսէ կրսերէ իւր ». եւ սկիզբն է,

 

« Երրորդութիւն սուրբ, Աստուած անսկիզբն եւ անեղ ».

 

’ ի վեցերորդ տանն ` յիշելով զի

 

« Երբեմն անաստուած  գոլով Հայկազեանք ` տիրէին Բազմակոյտ ազգաց եւ ազանց ».

 

Իսկ յորժամ թագաւորն երկնաւոր ազատեաց զմեզ, ասէ, ’ ի հոգեւոր  գերութենէ,

պահելով

 

« Դարձեալ ըզմերն արքայութիւն …

Ոչ ձայն գոհութեան եւ ոչ մաղթանաց վերհընչեալ.

Այլ կացեալ անկռինչ անյարիր … ( վասն որոյ )

Եղաք նախատինք զարմից համայնից

Եւ մատնեալք տերանց անբարեաց չարաց:

Այլ դու, Տէր անյիշաչար, ոչ արարեր անտես իսպառ

Պահեալ մի խանձող ’ ի հրոյն, զոր սաղարթիւք պճներ առոյգ.

Րամեալ ’ ի դալար վայրոջ եւ հանգստեան ջրով սնուցեր,

Որոյ արքայ ընտրեցեր, զոր աջով քո պըսակեցեր.

Քարոզ տալով մեզ ըզնա ` վարուք բանիւք փոխան քո, Տէր,

Որոյ Հեթում մակագրէր, սիրոյդ սիրով յաւէտ վառէր։ …

Նըման հովուիդ մեր քաջի ` մատնեաց զանձն իւր ազգին կարի.

Գուցէ բա՜ հնարաւոր լինի ` որով փոքրիկն այն հօտ փրկի:

Հոգի քո սուրբ եւ բարի ` նըմա յաւէտ ընթացակցի,

Առնել զջանն իւր ըստ մտի, տալով պսակ գլխոյն մեծի.

Աւետաբեր աղաւնի բերէր  ըզնա նեղեալ  անձանց » եւն:

 

Ապա փոխեալ զոճ բանիցն ` մաղթէ Որդւոյ Աստուծոյ.

 

« Որդի Բարձրելոյ եւ հաստարմատ  սիրոյ,

Զսէր քո բազմացո  առ անարժան  հօտ քո.

Հողմով քոյ Հոգւոյ եւ Հօր բազկիդ աջոյ `

Հովանի լիցիս մերն արքայի Հեթմոյ.

Անդ տալ շնորհս նմա որպէս Դանիէլի,

Առնել զդարձ նորա ըստ Զօրաբաբելի …

Սրտացո ըզմեզ, ո՜վ սուրբ Երրորդութիւն.

Տեսլեամբ տենչալւոյն տուր զմեծ խաղաղութիւն » եւն.

 

Մաղթէ յետոյ եւ Սրբոյ  Աստուածածնի, ասելով.

 

« Եթէ կամեսցիս ` կարող ես, Սրբուհի.

Ընդ որ զուարճասցի Աստուածդ  մեր եւ քոյդ որդի.

Ի մաղթանըս մեր նայեաց ` տաճա՜ր բանին կենաց.

Առեալդ զայսըր փորձ ` փրկեա ըզմտեալքս ’ ի փորձ.

Ւիւսօղ հատուածելոցս լեր ’ ի մերըն գլուխ,

Նովաւ միացո զմեզ ’ ի միայնըն  մի ». եւ այլն:

Յառաւօտուց այսպիսւոյ հանճարոյ ` արժան էր ակն ունել պայծառ տուընջեան, եւ թէպէտ  չէ հասեալ ’ ի ձեռս մեր կարեւոր ինչ եւ մեծ երկասիրութիւն առ ’ ի նմանէ, բայց եւ սակաւ ինչ մնացորդք երգոցն եւ յիշատակարանքն իսկ ` նշոյլք են հաւաստեաց. եւ ոչ վայրապար համարիմ զասացեալն նմա ’ ի Մխիթարէ ումեմնէ՝  յինքնագիծ գիրս ինչ նորին. « Ո՜վ սրբասնեալ եւ աստուածային խորոցն խորհրդածոյ, եւ անճառելեաց իմաստիցն բացայայտող, եւ քննիչ խորոցն Աստուծոյ, եւ պատմող ըստ ’ ի վերուստ որոտացելոյ Բանին, յինքեանդ յամբարեալ վարագուրաւ մարմնոյդ, սուրբ տիեզերալոյս վարդապետ եւ տէր, եւ ըստ հոգւոյ հայր մեր եւ առաջնորդ, ընկալ զսակաւ գծիկս յանարժանէս Մխիթարէս եւ ’ ի կրսեր քո ծառայէս, եւ միշտ յիշեա զիս ». եւ այլն: Չիք թուական մատենիս եւ յիշատակարանիս, այլ ոչ կարծի Մխիթարն  Գռնեցի կաթողիկոսն `  լինել, որ վաթսուն եւ վեց ամօք յետ Յովհաննու վախճանեալ է. բայց եթէ ասելով եւ զսա համանման նմին կանխահանճար մանուկ: — Թերեւս առաւել մեծարանօք գրէր առ սա քաջածանօթ եւ մեծ բանասէրն Գէորգ Լամբրունեցի, վերընծայելով զխմբագիր  Մեկնութիւն գործոց Առաքելոց. « Ահա, ո ' վ աստուածասէր  հայր իմ եւ տէր, հարկեցուցիչ խնդիրս քո եւ պատկառելի  շուք երեսացդ `  դարձեալ  գրաւեաց զիս ահիւ », եւ այլն. եւ մակագրելով ’ ի գլուխ գրոցն, « Առ խնդրողն համառօտիս ` տէր Յովհաննէս արքայեղբայր, եւ եպիսկոպոս նահանգաց աստուածապահ դղեկին Մաւլեւաւնի եւ մասին ինչ Բարձրբերդոյ, եւ նոյն տեսուչ հռչակելի սուրբ ուխտին Գռներոյ »:

Ծանօթք մեզ յարտադրութեանց Յովհաննու ` են Տաղ ’ի Ս. Աստուածածինն, « որոյ նախագիծ տանցն ըստ անուանն է ոգողին, մեծին Յովհաննիսի վարդապետի ասացեալ, եղբօր թագաւորին Հայոց ». այսպէս մակագրի ’ ի հին եւ յընտիր տաղարանի, եւ տնագլուխքն կազմեն զբանս, «Յոհաննու նավ ասացեալ նուագ Աստուածածին կուսին Մարիամու». եւ սկսանի,

« Յոր Էն Հօրէն կատարեալ կանխաւ  մինչեւ ’ ի վախճան,

Սքանչելի տաճար իւր ծոցածնին եւ Էակցի » [3], եւ այլն:

Եւ համառօտ Մեղեդի մի ապաշխարութեան, որոյ տողագլուխք կազմեն զբանս « Յոհաննէս վայ քեզ ». եւ սկսանի

« Յորժամ ածեմ ըզմտաւ զօրն ահագին `

Ոսկերք որդւոյս կորստեան կործանի.

Հոգիս հոգալոյն հրով տոչորի, հալեալ մաշի ». եւն։

Չեն բաւական այսոքիկ առ մեծ համբաւ Յովհաննու գիտութեան եւ գրութեան, յոր սակս համարիմ  զկոչումն  նորա ` Րաբուն, որպէս գրի ’ ի յիշատակարանի Աստուածաշունչ գրոց յամի 1270. եւ ինքն իսկ գրէ. « Ես Յոհաննէս եպիսկոպոս եւ րաբուն », ’ ի գիրս Ս. Դիոնիսիոսի Արիոսպագացւոյ, զոր յամին 1271 ընդօրինակէին Ստեփանոս եւ Յովհաննէս, այլ եւ Վասիլ ոմն եւ Սոսթենէս քահանայ: Նոյնպէս ( րաբուն ) կոչեալ  է վաղագոյն եւս՝ ’ ի գեղեցկագիծ մատենկան գրոց Սողոմոնի եւ Յովբայ, զոր մասամբ ’ ի ձեռն այլոց եւ մասամբ իւրով ձեռամբ  գրեալ, ( որպէս ցուցանէ լուսատիպս այս յիշատակարան ), ընծայեաց Ֆիմեայ ` տիկնոջ Սիդոնի, դստեր արքայեղբօր իւրոյ Հեթմոյ, ’ ի սփոփանս եւ ’ ի մխիթարութիւն.

 

 

Դարձեալ նոյնպիսիս գրէր եւ չափական բանիւ առ նոյն, որոյ տնագլուխք յօդեն « Յոհաննէսս ասեմ ». եւ այլուր յիշատակ առնէ գգուանօք եւ զաւակաց նորին. « Զիմաստութեամբ լցեալն եւ զամենայն բարեձեւութեամբ զարդարեալն, զսիրողն Աստուծոյ եւ զսպասաւորն ամենայն ծառայից նորա ` զարքածին բամբիշն Ֆիմի, եւ զաստուածապարգեւ զաւակն նորին ` զՊալիան եւ զՃուան եւ զհեզանազն Մակրուն ( Մարգարիտ ) յիշեցէք ’ ի Քրիստոս », եւ այլն [4]: — Են այլ եւս մատեանք ձեռին Յովհաննու իսկագիրք, կամ հրամանաւ եւ խնամօք նորին գրեալք [5], ’ ի մեր իսկ ’ ի ձեռս հասեալք կամ ’ ի գիտութիւն, յորոց գուշակի քաջ ընթերցասէր եւ ժամանակի յարգող: Մի ’ ի կանխագոյն գրելոցն է Աւետարան մի [6], զորմէ ասէ յամի 1263, « Մեծագոյն ջանիւ եւ ջերմ սիրով գրել ետու … ձեռամբ քահանայի Թորոս գրչի. եւ նկարագրեցաւ սա յայլեւայլ գրչաց … ’ ի սուրբ անապատն Գռներ կոչեցեալ ». եւ կրկին մաղթէ վասն եղբօր իւրոյ եւ արքայի Հեթմոյ. « Զի այս գլուխ, ասէ, յետ առաջնոցն ` հնարեցաւ եւ հնարի զփրկութիւն բազմաց քրիստոնէից. ոչ զԿիլիկոյս եւեթ ասեմ գաւառ անվնաս պահել ` ’ ի լիզաջինջ առնողէն հինից Նետողացն, այլ գրեթէ եւ զամենայն քրիստոնեայսն ` որ ունկն դնեն կենսատու խրատու սորա ». եւ այլն: — Կարեւորագոյն եւս են բանք եւ ճահագոյն աշխարհագրական դիտմանս ` յիշատակարան այլոյ աւետարանի ձեռագրի իւրոյ, յամի 1280, զորոյ եւ զպատճառս յայտնէ վայելուչ սկզբնաւորութեամբ. « Անմահին մահու մահակից եւ փառաց նորա թագակից ` հարք մեր եւ եղբարք ’ ի Քրիստոս ` ժառանգողք սորա եւ տեսողք եւ գաղափարողք … ձեռամբ իմով գրեցի զսա … յամին ՉԻԹ թուականիս Հայոց, ես Յովհ. եպիսկոպոս նուաստ ծառայ Աստուծոյ իմոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւ կրսեր ձեր ծառայակից »: Եւ յետ այլ բանից. « Օրհնեալ հոգի հօրն իմոյ Կոստանդեայ: Եղէ այցելու սուրբ Անապատին Գռներ կոչեցեալ ’ ի Գահս Կիւլիկիոյ, ’ ի գաւառն Բերդին Բարձր ասացելոյ. յորժամ տիրէր հայրն իմ դղեկին, եւ կրսերս ` Անապատին. յորում տաւաղեալ բնակէի իբր անխռով եւ անքոյթ նաւահանգստի, բերկրեալ միշտ աստուածաշուք տեսլեամբ մեծ նահապետին հօրն մեր, եւ կրթեալ սուրբ տառիւք. տեսի զնորին շինեալ գիւղաքաղաքն յանուն իւր ` Կոստանդնոց կոչեցեալ, լի ’ ի Քրիստոս հաւատացելովք բազմօք, առաքինի երիցամբք եւ սարկաւագօք. ընդ որս խրախացեալ ` յանձին կալայ իմովս իսկ մեղսամակարդ ձեռամբքս գրել նոցին զսուրբ աւետարանս. յոր եւ յանկ ելեալ Տերամբ ’ ի մէջ ամբոխից եւ պաշտամանց … գրեցի զսա. լաւ եւ ընտիր կազմեալ, որպէս տեսանի. եւ ետու զայն ’ ի գեօղն Կոստընդնոց, որ էին նախ Կարմիր-գտակնի կոչեցեալ … Բայց գրեցաւ ’ ի յոյժ տրտմութեան ժամ. զի այս երիցս … հրձիկ զամենայն Կիւլիկիա արարին … եւ քրիստոսասէր տէր իմ եւ եղբօրորդի արքայն Լեւոն՝ իբր զգթած հայր ժողովէ եւ մխիթարէ զմնացեալսն, եւ եւս բարիոք պատուաստէ », եւ այլն: Յիշեալդ Կարմիր - գտակնի իցէ անշուշտ Գզըլ-պաշ կոչեցեալ տոհմն Պարսիկ, յոր անուն ցարդ ճանաչի ուրեք ուրեք ’ ի Փոքր եւ ’ ի Մեծ Հայս, եւ ոչ է ’ ի բուն կամ ’ ի հասարակ ազգէն Պարսից, այլ աղանդաւորք, օտարք եւ ’ ի Թուրքաց: — Երկամաւ յառաջ (1278) գրեալ էր Յովհաննու, եւ ըստ մասին ` ձեռամբ այլոց ` միւս այլ աւետարան [7] «’ ի վայելումն աստուածասէր իշխանին ` Պարոն Սմբատայ, որդոյ հանգուցեալ եւ բարեպաշտ իշխանին Պարոն Կոստանդու ` եւ հանգուցեալ մօրն իւրոյ Շահանդխտին, եւ հանգուցեալ եղբարցն ` Պարոն Բակոյրան եւ Պարոն Կոստանդ [8]: Գրեցաւ սուրբ աւետարանս ձեռամբ սուրբ եւ ընտրեալ աստուածահաճոյ արքեպիսկոպոսին սուրբ Ուխտին Գռներոյն ` Տէր Յովհաննիսի ». ծաղկող աւետարանին Վասիլ ոմն է: Բազում ուրեք ’ ի լուսանցս մատենիս նշանակէ Յովհաննէս զտարբեր ընթերցուածսն ` ծանուցանելով, զի « Զոր գտանես ’ ի լուսանցն ` ազդ է, եւ ոչ է պակաս, բայց երկու տեղի ». եւ երկիցս եւ թերեւս աւելի անգամ գրէ, « զի յոյժ տագնապիմ յուղղոյն գիւտ ». կամ, « յոյժ տաժանեցայ յուղղոյն գիւտ ». այսինքն յընտրութիւն լաւագունին յայլեւայլութեան բանից ինչ յօրինակս սուրբ գրոցն. այսպէս արարեալ է եւ Ս. Լամբրունեցին, եւ վստահօրէն ընտրեալ, եւ զպակասորդ ինչ բառս կամ բանս ` որ յայլ թարգմանութիւնս գտանին ` մուծեալ յիւրն: — Վերջին ծանօթ ինձ մատեան ընդօրինակեալ խնամօք Յովհաննու ’ ի ձեռն երից գրչաց եւ յիւրմէն իսկ յիշատակագրեալ յամի 1286, է Մեկնութիւն Աւետարանաց Ղուկասու եւ Յովհաննու, Յայտնութեան գրոց եւ Հանգստեան Յովհ. Աւետարանչի  ( արարեալն ’ ի Ներսիսէ Լամբրունեցւոյ ) [9]. յորում ստորագրէ զինքն արքեպիսկոպոս, զի այլուր եպիսկոպոս գրէ. աստանօր եւ վասն հօր իւրոյ « քրիստոսարեալ եւ ամեներջանիկ իշխանաց իշխանին եւ աբրահամեան  ծերունւոյն ` արքայահօր  եւ Պարոնին Հայոց Կոստանդեայ », ասէ ` Մոզոն կոչեցեալ [10], զոր այլուստ անգիտանայք: Թուի թէ մի յերիցն գրչաց իցէ Վարդան Բարձրբերդցի, զի է յիշատակ  մի նորին ’ ի մատենին, յորում ուսուցիչ իւր կոչէ զսոյն ինքն զՅովհաննէս: Յետ երից ամաց գրչութեան մատենիս, այսինքն յամի 1289 եղեալ է վախճան արքայեղբօրս Յովհաննու Րաբունւոյ, ըստ համառօտ նշանակի ժամանակագրութեան միոյ. « ՉԼԸ ’ ի նոյնս, մեռաւ Տէր Յովհաննէս » [11], յետ ամենայն եղբարց իւրոց համահարց, զի համամարքն չեն քաջ ծանօթք: Ոչ յիշի տեղի թաղմանն, թէ իցէ Գռներ կամ այլ վայր: — Իսկ զաթոռս Գռներոյ յետ նորա կալան, որպէս վերագոյնդ  յիշեցաք, Ներսէս յամի 1316 եւ Մխիթար ’ ի 1341: — Ի սկիզբն  ԺԴ դարու, յամի 1303, յիշի ’ ի Գռներ Մարտիրոս վարդապետ աշակերտ Գէորգայ Սկեւռացւոյ, ընդօրինակելով Աստուածաշունչ մատեան մի, որ արդ պահի յԷջմիածին:

Արժանաւոր է յիշատակի եւ վարկի յետինն յիշեալ եպիսկոպոս ` Մխիթար. զոր, քանզի չէր ծանօթ տեղի վանացն, նոր պատմահայր մեր Չամչեան ` կարծեաց լինել ’ ի Քռնայ Երնջակայ. ժամանակակից  կաթողիկոսին եւ հակառակողն Ներսէս Պալիենց ` Հոռմնցի մականուանէ  զնա, չգիտեմ զո՛ր գաւառ յունական կողմանց իմանալով, եւ ’ ի ռամիկ սովորութենէ ` Տէր Մխիկ կոչեցեալ: Խռովայոյզ  ժամանակի հանդիպեցաւ  այրն զգօն, յորում անդուլ մարտք Եգիպտացւոց արտաքուստ, խնդիր յաջորդութեան թագաւորաց մերոց ’ ի ներքուստ, եւ կիսահայոց ( Լիւզինեանց ) ունել զգահն, եւ ներքսագոյն եւս վէճք կրօնից եւ ծիսից ` ’ ի տագնապի կացուցանէին զերկոսին եւս աթոռս ազգին, եւ զվիճակեալսն ընդ նոքօք. վասն որոյ  հարկ համարեցան իջուցանել զՅակոբ ’ ի կաթողիկոսականէն, եւ ամբառնալ ’ ի նոյն (1341-2) զեպիսկոպոսս այս Գռներոյ. որ եւ անդէն ’ ի սկզբան գահակալութեանն ` ստիպեցաւ արքունուստ  եւ ’ ի յորդորմանէ Քահանայապետին Հռովմայ ` ժողով գումարել ’ ի Սիս, իբր երեսնից եպիսկոպոսաց եւ քսան վարդապետաց եւ վանահարց, եւ առնել երկար պատասխանի ` խոհական եւ հանդարտ ոգւով, բազմապատիկ այլանդակ մեղադրանացն ` որ սադրանօք Պաղոնն Ներսիսի համարի շարադրեալ ’ ի 117 յօդուածս անյարիրս, յորոց շատք զզուանս իսկ ածեն ընթերցանելեաց: Ստիպեցաւ Մխիթար դարձեալ երկիցս եւ երիցս առնել պատասխանի ’ ի բացատրութիւն իւրոց եւ ժողովականացն բանից, եւ ’ ի հերքումն զրպարտութեանց եւ մոլորութեան կարծեաց, անաչառ ընտրութեամբ ցորենոյն  եւ որոմանց եւ որոմնացանից, անայլայլակ եւ արդարակորով երկայնմտութեամբ, որ շատ էր ’ ի դասել զնա ընդ առաքինիս եւ վսեմականս. եւ թուի թէ մինչչեւ ընկալեալ զարժանաւորն վկայութիւն եւ զլուծումն խնդրոցն, փոխեցաւ յաստեացս, յամի 1355. վերջին գտեալ ’ ի վեհական կաթողիկոսունս մեր, եւ գրեաթէ վերջին կարեւոր թղթակից ընդ վեհագոյն աթոռոյն Հռովմայ: Թերեւս ստուգագոյնս յայտնեսցէ ժամանակ զայս եւ զայլ գործս Մխիթարայ:

Իսկ մեք մինչչեւ մեկնեալ ’ ի սահմանացս Գռներոյ ` ազդ արասցուք ապագայից տեղաքննաց, զի վեր անդր նշանակեալն ( յէջ 144 ) Ս. Նշան Կայտէնի,  որ ` հովանեաւն յայտ առնէ ոչ խաչ մի միայն ` այլ եւ եկեղեցի, եւ եկեղեցեաւն ` զշէն ինչ որիշ ` ’ ի Գռներոյ. եւ ահա 70 ամաւ յառաջ (1193) ծանուցանէ մեզ գրիչ հնագոյն աւետարանի զամուր դղեակն Կատենոյ, եւ մերձ նմին զ Անապատն Պաւղոսակա ն, ուր եւ գրէր զսուրբ մատեանն: Ապա մերձակիցք են իրերաց երեքին տեղիքս, Գռներ, Կայտէն կամ Կատեն, եւ Անապատն Պօղոսական, եւ փափագելիք ’ ի հետազօտութիւն:

 

 

[1]             Նորին արքայեղբօրն Յովհաննու են եւ բանքս այսոքիկ ’ ի յիշատակարանս ձեռագրաց՝ իւր կամ վասն իւր գրելոց։

[2]             Նորին արքայեղբօրն Յովհաննու են եւ բանքս այսոքիկ ’ ի յիշատակարանս ձեռագրաց՝ իւր կամ վասն իւր գրելոց։

[3]             Ի բազում փափուկ բանից տաղիս՝ յաւելցին աստանօր եւ այս տողք, որք եւ կարծիս տան ’ ի նաւակատիս տաճարի միոյ Սրբուհւոյն նուագեալ.

« Ոսկիատիպ սիրամարգ, քաղցրաձայնիկ տատրակիկ,

Ձայնիւ կոչող հաւ կաքաւ զմանկունսն՝ որ ոչ էր քո ծնեալ.

Ւիւսեալ տաճարըդ վըթար, որոյ հիմունքըն շափիւղայ,

Անգիւնաքարինքըն յասպիս, եւ միջնայեռքըն վանեայք.

Սիւնքըն նորա եօթնեքին, խարիսխք ’ ի նմա արծաթիք,

Սընարք նոցա ոսկեղէն, քառակերպիցըն նման.

Ի վերնայարկըն սորա հիանըշմար քերոբիմք,

Եւ ստորակայն՝ ախճակապք, յառեալք ’ ի նա եւ կըճեայք։

Նոր Սողոմոն արքային գահաւորակն ’ ի սմին,

Յորոյ վերայ զենանի մարմին եւ արիւն Անմահին.

Մահացելոցս կենարարն, մեղուցելոցս քաւարան,

Եւ տարագրելոցս հաշտարան եւ ’ ի գըլուխս յօդարան։

Այլ դու դշխոյ պաշտելի, բնաւից կուսից իսկուհի,

Ընկալ ըզբանս աղերսի եւ կարկառեա օրհնելի … ։

Արեւելեանն այն մոգուց աստղահրաւէրն եկելոց՝

Հաւատ եւ յոյս մեր եւ սէր՝ գեր նոցայոյն քեզ նըւէր.

Մըսրոյն նըման երկնանման՝ յորում եդաւ Աստուած Բանն՝

Լիցին եւ  սիրտք մեր արժան՝ լինել նըմին օթարան ». եւ այլն։

[4] Հանգոյն հօրեղբօրն եւ եղբայր Ֆիմեայ՝ թագաժառանգն Լեւոն ( Բ ) ՝ ընծայէր քեռն սիրելւոյ աւետարան մի չքնաղ, գրեալ հրամանաւ Կոստանդնի կաթողիկոսի յամի 1249. յորում ճոխագոյն եւս ծանուցանի, զի յամի իբր 1263, « Բարեփառ կայսերածին ծիրանածնունդ աստուածապահ քաղաքին Սաիտոյ Տամ Ֆիմի, դուստր բարեպաշտ թագաւորին Հեթմոյ, յաղագս սատանայական պատերազմացն՝ եկն յաշխարհս Կիլիկեցւոց, առ հայրն իւր եւ առ աստուածասէր եղբարքն, Պր. Լեւոն եւ Պր. Թորոս, ուստերովք եւ դստերովք … Եւ զի տրտմեալ էր Տամ Ֆիմէ՝ վասն վշտացն որ ժամանեցին նմա, աստուածասէր եղբայր նորին Պր. Լեւոն ետ զաստուածախօս աւետարանս նմա՝ ’ ի մխիթարութիւն », եւ այլն։ Պատճառք վշտաց տիկնոջն են նուազել տէրութեանն Սիդոնի, է ինչ որ թշնամեաց բռնութեամբ, եւ է որ իւր իսկ առնն ( Յուլիանու ) վաճառելով օտարաց, ընդ որ ծանրացասումն եղեւ հայրագիր նորա Հեթում արքայ։ ­ Երջանի՜կ պայազատք՝ որոց կարողագոյն սփոփանք սրտի՝ էին մատեանք հոգեխօսիկք, այլ եւ գեղեցկազարդք, նկարէնք, եւ սրբազանից ձեռօք կամ հրամանօք գրեալք։

[5]             ՅԷջմիածին յիշին ( Թիւ 219) Աստուածաշունչ մատեան գրեալ ’ ի Յովհաննէ, յամի 1288. միւս եւս ( Թիւ 149) գրեալ վասն նորա յամի 1270. եւ Աւետարան գրեալ ’ ի նմանէ յամի 1287 ( Թիւ 227) ։

[6]             Ի տան ազնուատոհմն Ապրոյեանց ’ ի Զմիւռնիա պահեալ էր երբեմն, ոչ գիտեմ թէ եւ արդ, այս մատեան։

[7]             Այս աւետարան պահի արդ յարքունի գրատան Մոնագոյ մայրաքաղաքի Պաւարիոյ։

[8]             Յաւագ իշխանաց եւ ’ ի սոյն իսկ զարմէ թագաւորահօրն էին սոքա, որպէս վկայէ Պատմիչն թագաւորական, թէպէտ եւ յոյն ասիցէ զՍմբատ, որպէս կոչէ եւ զայլս ոմանս ’ ի Հայոց, վասն ծիսի ինչ կրօնիցն։ Տակաւին « տղայ գոլով հասակաւ », յամի 1263, ըստ Պատմչին մերոյ, առաքինացաւ սա ’ ի մարտին Մանիօնի ընդդէմ Խարամանին, եւ գովեցաւ եւ պարգեւելով յարքայէն եւ յարքայհօրէն՝ առաքեցաւ առ մայրն եւ առ եղբարս իւր։

[9]             « Ի Թվին Հայոց ՉԼԵ գրել ետու զսուրբ տառս երից գրչաց, որոց Տէր Աստուած ողորմեսցի. ամէն։ Որոց յոյժ բաղձայի լուսալիր մտաց սոցա եւ անսայթաք իմաստից, յար ընդ իս կալոյ սակս. զորս եւ ’ ի մի տեղ հաւաքեալ, զՂուկասուն՝ յԻգնատիոսէ, եւ զՅովհաննուն ’ ի Նանան սարկաւագէ, զՅայտնութեանն ’ ի Թետալիոսէ եպիսկոպոսէ, զԷր ընդ եղբարսն ’ ի Ներսէս եպիսկոպոսէ Տարսոնի. զի առձեռն պատրաստ բնաւին գտցի բանասիրաց եւ աշխատասէր ժիր մշակացդ աստուածատունկն այգւոյ … Աղաչեմ խնամ եւ գութ եւ մեծարանս առնել սմա՝ իբր Աստուծոյ պատգամաւորի եւ հոգւոց ծնօղի. մի՛ մրճոտել, մի՛ պատառել, մի՛ մերկ ընկենուլ », եւ ա՛յլ նման սոցին աղերսք։

[10]           Ա՛յլ նոր գրիչ Մողոն ընթերցեալ է զանունս։

[11]           Առանց ինչ այլոյ մակադրական անուան սոսկ է Տէր Յովհաննէս կոչումն, եւ այլ ինչ քաղաքական յիշատակք ժամանակագրին՝ յոյժ հաւանօրէն զԱրքայեղբայրս ցուցանեն. թէ եւ սուղ ինչ երկբայս ածցէ Մովսէս վարդապետ մեկնիչ ժամագրոց, որ յամի 1293 ասէ մեռեալ զխնդրող գրոց մեկնութեանն՝ Յովհաննէս Րաբունապետ, որ՝ ոչ գիտեմ սա՞ իցէ թէ ա՛յլ ոք։