Սիսուան

134. Պատմական դէպք. Տեարք Կոռիկոսի. — Հեթում Պատմիչ

Օշին արքայեղբայր ` առաջին Հեթմեան տէր Կոռիկոսի ` որ ունէր ընդ ձեռամբ այլ եւս ամրոցս, որպիսիք էին Մանիօն եւ Միտիզօն, Կանչի, եւ այլք մանունք, մեռաւ յամի 1265 ’ ի 26 դեկտեմբերի, եւ թաղեցաւ ’ ի Տարսոն « առ պատուանդանի հօր իւրոյ »: Յաջորդեաց զնա որդի իւր Գրիգոր ` պատուեալ Պայլ աւագութեամբ [1], զորոյ յիշատակ ոչ գտի ’ ի պատմութեան. բայց ’ ի մատենի միում գրելոյ յամի 1280, ’ ի յիշատակարանի ուրեք եղծեալ անուամբ երեւին յետին տառք լն, նշանակ պայլ իշխանութեան, եւ սմա թուի պատշաճել. « Զ …. … լ … լն զորդի Աւշնի Տեառն Կոռիկոսոյ եւ եղբաւր թագ. Հայոց Հեթմոյ Առաջնոյ զթ … զստացող գրոցս յիշեցէք ’ ի Քրիստոս » [2]: Յետ այնր թուականի յաջորդեալ է եղբայր նորա ` հռչակաւորն Հեթում Պատմիչ եւ սպարապետ, եւ յետոյ միանձն եւ կանոնիկոս, հետեւող շաւղաց կրկին հօրեղբարցն ` Հեթմոյ թագաւորի եւ Սմբատայ Գունդստապլի եւ համանուանն իւրոյ եւ ժամանակակցի Հեթմոյ Բ, ըստ քաջութեան, ըստ գրասիրութեան եւ ըստ կրօնասիրութեան. զորս յայտնեն, նախ, մատեանքն գրեալք վասն նորա եւ հասեալք մինչեւ առ մեզ. որպիսի է տօմար մի յօրինեալ ’ ի Ստեփանոսէ երիցուէ ` որդւոյ Յովհաննու քահանայի, « Հրամանաւ թագազարմ իշխանին իշխանաց, բարեպաշտին եւ աստուածասիրին Հեթմո Տեառն Կոռիկոսոյ … ’ ի թուականիս Հայոց ’ ի ՉԼԶ ». 1287. այս մատեան պահի արդ ’ ի Վատիկան Հռովմայ: — Բժշկարան մի մագաղաթեայ, թարգմանեալ մասամբ յարաբացի լեզուէ, մասամբ յօրինեալ ’ ի Մխիթարայ Հերացւոյ, գրեալ յամի 1294, հրամանաւ նորին Հեթմոյ ձեռամբ ծերունւոյ Մրտիշցի Վարդի. ’ ի սկզբան, ’ ի միջի եւ ’ ի կատարածի գրոցն ` կարգէ զյիշատակարանքս նմանատիպ լուսագրեալս, յորոց հաւաստի ` զի ’ ի նմին միում ամի սկսեալ եւ աւարտեալ է գրչութիւն մատենին:

Երկրորդ, նորին ինքեան Հեթմոյ ինքնագիր գործք. յորոց ’ ի ձեռս մեր հասեալ է եւ տպագրութեամբ հրատարակեալ, « Ժամանակագրութիւնք երեք հարիւր եւ մէկ ամաց կարճ ’ ի կարճոյ, հաւաքեալ ’ ի զանազան Պատմութեանց, հայ, ֆռանկ եւ ասորի. շարագրեալ Պարոն Հեթմոյ տեառն Կոռիկոսոյ. եւ արար զայս բանք ’ ի թուին Հայոց » ՉԽԵ, եւ յամի մարդեղութեան Տեառն ՌՄՂԶ » (1296). բայց գոյ ’ ի նմին եւ նորագոյն յիշատակ սպանման Հեթմոյ Բ եւ Լեւոնի Գ, յամի 1307: Դուզնաքեայ ինչ է գրուածս, այլ զի յերից լեզուաց պատմչաց քաղեալ է, ցուցանէ զհմտութիւն հեղինակին եւ զընտրութիւն. եւ ոչ է անդէպ յուսալ, թէ ոչ միայն զայս դոյզն ինչ ժամանակագրութիւն, այլ եւ զդէպս յիշեցելոցն ` երկարօրէն եւս քաղեալ եւ գրեալ էր: — Այլ հռչակագոյն գործ նորա ` որոյ բնագիր հայ տակաւին ոչ է յայտնեալ, եւ կարծի գոլ յԷջմիածին, է թելադրեալն ’ ի նմանէ ’ ի լեզու Փռանկաց ` յամի 1307, ’ ի Բուադիէ քաղաքի անդր աշխարհի, առ Ֆալկոն ոմն, եւ յեղեալ յայլմէ փռանկէ (Jehan d’Ypre) ’ ի լատին, Պատմութիւն ինքնակալին Թաթարաց, (L’Histoire du Grand Empereur de Tartarie), կամ Ծաղիկք Արեւելեան պատմութեանց, (La Fleur des Histoires de la terre d’Orient), եւ ’ ի լատինն Liber Historiarum partium Orientis [3], որպէս մակագրի ’ ի խորագիրս, եւ բազում անգամ տպագրեալ է անդստին յառաջին կիսոյ ԺԶ դարու եւ այսր, ’ ի զանազան բարբառս, ընդ որս եւ առ մեօք ’ ի հայ յեղեալ ’ ի լատինէ: Կրկին մասունք են մատենին. յառաջնումն՝ ’ ի քառասուն եւ վեց կամ յիսուն եւ չորս գլուխս տայ համառօտիւ ծանօթութիւն զամենայն արեւելեայ թագաւորութեանց ժամանակին, ընդ որս եւ զՀայոց, եւ յաճախագոյն զԹաթարաց, վասն որոյ եւ բովանդակ մատեանն յանուն նոցա կոչի. յիշէ զնիզակակցութիւն երկոցուն ազգացդ ( Հայոց եւ Թաթարաց ), որով վանեցին զԵգիպտացիս, ինքեան իսկ հեղինակին մարտակից գոլով համանուան իւրոյ Բ Հեթմոյ. յերկրորդում մասին ` ճառէ զհնարից նորոյ Խաչակրութեան կամ զ Անցից ( բասաճ ) արեւմտեայց յայս կոյս ` յազատութիւն արեւելից, եւ զնուաճմանէ Եգիպտոսի. յոր սակս գրեալ էր եւ թուղթս. զորոյ միոյն պատճէն ` ընդօրինակէ քահանայապետն Կղեմէս Ե յիւրումն կոնդակի. եւ զայս ամենայն գրեաց ըստ խնդրոյ նորին քահանայապետի մինչեւ յԱւենիոն էր սա. ուր ` ասի գրեալ Հեթմոյ կամ տուեալ տեղեկութիւնս զՏաճարական ասպետաց, զորոց ` դատաստան մեծ եղեւ անդ եւ ապա դատապարտութիւն եւ բարձումն կարգին: Զմեծագոյն մասն ծանօթութեանց որ զԹաթարաց, վկայէ առեալ ’ ի զրուցաց երկոցուն հօրեղբարց իւրոց ` Հեթմոյ Ա եւ Սմբատայ Գունդստապլի, որոց անձամբ գնացեալ էր ’ ի Թաթարս. եւ կնքէ զպատմութիւնն յամի 1305, յետ մեծի յաղթութեանն ’ ի վերայ Եգիպտացւոց, գոհանալով զԱստուծոյ ` զի խաղաղեալ էին հայրենիք իւր ընդ խոհական տեսչութեամբ Հեթմոյ Բ եւ թագաւորութեամբ մանկանն Լեւոնի Գ որդւոյ Թորոսի. եւ այսու գոհութեամբ լքեալ զփառս Կոռիկոսի եւ զամենայն աշխարհի ` հրաժարէ, եւ երթեալ ’ ի Կիպրոս ` մտանէ յուխտ Պռեմոնստրատեան անուանեալ միանձանց, փոխելով եւ զանուն իւր յ Անտոն: Յետ երկուց ամաց կոչի ’ ի քահանայապետէն Կղեմայ յԱւենիոն, վասն վերոյգրեալ խնդրոց, եւ ընդունի ’ ի նմանէ զկանոնիկոսական պատիւ, ըստ ոմանց եւ զաբբայական, եւ դադարէ ’ ի վանս կարգին ` ’ ի Բուադիէ քաղաքի. այլ ե՛րբ եւ որպէս վախճանեալ իցէ, տակաւին անգիտելի մնայ: — Ասի գրեալ նորա եւ զ Մեկնութիւն Յայտնութեան գրոց եւ այլ ինչ եկեղեցական գրուած, եւ Քրոնիկոն թարգմանեալ ’ ի լատինէ. այլ եւ սոքա չեն քաջ ստուգեալ: — Պատմութեանն Արեւելից գտանին բազում օրինակք ձեռագիրք, յորս հռչակեալ է գրեալն ’ ի փռանկ լեզու ` յանուանեալ գեղեցկանկար մատենին Հրաշալիք աշխարհի (Les Merveilles du monde), որ պահի ’ ի մեծի մատենադարանին Բարիզու. առաջին էջն ` այս օրինակ ( Թիւ 146 ) պատկերեալ է ( Գունագոյն ) եւ գրեալ, կերպարանելով զՀեթում - Անտոն առ ոտս Կղեմայ Ե, առ որ մատուցանէ զգիրս իւր. որոյ խորագիր եւ սկիզբն է. Ci commence le Livre de la Fleur des Histories de la terre d Orient. Le quel Livre Hayton seigneur du Corc cousin germain du Roy de Armenie compilla par le commendement du pape Climent Quint (annee de J. C. ) mil troys cens sept en la eite de Poitiers. — Cestuy livre est divise en quatre partices. La premiere partie parle de la terre d' Asie qui est la tieree partie du monde, et divise queins royaumes a en celle partie, et comment l'un royaume marchist a l'autre et quel y habitent. La seconde partie parle des emperours et des roys.

Այլազգ եղեւ քաղաքավարութիւն եւ վախճան պայազատին եւ անդրանկանն Հեթմոյ, որ յանուն հաւուն կոչէր Օշին. այր քաջ, մեծոգի եւ աշխարհաշէն, այլ յոյժ փառասէր, որով եւ սխալեաց եւ տուժեցաւ չարաչար. յաւուրս թագաւորութեան համանուան իւրոյ Օշնի ` ’ ի չափու կայր, եւ ծառայէր նմա հաւատարմութեամբ, որպէս երբեմն (1318) երեք հարիւր արամբք եհար զհրոսակս Խարամանաց առ կանդարային Պոմպէուպօլսոյ: Թագաւորն Օշին ’ ի ժամ մահուանն (1320) սմա յանձնեաց զտղայ ժառանգ իւր Լեւոն Դ, վասն որոյ կոչեցաւ նա ` Օշին Պայլ, եւ ետ զդուստր իւր Զապել կամ Ելիզա ’ ի կնութիւն մանուկ թագաւորին, եւ ինքն էառ զմօրու նորա ` զդշխոյն Յովհաննա ( կամ Եռինէ ) դուստր Փիլիպպոսի իշխանի Տարենտայ, որով առաւել եղեւ քան զթագաւորահայր, եւ զեղբայր իւր Կոստանդին ` կարգեաց գունդստապլ ( սպարապետ ). առ փոքր փոքր կալաւ եւ զմեծ մասն երկրին ` իբրեւ ’ ի վիճակ սեփական. որում մարթ է ’ ի վկայութիւն առնուլ եւ զվերնագիր թղթոյ Եսայեայ վարդապետի Նչեցւոյ առ նա. « Քրիստոսիւ զօրացեալ ամենայն քաջութեամբ եւ իմաստութեամբ, թագաժառանգ զարմի ծնունդ, Գունդ ( կոմս ), եւ կողմնակալ բոլոր մասինդ Սովրիոյ ( Իսաւրիա ), եւ վեհից մեծանիստ շինեալ տանդ Տարսոնի, ( Պարոն Հեթում ) [4], պարոն Պայլ եւ մարզպան ամենայն Հայոց ` Աւշին »: Այսու թղթով ծանուցանէ Եսայի, զի գրեալ էր Օշնի առ նա վասն հաւատոյ խնդրոց եւ միաբանութեան ընդ Լատինաց: — Այսպէս առաջին անձն հռչակէր Օշին ’ ի թագաւորութեանն Լեւոնի Դ. եւ մինչ չեւ էր հասեալ սորա ’ ի չափ ինքնավարութեան, նա ստորագրէր յարքունի հրովարտակս, եւ թուղթս ընդունէր ’ ի քահանայապետէն Հռովմայ ` հաւասար պատճենի գրելոցն առ թագաւորն. որպէս, արգահատականն գրեալ ( յ ’18 մարտի, 1323), յետ աւերման Այասոյ, եւ յայլում նուագի ` խոստումն օգնելոյ Հայոց: Ի միում եւս ’ ի թղթոցն (21 յուլ. 1322) հարցանէր Յովհաննէս Պապ զնուիրակ իւր ` ( Պետրոս պատրիարք Երուսաղեմի ), քննել թէ իցէ՞ Կոռիկոս բաւական ընդարձակ ` առ ’ ի լինել թեմ եպիսկոպոսական, որպէս խնդրէրն Օշին. թուի թէ ընդունելի եղեւ խնդիրն, եւ կարգեցաւ եպիսկոպոս ’ ի Կոռիկոս, թէ եւ ոչ յիշի ’ ի մերայոց. այլ զի նոյն քահանայապետ յամի 1334 փոխադրէր յաթոռ Կաֆայի զեպիսկոպոսն Curquensis կոչեցեալ, թուեցաւ ոմանց տեղին այն զԿոռիկոս նշանակել: Որոշագոյն եւս աւանդէ Տարտէլ ` Լեւոնի վերջնոյ յամի 1374 կոչեցեալ առ ինքն զեպիսկոպոս Կոռիկոսի ` վասն միջնորդելոյ առ բերդաւագսն ` տալ ինքեան նաւ մի, զի ելցէ ’ ի կղզւոյն: Նոյն քահանայապետ այլով թղթով (17 մարտի, 1323) տայր քննել թէ պարգեւեա՞լ իցէ Լեւոնի առ Օշին ` զՊապեռօն բերդ: Նոյն դարձեալ երկիցս, յամս 1326 եւ 1329, կոնդակաւ շնորհեալ է նմա ներողութիւն յանցանաց ` ’ ի ժամու մահուան. այլ ոչ գիտեմ թէ եհաս ’ ի ձեռս նորա կոնդակն երկրորդ ` ’ ի դէպ ժամանակի. քանզի բազում մեծութեամբքն յօրացեալ Օշնի ` համարձակօրէն վարէր նաեւ ’ ի զարգանալ թագաւորին. որոյ ’ ի վերայ հասեալ ձեռներիցութեանն, թերեւս եւ գրգռեալ քսութեամբ յաչաղկոտաց, ’ ի սկիզբն 1329 ամի «’ ի քսանեւվեցն յունվարի յանկարծ առաքեաց պատանին Լեւոն թագաւորն Հայոց ( որ էր յայնժամ ամաց քսանից ) իշխանք ` սակաւ հեծելով՝ վասն բռնելոյ գունդին Կոռիկոսի եւ իւր եղբօրն, Կոստանդնի, եւ կալեալ զերկոսին եւս, զմին ’ ի սահմանս Ատանայ, զմիւսն ’ ի գեղջն Տղայ Լեւոնի, « բերին յԱտանա, եւ ’ ի մէկ օրն սպանին զերկուսն. պատճառք զայս դրին, թէ յետ մահուան Օշին թագաւորին ` շատ բերդեր ապրանք առին, որ չէր իւրեանց սահմանով ապրանք. եւ այլ շատ բան ասացին փոքր մարդիկն վասն նոցա, ինչվի սպանել տուին [5]. որ զճշմարիտն Աստուած գիտէ. եւ Լեւոն թագաւորն անմեղ է ’ ի նոցա արենէն ( ըստ Պատմչին, որ եւ յաւելու ). որոց ողորմեսցի նոցա Աստուած, եւ պահեսցէ երկար ժամանակաւ զթագաւորս մեր Լեւոն »: — Յիշատակ մի մնայ մեզ ’ ի Կոստանդնէ աստի սպարապետէ, գեղեցիկ գիրք մի Կցրդոց, այսինքն քաջոլոր եղանակաւոր երգոց ժամասացութեան, ճոխազարդ գրեալ ` յամին 1325, յորում վախճանեցաւ Հեթում որդի Օշնի, սակաւուք զկնի գրութեան յիշատակարանին ` որ ’ ի հանդէպդ ( Թիւ 147 ):

Յետ սպանման Օշնի ` թուի թէ իրաւամբք յարքունիս գրաւեցաւ Կոռիկոս ընդ այլոց կալուածոց. քանզի եւ ժառանգ նորա, որպէս յիշեցաւ, վաղամեռիկ եղեալ էր ` սուգ մեծ թողլով նմա, զի թուի թէ չունէր ա՛յլ զաւակ արու, քանզի եւ չյիշի իսկ: Ապա պարգեւեաց Լեւոն զԿոռիկոս ` Պեմունդի Լիւզինեան, որ փռանկ ’ ի հօրէ ( որդի Ամաւրեայ արքայորդւոյ Կիպրոսի ), հայ էր ’ ի մօրէ, ’ ի Զապլունայ դստերէ Լեւոնի Բ, եւ եղբայր Կիտ թագաւորի, ( ընդ որում եւ սպանաւն յամի 1344, յ ’17 նոյեմբերի ): Երիւք ամսօք յառաջ վախճանեալ էր Յովհան ( Ճիւան ) եղբայր սոցա ’ ի Սիս. զորոյ զկին ( Սոլտան ` դուստր Վրաց թագաւորի ) երկոքումք դեռաբոյս որդւովքն ( Պեմունդ եւ Լեւոն, որ եղեւ վերջին թագաւոր Հայոց ), աքսորեաց Կոստանդին թագաւոր ’ ի Կոռիկոս. կասկածեալ դշխոյին եթէ կամիցին սպանանել զինքն եւ զմանկունսն, գաղտ փախեաւ ’ ի Կիպրոս: Նորագիւտ փռանկ պատմիչն ( Տարտէլ ) որ զայսոսիկ ծանուցանէ, յաւելու եւս, եթէ Կոստանդին շատացեալ լեռնային մասամբ աշխարհին ` ապախտ արար եւ զԿոռիկոսիւ. իսկ բնակչացն զանգիտեալ թէ արդեօք անկանիցին ’ ի ձեռս Եգիպտացւոց ` անձնատուր եղեն ’ ի Կիպրացիս, յապահովեալ զկարեւոր տեղին այն յերեսաց այլազգեաց ` ցդար մի եւս ժամանակի:

Կոռիկոս նշանաւոր էր ոչ ամրութեամբն միայն, այլ եւ վաճառաշահութեամբ, թէ եւ ոչ յոլովք գտանին զայսմ շնորհէ յիշատակք. այսպիսի է դիւանական գրուած մի ’ ի Գենուա ` յամի 1268 (’ ի հոկտ. 22), յորում ասի Լուգեդդոյ Կրիմալտի ծովապետի Գենուացւոց գերեալ ’ ի նաւահանգստին Կոռիկոսի (in porto Curchi) նաւ մի վաճառաբարձ այլ եւ այլ ազգաց, ընդ որս էին եւ Հայք, Մոնսոր? Այասցի ` ճորտ արքունի եւ գործակալ այլոց, Վասակ եւ Վահրամ, Պարսամ, Միքայէլ, Դաւիթ եւ Յովսէփ Ազիզ եւ Մուսանտ? եղբարք Այասցիք. որոց ամենեցուն հատուցին Գենուացիք տուգանս ` 22, 797 բիզանդս հայկականս եւ 7 քարտէզ, եւ ընկալան մուրհակ անդորրագիր յԱյաս, ’ ի 6 հոկտ. 1271 ամին, յարքունի պաշտօնատան, վկայութեամբ Պարոնայց Սեբէ ( Սմբատայ ?) եւ Միքայելի [6]:

էջ 341, նկ. 147. Կցրդոց գիրք գրեալ յամի 1325 վասն Կոստանդնի գունդստապլի [7] ։

— Յիշին եւ յետ այնր յաւուրս Լեւոնի Բ եւ Հեթմոյ Բ վաճառական նաւք արեւմտեայց ’ ի Կոռիկոս. եւ յատուկ ձեռագործ մի Կոռիկոսի, այն է Կապերտ, (Carpita di Curcho), յորմէ հակ մի բարձեալ էր յամի 1294-5 մարսիլիացի վաճառականն Պետրոս Գադրըլէնկ (Quatrelingue), որպէս յիշի յայլում դիւանական գրուածի (1295, սեպտեմբ. 2) եւ ընդ այլոց ընչիցն կողոպտեցաւ ’ ի Վենետկեցւոց չորից բերդանաւուց, որք դադարէին ’ ի նաւահանգստի անդ Կոռիկոսի [8]: — Զիրաւունս մաքսառութեան ` զոր յիշեցաք ’ ի վերոյ առ Լեւոնիւ Մեծաւ, պահեալ էին տեարք Կոռիկոսի եւ յետ այնր, որպէս զեկուցանէ բան մի Հեթմոյ Բ ’ ի պարգեւագրին առ Վենետկեցիս, յամի 1307, քաղաք կոչելով զԿոռիկոս [9]: Նաեւ ’ ի թողուլ զայն Հայոց ’ ի Կիպրացիս, յամի 1367 Սմբատ ոմն, (Tibat գրեալ ), խնդրէր ’ ի Պետրոսէ թագաւորէ Կիպրացւոց զտեսչութիւն Կոռիկոսի, վասն շահու բաժիցն, որ համարէր ամի ամի երեք կամ չորս հազար տուկատ:

Յետ լքանելոյն Կոռիկոսի ’ ի Կոստանդեայ թագաւորէ ` Գարամանն միաբանութեամբ ծովեզերեայ իշխողաց համակրօնից ` առեալ եւ աւերեալ էր զարտաքին շէնս նորին. բնակչացն խոյս տուեալ ամրացեալ յերկոսին բերդսն ` հրաւիրեցին զՊետրոս Ա թագաւոր Կիպրոսի ` յամի 1361. եւ թէպէտ ըստ վիպասանին ( Մաշոյի ) քաջ ամուր էր տեղին խրամով, բրգամբք եւ պարսպօք այլ սուրն սայրասուր տապաստ արկ զամենայն, եւ կոտորեալ զպահապանսն նուաճեաց ընդ ձեռամբ [10]. տօն մեծ կատարեցին Կոռիկոսեցիք վասն ազատութեան իւրեանց, եւ մուծին օրհնութեամբ զառաքեալն ’ ի թագաւորէն վերակացու ` Րոպերդ Լիւզինեան ` յեկեղեցին. ուր պատուէր հրաշագործ Պատկեր մի Աստուածամօրն [11]. յորմէ ասի բժշկեալ եւ Գարամանին կուրութեամբ հարելոյ յաստուածային սաստէ: — Նոյն Գարամանք ’ ի սկիզբն 1367 ամի վերստին ասպատակելով իբր քառասուն եւ հինգ հազար (?) արամբք, պնդեալ պաշարեցին եւ զբերդն Կոռիկոսի, յորմէ փութացաւ ոմն ’ ի Հայոց գոյժ արկանել առ Պետրոս, եւ նա առաքեաց զեղբայր իւր Յակոբ. եկեալ սորա ` ետես զԳարամանսն ’ ի վերայ մերձակայ լերանց կանգնեալ մանգղիոնս ` բաղխելով զբերդն. եւ պահապանն որ ’ ի ներքս էր ` վեցիցս հրեշտակս առաքեալ էր առ թագաւորն հասուցանել օգնութիւն. էին Յակոբայ նաւք վեց զինեալք, վեց հարիւր թեթեւազէն զօրականք, երեք հարիւր աղեղնաւորք, եւ ձիաւորք ոչ սակաւ, զորս յանուանէ թուէ Մաշոյ: Զայն տեսեալ Գարամանաց ` զկէս բանակի իւրեանց իջուցին ընդ մէջ բերդին եւ լերինն. ելին եւ Կիպրացիք ’ ի ցամաք (28 փեպր. ) եւ մտին ’ ի բերդն. զաւուրս երկու բաղխեալ ընդ միմեանս ` անկան բազումք յերկոցուն կողմանց. եւ մինչ Կիպրացիք առաքեցին զնաւսն ածել զօր յօգնութիւն, Գարամանք մերձեցուցին զմանգղիոնսն ’ ի բերդն. յայնժամ յերիս գունդս բաժանեալ բերդականացն ` յարձակեցան, վանեցին զԳարամանս եւ առին զբանակատեղի նոցա, (7 մարտի ). բայց յերկրորդում աւուր դարձան վերստին այլազգիքն, եւ սաստկապէս մարտուցեալ ` ստիպեցան ’ ի վերջոյ տեղի տալ: Թողեալ յայնժամ Յակոբայ պահապանս ’ ի բերդին ` դարձաւ առ եղբայր իւր: Երկար եւ մանրամասն վիպասանէ զդէպքս ` Մաշոյ, ’ ի հազար երկու հարիւր տողս: Ա՛յլ ոմն պատմիչ ( Սդրամպալտի ) յիշէ, զի մինչչեւ եկեալ Կիպրացւոց ` Գարամանք տիրեալ էին մեծի աշտարակի միոյ ’ ի քարաբլրի, առ ջրհորովն [12]: Միւս եւս պատմիչ (Bustron) յաւելու, եթէ Գավալլի ոմն ’ ի Կիպրացւոցն ` կամեցաւ ապստամբել եւ տալ զբանալիս բերդին ` ’ ի Գարամանս. իսկ թագաւորին Կիպրոսի առաքեալ վաղվաղակի երեսունեւերկու նաւս, կալաւ եւ գլխատեաց զդաւաճանն ’ ի Սատալիա: — Յամի 1374 ’ ի սկիզբն ապրիլ ամսոյ եկն այսր ’ ի Կիպրոսէ Լեւոն Լիւզինեան հրաւիրեալ ’ ի թագաւորութիւն Հայոց, հանդերձ մարբն եւ կնաւն. պահապան բերդին ` Կոստանդին տէր Պռականայի ` որ մեծարանօք ընկալաւ զնա ` եւ ըստ հրամանի թագաւորին Կիպրոսի թոյլ ետ բնակել ’ ի կղզւոջն, նենգաւ կամէր մատնել Թուրքաց տիրողաց Տարսոնի, այլ ընդ այլոյ զրոյց առաքեալ առ թագաւորն Կիպրոսի. որ եւ առաքեաց անդր նաւ մի ըմբռնել զԼեւոն եւ դարձուցանել ’ ի Կիպրոս: Եկեալ եւ տեսեալ նաւաստեացն ` զի արք զօրութեան էին ընդ Լեւոնի, դարձան յետս առնուլ միւս եւս նաւ զինեալ. մինչչեւ էր դարձեալ նոցա ` Լեւոն նախ զբերդաւագն աղաչեալ ` տալ ինքեան նաւ մի, եւ ոչ եղեալ լսելի, ապա զեպիսկոպոսն եւ զգլխաւորս բերդաւանին ողոքելով ` ընկալաւ զոր խնդրէրն, եւ գիշերայն նաւեալ զերծաւ ’ ի կողմանս գետաբերանոյն Սարոսի, եւ անտի ’ ի Սիս: Յիշէ պատմիչն ( Տարտէլ ), զի էին յայնմ ժամանակի բաւական զօրականք պահապանք բերդին ` աղեղնաւորք եւ բաղստրաւորք: Եւ ինքն Լեւոն յետ գերութեանն հարցեալ ’ ի Փռանկաց ’ ի Բարիզ ` պատմէր եւ ասէր, եթէ յոյժ ամուր էր տեղին եւ անըմբռնելի, բայց եթէ մատնութեամբ կամ սովով [13]: