Սիսուան

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

147. Պատմական դէպք

Որքան վաճառակցութիւն Արեւմտեայց յաւելոյր զօգուտ Հայոց ` մտերմութեամբ նոցին եւ նիւթական շահուց, այնքան եւ գրգռէր զատելութիւն Եգիպտացւոյն. զի խոչ ընդ ակն լինէր յղփացելոյն Աղեքսանդրիոյ ` նորածին դշխոյն Ծովուն Հայոց, Այաս. զորոյ պայծառութիւն ` գրեաթէ հանապազ խաւարեցուցիչ համարելով նաւահանգստաց եւ շահաստանի իւրեանց, բազում անգամ հնարս հնարեցան սուլտանքն ` կամ իսպառ խափանել զայն, կամ մանաւանդ թոյլ տալ բարգաւաճանացն ` այլ մասնակցիլ շահուցն, դաշամբք եւ զինու զօրութեամբ: Զառաջինն Փնտուխտար սուլտան (1274-5) ’ ի մեծի արշաւանին խանգարեաց եւ զԱյաս, յորմէ փախուցեալ նաւուք 2000 ոգիք ` ծովակուր կորեան: Յետ սակաւուց Քէլաուն Մանսուր սուլտան ` յելս 1281 ամի ասպատակ սփռեաց, կամ թոյլ ետ ասպատակել Թուրքմանաց եւ Քրդաց, խրոխտացեալ ընդ յաղթութիւնն ’ ի վերայ Թաթարաց ’ ի Հեմս, (30 հոկտ. ), որոց նիզակակից էին Հայք. եւ արդ ’ ի գալ ասպատակին ` խոյս ետուն բնակիչք Այասոյ եւ զերծան ’ ի Բերդն ծովային, զոր ոմն ’ ի լատին պատմչաց Նոր բերդ կոչէ յայսմ նուագի [1]. այլ ցամաքն յաւար եւ յաւեր մատնեցաւ. բայց ’ ի դառնալ ասպատակին մեծագոյն եւս աւարաւ ` ’ ի կողմանց Թիլն Համտընոյ, Հայք դարանեալք ’ ի կիրճս ` ոչ միայն զաւարն թափեցին, այլ եւ զաւարողսն կոտորեալ ` զկապուտ կողոպուտ զինուց նոցին եւ կառափունսն անգերծս ` ընծայ առ Ապաղա ղան առաքեցին [2]: Ի նմին ժամանակի լուեալ դաշնակցաց քրիստոնէից զվտանգ քաղաքիս, առաքեալ էին հարիւր ձիաւոր յօգնականութիւն. այլ թէ հասի՞ն ’ ի դէպ ժամու կամ գործեցի՞ն ինչ ` ոչ գիտեմ: — Յետ քսան ամաց ( յ ’18 յուլիսի, 1305), ըստ սմբատեան պատմութեան, « Կոտորեցին զօրքն Հայոց եւ Պարոնն Հոռոմոց Խազանճուխն ( կուսակալ Թաթարաց ), զզօրքն Մսրայ ` ’ ի մօտ ’ ի յԱյաս, որ էր թիւ հեծելին Մսրայ չորեքտասան հազար այր ». ըստ այլոց եօթն հազար: Զայս արարեալ կրօնաւորելոյն Հեթմոյ Բ, եգիտ փաստս չքմեղութեան, եւ հաճեցոյց զսուլտանն ’ ի պայմանս հաշտութեան: — Դարձեալ յետ հնգետասան ամաց, 1320, « Եղեւ շմոր. զի զօրք Մսրայ աւերեցին զԿիլիկիայս. ( եւ ) կոտորեցին զօրքն Հայոց զզօրսն Մսրայ առաջեւ Բարիքարկու? եւ ’ ի սահմանս Այասու »: Այլ ’ ի նմին ամի յորում մեռաւ արքայն Օշին եւ թագաւորեաց տղայահասակ որդին Լեւոն Դ, երիցս եւ չորիցս յարձակեալ էր Եգիպտացւոց յայլեւայլ կողմանս աշխարհին Հայոց. եւ սաստկագոյնս յետ երկուց ամաց (1322) յամսեան ապրիլի, նիզակակցութեամբ եւ Դիմուրդաշ Թաթարի եւ Թուրքաց ` գումարեցան մրրկօրէն ’ ի վերայ Այասոյ, իբրեւ երեսուն հազար հեծելոց, ըստ գրելոյ Յովհաննու Քահանայապետի [3], եւ բուռն պաշարմամբ տիրացան Ցամաքային բերդին. իսկ Ծովայնոյն ` յետ երկար ոգորման եւ բազում դժուարութեամբ (’ ի 23 ապրիլի ). զի դղեակն ` զոր Արաբացի պատմիչք Ատլազ կոչեն, ըստ նոցա բանից ` պարիսպս ունէր ստուարս երեքտասան կանգնաչափ, պղնձեայ եւ կապարամած դրամբք ամրացեալ: Յիշատակագիր մի մեր ’ ի նմին ամի ` գրէ վասն սոցա. « Բազում զօրօք եկեալ յաշխարհս Հայոց, եւ զ մեծ հռչակաւոր քաղաքն Եգիաս աւերեալ, եւ հրով այրեալ զ բերդն, եւ զ մինայն նաղմեալ ( պեղեալ ) փլուցին. եւ բազում գերիս տարեալ քրիստոնէից, եւ զայլս սրով սպանեալ » [4]. բայց եւ ոչ սակաւք ոմանք ապրեցան յառաջագոյն զերծեալք ’ ի Կիպրոս ` կիպրացի նաւուք, զորս անյիշաչարութեամբ առաքեալ էր Հենրի թագաւոր, երբեմն բանտարկեալն եւ նեղեալ ’ ի Հայոց: Շարունակողն Սմբատայ համառօտիւ ասէ. « Պաշարեցին զնա ( Այաս ) եւ առին զմինայն [5], եւ բազում քրիստոնեայս գերեցին »: Ա ' յլ ժամանակակից յիշատակագիր նոյնպէս համառօտիւ, այլ ստուգագոյն եւս. « Յապրիլն ( ամսեան ) աւարեաց Մսրայ սուլտանին զօրքն զԱյասայ մինայն, եւ զկնի երկոտասան աւուր ` զ Ճզոր ». այսպէս յապաւելով զկարեւոր բառն, զոր կարծեմ իմանալ զկղզին, արաբ բառիւ ճէզիրէ:

Մանրապատում եւս առնէ զանցս առման Այասոյ ` ժամանակակից պատմիչն եւ թարգման ` Ներսէս Պալոն, կարեւոր բանիւք, թէ եւ աղաւաղ շարամանութեամբ. « Զկնի մահուան բարեպաշտ թագաւորին Հայոց Օշնի … Տամուրտաշն բազում հեծելօք, աւելի քան 30, 000, եւ բազում հետեւակօք, այսինքն ամենայն ուրտուիւն ( բանակաւն ) իւր, յակամայ եւ բռնութեամբ ` ’ ի յաշխարհն Հայոց ’ ի Կիլիկիա մտաւ. եւ բազում աւեր արար, սպանութիւն եւ աւար, եւ բազում ջանս եդ ` եթէ ամրոց ինչ կարիցէր առնուլ, բայց ոչ կարաց: Այլ եւ ’ ի նոյն Հայերոյն ` Թաթարնին բազում պակասութիւն եւ կորուստ ’ ի յոմանս անցս եւ ’ ի կիրճս ընկալան. եւ եթէ ոչ էր լեալ զի ասէր Տամուրտաշն, եթէ սիրելաբար եւ ’ ի տեսութիւն եմ եկեալ, եւ վասն այն զի երկնչէին Հայերն յայտնի վնասել Թաթարին, թէ չիք ` զամենայն կոտորել էին եւ սպառել: Եւ իբրեւ ել Տամուրտաշն ’ ի Հայոց, ’ ի ձմերայնոյ գոլով, ’ ի գարունն մերձակայ ` ապրիլի էր քսան, զօրքն սուլտանին ԽՌ (40, 000) հեծեալս եւ այլ այնչափ հետեւակս եկին ’ ի նոյն երկիրն Հայոց. եւ եկեալ ’ ի քաղաքն Էգիոյ, որ է Այաս, յերկրորդ օրն ` յօր տօնի Սրբոյն Գէորգեայ, 23 ապրիլի, առին զՄինայի բերդն. զի ծովն ցամաքեցաւ եւ ’ ի ներս գնաց. եւ Տաճըկնին ’ ի ծովէն եկին եւ կտրեցին զճանապարհն որ ’ ի ներսի բերդն. եւ ’ ի ծովն ոք չկարէր գնալ. եւ գերեցին անդ բազում անթիւ անձինք եւ անբաւ աւար առին. եւ ապա նստան սղարելով ’ ի վերայ Ներսի բերդին. եդին բաբան, եւ զամենայնն ’ ի փուլ ածին. եւ զամենայն դրունս եւ զ պէչքայաթսն? ( կամ պէչքնիւթսն ) [6] քաղաքին բերեալ ` կարմունճ կապեցին ընդ ծովն ’ ի ներս, մինչ եկին մօտ պարսպի բերդին. եւ նետախորով [7] առնէին զմարդիկն ` որ փայլէին ’ ի դրանն կողմն դղեկին, որով յամենայն կողմանց սաստկացաւ մարտն: — Այլ եւ թագաւորն Կիպրոսի առաքեաց խալէս ինն ` յօգնութիւն քրիստոնէից, որք կորստեան եղեն պատճառ քան փրկութեան. քանզի ամենայն ոք որ փախչէին ’ ի բերդէն. ընդունէին եւ առնուին, եւ զամենայն ինչս եւս որ լինէր իսկ ` զի ոչ ոք մնաց ’ ի բերդն ’ ի քաղաքացեացն. այլ իւրեանց ընչիւքն գնացին ’ ի խալէքն: Իբր այս լինէր ` ’ ի գիշերի հուր արկին ’ ի բերդն, եւ թողեալ ’ ի բաց գնացին ընդ ծովն: Այսպէս կորեաւ Այաս ` երկոքին բերդովն իւր, գերեալ ’ ի Տաճկացն: — Զայս աղէտ կսկծանաց ` իբրեւ լսէր Պապն Ճօհաննէս, առաքեաց 30, 000 ֆլոռինս ոսկոյ, զի դարձեալ շինիցեն զբերդն Այասոյ. որ եւ առեալ զայն Հայոց, եւ բազում յոյժ յաւելին ’ ի վերայ, եւ շինեցին զբերդսն զայնոսիկ ` առաւել յոյժ ամրագոյն եւ բարձրագոյն. եւ եկաց իբր զամս վեշտասան. եւ ապա (1340)… դարձեալ եկին Տաճկնին ` մեծաւ սաստիւ, զի զամենայն Հայք առցեն: Որ եւ երկուցեալ Հայերոյն ` կամաւ ետուն զԱյաս, եւ զայլ ամենայն բերդս եւ զերկիրն որ ( էր ) իւրեանց կողմէ Ջահուն գետոյն »: — Յաւելու եւ այլուր պատմիչս ` վասն քահանայապետական տրիցն, եթէ « Նոյն Պապս Յոհանէս ինքն եւ իւր գօլէճ կարտինալքն խարաճս արարին յինքեանս. զի կարտինալքն ամենայն ետուն 12, 000 ֆլօրին, եւ Պապն 18, 000, որ լինէր 30, 000 ֆլօրին. զոր յղեաց սա ’ ի շինութիւն Այասու: Զոր եւ արարին իսկ Հայերն. զի շինեցին զբերդն Այասու ամրագոյն քան զառաջինն եւ գեղեցիկ »: Յայլում օրինակի պատմութեանս ` որոշակի եւս ասի. « Յապրիլի 23 առին զ Բերդն մինային ( նաւահանգստին ), եւ զքաղաքն Այաս, եւ գերեցին անթիւ անձինք. եւ զկնի 23 աւուր ` առին զ Բերդն ծովին, զոր ’ ի բաց թողեալ էին քրիստոնեայքն եւ գնացեալ: Իսկ իբրեւ այս լինէր եւ զկնի երկու ամի հաշտութիւն արարին Հայերն ընդ Տաճիկսն »:

Ի նոյն աւուրս գրելով Բարսղի վարդապետի ’ ի Մաշկեւոր վանս ` զՄեկնութիւն աւետարանին Մարկոսի, ուրեք ուրեք յեռու ’ ի ճառսն զյիշատակ աղետիցն, այլ ընդ նմին եւ քաջալերս. յորս նշանաւոր է այս բան, թէ եւ յիշեալն ’ ի նմին տեղիք ոչ քաջ ծանօթք. « Ուր այնքան բազմութիւնք հաւատացելոց սպանան յանհաւատից, տե ' ս ` թէ ո՜րքան տեղիքն այն հաճոյ եւ սիրելի է Քրիստոսի. ուստի յայտ է թէ Պուրճքն Եղիային եւ Ճանկալէսին ` չեն փոքր քան զեկեղեցին Նիկոմիդացւոց, ուր երկու բիւրքն վասն Քրիստոսի հրով այրեցան. այլ եւ մեծ եւ զարմանալի ». մարթ էր կարծել սխալմամբ Եղիայ գրել զ Եգիայն. քանզի եւ ’ ի նմին բանի գրիչն, ըստ մերոյս օրինակի, փոխանակ երկու բիւրք գրելոյ գրեալ է երկու բեմքն. նաեւ առաջին յիշատակագիրն ` յետ գրելոյ զաւերն եւ զայրելն Եգիասայ, յիշէ զմիւսանգամ ասպատակ Թուրքին ’ ի Մլունն ( Մոլեւոն ) բովանդակ, որ « եւ հրով այրեաց երկու պուրճ, եւ բազում քրիստոնեայք հրով կատարեցան …»: Թողլով ընդ երկբայութեամբ զտեղի երկոցուն նորանուն բրգանցս ` ընդ Այաս եւ ընդ Մլուն, արգահատեսցուք տակաւին ’ ի վերայ այրիացեալ եւ որբացեալ դշխոյի Ծովուս Հայոց, յուսադրական բանիւք նորին Բարսղի. « Յորժամ առաւ, ասէ, Այաս. եւ կարծեցաք թէ երկիրս աւերելոց է ( իսպառ ), եւ ամենեքեան սատակելոց եմք, ո՞չ առաւել տրտմէաք ». եւ յառաջելով յերկասիրութեանն, որպէս թուի յետ տարեւոր ժամանակի ` արիագոյն ոգւով գրէ. « Այժմ գաւառս Կիլիկիոյ գեղեցիկ եւ պայծառ երեւի նեղութեամբքն … մանաւանդ տեղիքն այն ` ուր կոտորուածք եւ սպանութիւնքն գործեցաւ. եւ բուրէ ’ ի նոցանէ այնքան զարմանալի հոտ, մինչ զի Տէրն եւ արարիչն ամենայնի ` հոտոտեցաւ ’ ի հոտ անուշութեան »: — Վարդապետական մխիթարանք. այլ չէր մարթ գրել զայդոսիկ ` եթէ ոչ տեսանէր ’ ի ծիրանաներկեալ կապուտակային ալեաց անտի վերականգնել զցանկալին Այաս. որում ոչ հակառակեցաւ եւ ինքն յաղթողն եւ աւերածու սուլտանն Նասիր. կամ գորովեալ, կամ զապագայ շահ իւր նկատելով, եւ կամ ակն ածեալ ’ ի վրէժխնդրութենէ նոցին իսկ Հայոց. յորոց գունդ մի վեցհարիւր արանց երիցս մարտուցեալ ’ ի միում աւուր ` այնքան ’ ի նեղ արկ զբազմութիւն զօրացն, մինչեւ հարկ լինել կոչել յօգնութիւն զաւերիչս բերդիցն Այասու. եւ այլ գունդ մի կորովի երկերիւր արանց դարանեալ ’ ի կիրճս լերանց ` զդէմ կալաւ ութեւտասն հազար հեծելոց, եւ կոտորեաց իբրեւ վեց հազար յայլազգեացն, ըստ գրելոյ Յովհաննու Պապի ’ ի կոնդակին, որով քաջալեր եւ յորդոր կարդայր քրիստոնէից յօգնութիւն Հայոց: Ապա հաւանեցաւ սուլտանն ոչ միայն թոյլ տալ վերաշինութեան Այասոյ ` այլ եւ սատարել իւրովք գանձուք. բայց պայման եդեալ դաշամբք ` զի մի ' շինեսցի Բերդն ծովային, եւ զի զատ ’ ի տարեւոր հարկէն ` զոր արկ ’ ի վերայ աշխարհին (1, 200, 000 դրամ կամ 50, 000 ոսկի ֆլորին ), հատուսցեն եւ 100, 000 դրամ վասն Այասոյ. իսկ ըստ այլոց ` զկէս բաժի Այասոյ պահանջէր: Եթէ զնոյն բան ցուցանեն երկոքին պահանջքն ` ապա 200, 000 դրամ գումարի տարեւոր հաս բաժիցն Այասու, որ ըստ նիւթական արժողութեան դրամոյն չէ մեծ ինչ, այլ ըստ յարգի ոսկւոյ ժամանակին թերեւս իցէ իբր 350 կամ 400, 000 ֆրանգ. այլ ինձ թուի թէ առաւել յոյժ էին արքունի հասք բաժիցն այնոցիկ, ըստ յառաջագոյն ցուցելոցս ( յէջ 386 ): — Յորդոր Քահանայապետին Հռովմայ եւ մխիթարութիւն զոր գրեաց ուրոյն առ նորընծայ թագաւորն Լեւոն, առ Պայլն Օշին, առ ուխտս եկեղեցւոյն եւ առ ժողովուրդն, եւ նպաստ դրամական, ( զի պատուիրեաց նուիրակաց իւրոց առնուլ վասն նոցա փոխ ’ ի Պարտի ընկերութենէ Փլորենտեայց, 30, 000 ոսկի, եւ զմասն մի ծախել ’ ի շինութիւն Ծովային բերդին Այասոյ, յոր թելադրէր եւ վենետկեցին Սանուտոյ բարեկամն Հայոց ) [8], եւ խոստումն խաչակրութեան կամ հակառակելոյ ընդդէմ Եգիպտացւոց, այս ամենայն խրախուսեցին զՀայս ` փութով ձեռն արկանել ’ ի վերականգնումն երկոցուն եւս ամրոցաց Այասոյ. եւ ’ ի գլուխ իսկ հանին յետ սակաւ ամաց, զանց արարեալ զերեքտասանամեայ կամ զհնգետասանամեայ դաշամբք զինադուլ հաշտութեանն, եւ երկուստեք մեղադրէին միմեանց առաջին լուծողս լինել. բայց ցամս ութ երեւի մեղմեխանօք վարել կամ երկդիմի քաղաքավարութեամբ, ակն եդեալ մերոցս ’ ի դանդաղկոտ օգնութիւն արեւմտեայց եւ ’ ի խոստմունս Քահանայապետին, մինչեւ ցամն 1330 կամ 1331. յորս ` յայտնագոյն նշմարին գրգռումն Եգիպտացւոց [9], այլ եւ շփոթք ինչ ոչ քաջ ծանուցեալք ` ’ ի Հայս, եւ խռովութիւն սոցա ընդ Վենետկեցիս, զորս զզուէին եւ նեղէին. յիշի եւ զուրումն ( Պետրոսի Բիծծոլոյ ) հատանել զձեռս, վասն օգնելոյ նորա զերծուցանել զբանտարկեալն վասն պարտուցն ` զհամազգի իւր ( Մարկոս Գոնդարինի ): Ծերակոյտն առաքեաց աղերսաւոր առ թագաւորն, եւ ուր ուրեմն հաշտեցան ` նորով դաշնադրութեամբ կամ պարգեւագրով Լեւոնի Դ, յամի 1333, ’ ի 10 նոյեմբերի:

Յայսմ միջոցի իբր յամի 1331 աւանդէ ժամանակագիր ոմն նոր ` միւսանգամ անկեալ Այասոյ ’ ի բուռն Եգիպտացւոց ` հանդերձ մնայիւն. այլ շփոթէ ընդ առաջին դէպսն. թէպէտ եւ ստուգիւ յայսմ ժամանակի ստէպ թղթակցութիւնք լինէին եւ աղերս Հայոց առ արեւմտեայս. եւ ըստ ոմանց ` անձամբ իսկ գնաց Լեւոն առ Փիլիպպոս Վալուայ թագաւոր Փռանկաց, եւ ընկալաւ 10, 000 ոսկի ֆլորին ’ ի նպաստ շինութեան բերդորէիցն. երթալն ոչ է հաւանելի, այլ ստուգիւ առաքեալ էր Լեւոն դեսպանս առ նա, զորս ` եւ Քահանայապետն Յովհան ` յանձն առնէր առ նոյն, եւ ծանուցանէր զայս առ Լեւոն ` թղթով (’ ի 16 օգոստ. 1332). իսկ դեսպանքն երկու ամսօք յառաջ հասեալ էին ’ ի Բարիզ, եւ Փիլիպպոս ` ’ ի 11 յունիսի գրէր խնամով պատուէր առ գանձապետս իւր, տալ զմեծ զայն գումարն (10, 000 ոսկի ) [10], պայմանելով բաժանել յերիս ամս, երկիցս ’ ի տարւոջ: Նոյն Քահանայապետ Յովհաննէս ` բաց ’ ի տրիցն (30, 000 ոսկւոյ ), հրամայեաց եւ Խաչակրութիւն քարոզել յօգնութիւն Հայոց. հաւանեցան թագաւորք Փռանկաց, Պոհեմիոյ, Նաւարրայ եւ Արագոնի, զորս ստէպ գրութեամբ ստիպէր Պապն ’ ի նոյն. այլ զի եւ դրամական ինչ խնդիր կայր ’ ի միջի, եւ ոչ միաբանէր ընդ նմա թագաւորն Փռանկաց ` կաղայր գործն եւ ’ ի դերեւ ելանէր. եւ յերկարել իրացն եւ ’ ի հռչակել համբաւոյ խաչակրութեանն, համարձակագոյնս գրգռէր սուլտանն զդենակիցսն ` Թուրքս եւ Խարամանս ` արշաւել ’ ի Հայս, հանդերձ իւրովք ասպատակօք. զայրացեալ եւ Այասցոց յանդադար հինէ նոցին ` յամին 1335 կոտորեցին զմշակս եւ զստրուկս այլադենս որ ’ ի սահմանս իւրեանց [11]. եւ աստի առաւել եւս գրգռեալ Եգիպտացւոցն ` ասէին ցՀայս. « Ձեր Այասցիքն զխատմին եւ զդանըշմներն սպանել են. ամ մենք զքէնն ’ ի ձեզ պիտի հանենք. եւ ամենքս ’ ի դող կանք ». կամ, « Այասու խատիմի քրիստոնէքն ` զԱյասու խատիմի Տաճկնին են կոտրել. ամ մենք զձեզ պիտի սպանէնք ». եւ համբաւ հնչէր, թէ ` « Հարիւր հազար Տաճիկ կու երթայ ’ ի Սիս » [12]: Եւ արդարեւ ’ ի նմին ամի յամսեան օգոստոսի ` յորում խոստացեալ էր Փիլիպպոս թագաւոր Փռանկաց ’ ի չու անկանել ընդդէմ Եգիպտացւոց, սոքա մտին ’ ի Հայս, եւ նուաճեցին գրեաթէ զամենայն քաղաքս. եւ ամս երկու անդադար նեղէին, մինչ թագաւորն Լեւոն պնդադեսպանս առաքեալ առ սուլտանն ջանահնար լինէր թափել զերկիրն, տալով նմա տուրս եւ հարկս. այլ ոչ զիջանէր Եգիպտացին, սադրեալ յաւէտ յամիրայէն Հալպայ ` յառաջնորդէ զօրաց իւրոց. մինչեւ անհնարին թաղծութեամբ « անճարկեցաւ ( Լեւոն, ըստ բանից թղթագրի իւրոյ Վասլի ), ու կատարեաց զսուլտանին կամքն. ու երետ ` զոր կտրէր Ջահան ( զամենայն արեւելակողմն գետոյն ) բերդերովն, ու զերկիրն, ու զպանծալիս այս Այաս, զոր բազում ծախիւք շինեալ էր »: Այս եղեւ յամի 1337 կամ 1338. եւ անկան դաշամբք ’ ի ձեռն Եգիպտացւոց ` երկոքին բերդք Այասոյ, եւ ընդ նոսին ` Հարուն, Կովառա, Սարուանդիքար, Համուս եւ կոչեցեալն Նուճէյման: Ժամանակակից պատմիչն Ներսէս Պալոն ` գրէ. « Զօրքն սուլտանին Եգիպտոսի եւ բռնաւոր ամիրայն որ կոչի Մէլէք Յումար, հասեալք ’ ի Կիլիկիա վեշտասան հազարօք զօրաց հեծելոց, եւ նստեալ մերձ առ քաղաքին Էգիայ, որ է Այաս, եւ ոչ գնաց մինչեւ ետուն ’ ի նա զքաղաքն Այասոյ, եւ եւս զամենայն երկիրն ` յայնկոյս գետոյն Ջահոյն կոչեալ, զոր էր ’ ի կողմանէ նոյն Տաճկացն. որ էրն դղեակս, պուրճս եւ ամրոցս չորեքտասան ամենայն իւրեանց սինոռօքն, ետուն ’ ի Տաճիկսն պայմանաւ եւ կամօք »: Նոր տարէգիրն ` 16 դղեակս եւ ամրոցս ասէ: — Լռեցին յայնմ հետէ յիշատակք եւ երթեւեկք վաճառականաց արեւմտեայց ’ ի շահաստանն համաշխարհի ` Այաս, յորմէ խոյս տուեալ էին շտապաւ. մինչեւ թողուլ Վենետաց զհատուցումն պարտուց իւրեանց առ եգիպտացի վաճառականս, ( յորոց գնեալ էին բամբակ ), եւ մուրհակքն մնային ’ ի բաժտանն. ստիպեցաւ թագաւորն Լեւոն հատուցանել ` առաւելաւ հանդերձ, եւ ’ ի բաց արձակել զվաճառականսն այլազգիս, եւ գրել ’ ի Վենետիկ (1 մարտի 1341), առ Դուքսն, առաքելով զցուցակ հաշուին եւ զպահանջից իւրոց, որ եղեւ 16, 000 թագուորին:

Բայց Այաս ` որպէս վիշապ բունեալ ’ ի ջուրս ` թուէր տակաւին եռալ զեռալ ճգնել ճողոպրել ’ ի ձեռաց ճնշողացն [13]. ընդ որոց յիշի դարձեալ մաքառել Հայոց ` յամս 1341-2. յորում ժամանակի սրտաբեկ մեռաւ Լեւոն յերիտասարդական տիս հասակի, եւ հակառակութիւնք արեւմտեայ պետութեանց ընդ միմեանս, եւ խնդիրք կրօնականք յուզեալք ընդ Հռովմ եւ ընդ Սիս, ջլատեցին զնշխարեալ զօրութիւն մերոցս:

Սակայն հուսկ անգամ մի եւս ամբարձ Այաս զհայապսակ գլուխն ’ ի բազմածուփ ալեաց անտի, ոչ գիտեմ ո՛րպէս եւ ե՛րբ, եւ էր ազատ յառաջին ամս թագաւորութեան Կոստանդեայ Բ. այլ յետ ոչ բազմաց Կիւնտիւզ տոհմն Թուրքմանաց ` որ արածէր ’ ի մերձաւոր սահմանսն, մատնեաց վերստին ’ ի ձեռս Եգիպտացւոց. իսկ Կոստանդին փութով թափեաց ’ ի նոցանէ օգնութեամբ ասպետացն Հռոդացւոց եւ կարգապետի նոցին Աստուածատրոյ Կոզոնի (1347): Հնչեաց համբաւն յարեւմուտս. ուր եւ յետ հինգ հարիւր ամաց ` նորոգեցաւ օրինակաւ իւիք. զի կամեցեալ Լուդվիկ Փիլիպպոսի թագաւորի Փռանկաց ճոխացուցանել զթանգարան պատկերաց արքունի ապարանիցն Վերսայլի, եւ յաւէտ զԽաչակրաց սրահին, զատ յայլոց ետ նկարել, յամի 1844, եւ զայս դէպս ազատութեան Այասոյ ` օգնութեամբ Ասպետացն Հռոդոսի ( կամ Երուսաղեմի ), որպէս եւ տեսանի յառաջիկայ լուսատիպ օրինակիդ. նկարիչն Հանրի տը Լապորտ (Henri Delaborde) կենդանի գոլով եւ ’ ի ժամու գրութեանս, հարցեալ ` ծանոյց զպատճառսն, ցաւելով զի չեգիտ յայնժամ զոք հմուտ հայկական տարազուց ` առ ’ ի ճշգրիտ կերպարանել զթագաւորն Հայոց, որ տեսանի սպիտակազգեստ բազմեալ ’ ի գահոյս, եւ Եգիպտացիք առ ոտս նորա ` մատուցանելով զբանալիս քաղաքին Այասոյ [14], եւ քարտուղար թագաւորին առ պատուանդանի գահուն:

Ո ' րքան եւս ժամանակս մնաց յիշխանութեան Հայոց, կամ յորո ' ւմ ամի Տիւրոսս այս հայկական մատնեցաւ ’ ի սպառ ’ ի գերութիւն, ոչ է մեզ յայտ. այլ մինչեւ ցյետին ամս անուանեալ տէրութեան Հայոց, ցյետին շունչ ` որպէս բանիս կարգ է ասել, խոց անողջանալի էր կորուստ նորին. մինչեւ թագաւորն Հայոց կամ իշխանք ` յաշնայնի 1367 ամին հրեշտակ առաքեալ առ Պետրոս Ա թագաւոր Կիպրոսի ` ժամադիր եղեն յԱյաս, գալ տիրանալ բերդին, որ տակաւին շէն էր. եւ ըստ կենսագրի վարուց Կիպրացւոյն,

Alayas est un chastiaus

Qui est fors et puissans et bilaus.

Ville y a et siet sour la mer;

Et si vous vueil bien affermer

Qu’ads Ermins a fait maint ahan.

C’est l’eritage dou Soudan,

Et si est assis en la marche

D’Ermenie, et aux Ermins marche.

Դրամ Պետրոսի Ա, թագաւորի Կիպրոսի, յանուն Հայոց [15].

Եկեալ Պետրոսի նաւուք ` ետես ’ ի ցամաքի հինգ հազար հեծեալս եւ բազմութիւն հետեւակաց զօրաց սուլտանին. ընդ որս մարտուցեալ քաջութեամբ ` ել ’ ի ցամաք եւ վանեաց հարուստ մի եւս. այլ թշնամեացն ապաստանեալ ’ ի վիմուտս ` անյողդողդ մնային, եւ վտանգէին յոյժ զհեծեալս թագաւորին. յայնժամ ’ ի բաց թողեալ զերիվարս, եւ հետեւակօք յարձակեալ ` արար ’ ի նոսա կոտորած մեծ, եւ դարձաւ ’ ի վերայ բերդին. բայց հզօր ընդդիմութիւն գտեալ, եւ զի խոնջեալ եւս էին զօրք իւր, եւ պաշար նուազեալ, ձմեռն մօտաւոր, եւ օգնութիւն ’ ի Հայոց ոչ երեւէր, կացեալ անդ աւուրս ութ, եւ զքաղաքն յաւարի առեալ ` դարձաւ յետս. բայց իբրեւ յաղթող կամ իրաւացի՝ ’ ի միջնորդել Վենետաց եւ Գենուացւոց վասն հաշտութեան ընդ Եգիպտացւոց, պահանջէր ’ ի սոցանէ զծախս արշաւանին յԱյաս եւ ’ ի Տրիպօլիս (1368): Յաջորդ նորա եւ համանուն Պետրոս Բ, թուի յաջողեալ յետ իբր տասն ամաց, նուաճել միանգամ եւս զԱյաս յանուն Հայոց կամ քրիստոնէից. քանզի ’ ի վերայ տապանի քարտուղարի իւրոյ ` Փիլիպպոսի Մէզիէր (Philippe de Maizières) կոչեցելոյ, ( զոր Լեւոն Վերջին կտակակատար իւր կարգեաց ), գրեալ կայր եւ այս բան ( յեկեղեցւոջ Կելեստինեանց ’ ի Բարիզ, ուր եւ Լեւոն թաղեցաւ ). « Սա մեծաւ քաջութեամբ եւ յանդուգն ձեռնարկութեամբ կալաւ մարտիւ ` զատ յայլոց քաղաքաց ` եւ զԱյաս ’ ի Հայս ». Print par bataille et à ses frais les cités d'Alexandrie en Egypte, Tripoli en Surie, Layas en Arménie, Sathalie en Turquie, etc. եթէ ոչ շփոթիցէ ընդ Երկրորդին ` զգործս Պետրոսի Առաջնոյ:

[1] Castellum Novum ascenderunt in medio mari extructum.

[2] Ոհսոն, Պատմութիւն Թաթարաց, Գ, 535 ։

[3] Թուղթք Յովհան. ԻԲ, Գիրք Ի, 20 դեկտ. 1322 ։

[4] Յիշատակարան Շարակնոցի։

[5] Հրատարակողն ( Շահնազար ) սխալ իմացեալ է զմինայն՝ որ է նաւահանգիստ, եւ տպագրեալ է զ մին զայն, իբրու զԱյաս միայն, նոյնպէս միամտութեամբ թարգմանեալ է եւ Տիւլորիէ։

[6] Այլազգի բառդ կարծեմ նշանակէ զփեղկս պատուհանից կամ զերդիս եւ զաղխս, ըստ պաճա եւ քինէթ բառից։

[7] Անշուշտ ատրաշէկ տէգս եւ շամփուրս արձակելով։

[8] Բազում թուղթք են Սանուտոյի յորդորականք առ Քահանայապետն, առ ծիրանաւորս նորին եւ այլ աւագ եկեղեցականս եւ իշխանս աշխարհիկս, յօժանդակութիւն Հայոց, որով եւ համօրէն քրիստոնէից արեւելեայց, որոց խորհէին խաչակրութեամբ ’ ի թիկունս հասանել. եւ քանզի, ասէր առ ծիրանաւորսն, ’ ի դէպս դժուարինս նախ զմեծագոյն վտանգաց պատշաճ է զառաջս առնուլ, արժան է ուրեմն նախ քան զԱնցս խաչակրաց յազատութիւն Սրբոց տեղեաց, օգնել Հայոց նեղելոց ծանր ծանր հարկօք, կարգելով զգուշութիւն ’ ի վերայ ծովու. յորդորէր եւ զայլս միջնորդել առ սուլտանն՝ ’ ի թեթեւութիւն հարկին եւ ’ ի շինութիւն Այասոյ։ Յաղերսելն առ Քահանայապետն՝ ընդունել մարդասիրութեամբ զդեսպանս թագաւորին Հայոց ( զԵղ. Թադէոս, եւ զայլս ), պնդէ փութալ ’ ի պահպանութիւն ծովու, որով պարապ գտեալ Հայոց՝ կանգնեսցեն զբերդորայս Այասու. եւ փաստ եւս ընծայէ զայս, զի Փրկիչն մեր թէպէտ եւ ապախտ արար զբերդորէիւքն, այլ անվնաս պահեաց զթագաւորանիստն Հայոց. յայտ է թէ զի մի՛ յուսահատեսցին քրիստոնեայքն, ոչ իսպառ սպուռ տեսանելով կործանումն. եւ թոյլ ետ այլադենին տիրել այնմ մասին, որպէս զի ժրասցին քրիստոնեայք զգուշանալ ծովափանց՝ ձերով հրամանաւ. եւ մեծ եղիցին ձեզ շահք յայնմ պահպանութենէ՝ քան զծախս զոր առնիցէք յայն պահպանութենէ՝ քան զծախս զոր առնիցէք յայն սակս։ Յետ այսոցիկ գրէր եւ առ երիտասարդ թագաւորն Լեւոն Դ, յորմէ ընկալեալ էր գիր, քաջալերս, պատմելով որչափ ինչ արար եւ առնէ ոչ միայն թղթովքն, այլ եւ անձամբ երթալով եւ յորդորելով զթագաւորն Փռանկաց եւ զաւագանի նորին, զԿոմսն Հաննոնայ եւ զայլս՝ յօգնութիւն նորա, յոր սակս երթալոց էր եւ առ թագաւորն Անգղիոյ. յանձնեալ էր ստուգագոյնս զայսցանէ խօսել ընդ նմա թղթատարի իւրում Ուգոյի՝ որ ’ ի կարգէ Քարոզչաց, եւ նոցին իսկ դեսպանաց թագաւորին։ Ահաւադիկ ողջոյն իսկ թուղթն՝ իբրեւ վաւերական մի արգահատանաց Այասոյ.

«Serenissimo et Excellentissimo Domino suo, Domino leony, Dei gratiæ Armeniæ Regis, suus humilis et devotus Marinus Sanutus dictus Torcellus, de Venetiis, se totum promptum et avidum ad beneplacita regalia et mandata.

Regia noverit Celsitudo quod vestras recepi litteras cum gaudio, de quibus quamplurimum extiti consolatus. Et quia pius labor ex prosecutione continua commendatur, Magnificentiæ Vestræ significo, Deo cui nullum latet secretum, Ambaxiatoribusque vestris ad Papam, ac Domino Baldo de Spinola, attestantibus, quod pro succursu ac quiete bona Regni Vestri, meis expensis personalibus, cum magnis laboribus corporalibus, Dominum Summum Pontificem ac Cardinales, dominum etiam Regem Franciæ et sui regni consilij Comites et Barones, ac dominum Comitem Hannoniæ visitavi. Et quia secundum Beatum Jeronymum, Labor improbus omnia vincit, non adhuc cesso ipsos omnes prædictos ac etiam dominum Regem Angliæ, pro dicti Regni Vestri adjutorio, per meas acutissimas litteras visitare; prout dominus ac Frater Tadeus et socij sui Vestri nuncij, modo actualiter in Romana Curia, Vobis cum ad Vos redierint, referre poterunt viva voce. In quibus scripturis meis, sicut novit lator præsentium, Frater Ugo ordinis Prædicatorum, qui illas scripsit, informari omnes prædictos dominos solicite, de modo et ordine debito procedendi. Et illos ac alios prælatos et principes, ad Dei honorem et gloriam Vestramque ac Regni Vestri consolationem, intendo quantum in me est pulsare continue, donec misericordiarum et Deus totius consolationis effectum aliquem concesserit oportunam. — Conservet Vos Altissimus in Regnum Vestrum in omni fertilitate bonorum, per tempora longiora. — Si qua possum facere Vestræ grata Celsitudini, promto animo sum paratus. Non miretur Regalis quod ei a diu non scripserim: expectabam enim meliora transmittere, quæ nondum ad libitum evenerunt».

Datæ Venetiis, anno D. N. J. C. circa M. CCC. XXVI.

[9] Յայսմ միջոցի իբրեւ 1330-1 ամի գրեն արեւմտեայք ոմանք՝ տարօրինակ իմն գործ քաջութեան Հայոց, կոտորել իբրեւ 58, 000 Եգիպտացիս, եւ յինքեանց 7000 արանց անկանել. (Art de Vérifier les Dates).

[10] Ահաւասիկ պատճէն արքունի հրովարտակի թագաւորին Փռանկաց. «Philippes par la grâce de Dieu, roy de France, à nos amés et f'éaus les gens de nos Comptes et nos Tresoriers à Paris, salut et dilection. — Pour ce que nostre très chier cousin le Roy d'Arménie nous asegnefié que les Sarrasins de par de là le guerroyoient efforciement, nous voulons le faire aide, pour ce qu'il puisse mieux garder ses chastiaux et son pays, et resister aus dis Sarrasins; si que le dict pays d'Arménie, qui est pays convenable, si comme l'on dit, arecevoir nous et nos gens, se nous nous y transporterons pour le saint voyage d'Outremer, duquel faire, Dieu aydant, nous avons grant devotion et desir, soit retenu et ne puisse estre prins ou grevé par les Sarrasins mescreans; Avons donné au dit Roy et donnons de grace especiale par ces Lettres diz mille florins d'or de Florence, pour estre convertis en la garde de dicts chastiaux et pays; lesquels nous voulons que li soient payés, ou à son certain mandement, en trois ans — Si vous mandons que le dix mille florins dessus dis vous li assenez sur aucunes de nos receptes, et mandés à noz receveurs, sur lesquels vous les assenerés, qui les paient au certain mandement dout dit Roy, en trois ans prochains venans, à deux termes en l'an; c'est à sçavoir, à Noël et à la St. Jehan, le premier terme en commençans à Noël prochain venant. Et nous volons et vous mandons que iceuz diz mille florins ainsi paiés vous aloés ez comptes des ditz receveurs qui les paieront, en vous raportant les lettres par quoy vous les y aurez assenés, et quittance de ceuls qui les recevront pour le dit Roy, qui auront de li pouvoir de recevoir. — Donné à Paris le 11 jour de Juign, l'an de grâce Mil CCC trente deux».

Յաւելեալ ’ ի կռան հրովարտակին: Collatio hujus transcripti facta fuit in Camera Computorum, tertia die Julij, anno Domini M˚ CCCXXXII˚, cum Originali signato sic: «Par le Roy, a la relation de vous, de Martin de Essars, de Mons. Guy Chevrier, et des Tresoriers, Ja. de Boulay, par me J. de Noeriis, et me J. Aquilœ.

[11] Խատիմի ՝ Տաճիկ ասէ յիշատակագիրն։

[12] Զայսոսիկ գրէր ’ ի նմին ժամանակի՝ աբեղայ ոմն յԵրուսաղէմ։

[13] Հաւաքողն տարէգրութեանց՝ Մաղաքիա Դպիր, զնոյն դէպս կրկին գրելով ըստ այլեւայլ պատմչաց, թուեցուցանէ եւ յամի 1340 միանգամ եւս առեալ Եգիպտացւոց զԱյաս, սակայն շփոթէ ընդ առմանն յամի 1337 ։

[14] Հարկ է ինձ երախտեաց ծանուցանել աստանօր, զի ’ ի կամել իմում հայթհայթել զորպիսի եւ է օրինակ պատկերիս, զգացեալ երբեմն աշակերտեալն ինձ Պ. ՅԱԿՈՎԲ ՏԱՄԱՏ, ազնիւ մտօք եւ ճարտար մատամբք նկարեալ համահաւասար նախօրինակին, ամենայն մասամբք եւ երանգօք՝ ընծայեաց, եւ տուաւ աստ (’ ի Վենետիկ ) արեւատպել։ Չափ մեծութեան նկարին է 0, 80 Չ. ընդ լայնն, 0, 72 ’ ի բարձրութիւն։ Ի դիւանս թանգարանին Վերսայլի այսպէս գրեալ է վասն պատկերիս. Le royaume chrétien d'Arménie était près de succomber sous l'invasion des Sarrasins qui l'occupaient en grande partie. Le roi Constant avait envoyé demander du secours en Europe; le Grand-maître Dieudonné de Gozon répondit à son appel. Il envoya les troupes de la religion en Arménie et les Sarrasins furent complètement chassés de ce pays. - Tableau par Henri Delaborde, membre de l'Institut, secrétaire perpétuel de l'Académie des Beaux-Arts.

[15] Յամս անիշխանութեան՝ յետ մահուան Բ Կոստանդնի՝ հրաւիրեցին Հայք զՊետրոս Ա, քաջայաղթ թագաւոր Կիպրոսի՝ առնուլ եւ զթագ Հայոց. որոյ հաւաստիս ընծայէ դրամդ այդ, հատեալ թերեւս յետ կիսոյ 1368 ամի. ինքն սպանաւ յ ’17 յանուարի, 1369 ։