Սիսուան

68. Մունդաս բերդ. Արշաւանք Ա Հեթմոյ

Հզօրագոյն ’ ի ծործորս եւ լեռնային վտակս ` որք ’ ի գետն թափին ’ ի հիւսիսային կողից Տօրոսի, է արեւելագոյնն, որ ընդ մէջ Չագալ - քէօյ եւ Էսկի - Ասան գեօղից ընթացեալ ` անկանի ’ ի գետն Խօճա: Յահեկէ այսր վտակի ’ ի հարաւոյ Գարա Եուսուֆ գեղջ, ’ ի բարձունս լերանց երեւին աւերակք բերդի ` Մինդոս գալէսի կոչեցելոյ, զորմէ ոչ գտանեմ նոր ինչ ծանօթութիւն. սակայն են մեզ հին գիտելիք կարեւորք ` աւանդեալք յարքունի պատմչէ մերմէ, թերեւս եւ յականատեսէ պատմելոցն. յորմէ իմանամք, զի ընդ իշխանութեամբ սուլտանաց Իկոնիոնի էին կողմանքս ` յաւուրս Հեթմոյ Ա. բայց մի ոմն յիշխանաց նորին ` Օշին անուն, դաւանութեամբ Յոյն, գողացեալ էր զբերդն զայն, զոր պատմիչս Մունդաս դղեակ անուանէ. ընդ որ սրտմտեալ սուլտանին ( կամ սուլտանորդին Ռուգնատին ) ՝ առաքեաց, յամի 1259, զօր բազում՝ պաշարել զամրոցն, յոր անկեալ ապաստանեալ կային բազմութիւն քրիստոնէից սահմանացն. յաջողեցաւ քաջի ումեմն ’ ի նոցանէ ելանել ’ ի բերդէն ` եւ ընդ գաղտ ճանապարհ հատանել անցանել զլերինսն, գալ ’ ի Կիլիկիա եւ գոյժ արկանել արքային Հեթմոյ. « Եւ թագաւորն հրամայեաց զօրաց իւրոց ժողովել. եւ առեալ զնոսա գնայր վաղվաղակի, եւ եհաս մինչեւ ’ ի սահմանս բերդին: Եւ էր ընդ թագաւորին կենսունակ սուրբ Նշանն որ անուանի Կաւսիտառցի ( էջ 157). յորմէ եղեւ մեծ սքանչելիք. զի ’ ի գիշերին մինչ գնային գաղտագողի, երեւէր ամենեցուն ` զի ղամբար փառեալ երթայր առաջի թագաւորին: Եւ իբրեւ մօտ եղեն ’ ի բերդն եւ գնային ’ ի վերայ ձիւնի, եւ էր յուլիս ամիսն ( ուրեմն բարձրաբերձ յոյժ էին լերինքն ). եւ ասպասալարն Լեւոն ` մականուն Ապլհասնանց ` յառաջագոյն գնայր. եւ եգիտ ’ ի վերայ ճանապարհին գունդ մի ’ ի զօրաց ( թշնամեացն ), զոր կացուցեալ էին պահապանն զօրաց իւրեանց. եւ յայնժամ յարձակեցան յիրեարս. եւ պարտեալ ( այլազգեացն ) ’ ի փախուստ դարձան, եւ գնացին մինչեւ յԱռակլի: Իբրեւ լուաւ բանակ ( այլազգեացն ) զաղաղակ հաւատացելոցն ` զինեցան եւ ելին ընդ առաջ, եւ պատերազմէին, ճակատ առ ճակատ. եւ սկսան հարստահարել զքրիստոնեայսն. եւ զանուանեալ զօրականն զ Վահրամ Համուսցին ` ’ ի մէջ առեալ եւ նիզակ եդեալ ’ ի չորեցունց կողմանց ` յիրեարս մղէին ` եւ ոչ կարէին ընկենուլ զնա: Եւ զայն տեսեալ արիագոյն զինուորն ` սպարապետն Հայոց Սմբատ ` հարազատն արքային, եւ առեալ նիզակ ` գնայր ’ ի վերայ, եւ դիթաւալ ’ ի նոցանէ յերկիր ընկենոյր, եւ ազատէր ’ ի նոցանէ զփեսայն իւր Վահրամ. եւ քաջապէս մղէր զնոսա յիջավանս իւրեանց: Եւ յայնժամ եհաս զօրութիւն սրբոյ Նշանին. եւ ամենեքեան քաջապէս ջանային ’ ի մարտն. եւ ’ ի փախուստ դարձուցեալ զնոսա ` զբազումս կոտորեցին ( յայլազգեացն ). եւ մնացեալքն փախստեայ գնացին յԻկոնիոն առ սուլտանն իւրեանց ` լի ամօթով: Իսկ թագաւորն բազում աւարաւ եւ կարասեաւ նոցա դարձաւ խաղաղութեամբ ’ ի Կիլիկիա. եւ զայնքան բազմութիւն հաւաքելոցն ` ’ ի նոյն դղեկէն հանեալ ` եբեր յաշխարհն իւր »: — Շատ իցէ թերեւս տեղւոյս այս յիշատակ ` թէ եւ չգուցէ այլ:

Զանց արարեալ զքննութեամբ համօրէն դաշտին Առակլեայ ` ըստ հիւսիսոյ եւ ըստ արեւմտից, յիշեցից միայն մերձ ’ ի հիւսիսային արեւելեան ծայր Ագ-կէօլ լճի ` զգեօղն Հար-խան, վասն նմանաձայնութեանն ընդ Հարգանայ եպիսկոպոսական թեմի Հայոց ’ ի ԺԴ դարու, զոր յիշեցաք վերագոյնդ ` Հաճին թուեցեալ յոմանց. այլ արժանի քննութեան է եւ այս ` առ ’ ի պարզել զխնդիրն. այն զի յիշի առ մեզ եպիսկոպոս Իկոնիոնի, այլ ոչ Հերակլիայ, որոյ մարթ էր ունել, եւ թերեւս ոչ յանուն քաղաքին ` այլ աթոռոյն կոչէր, եթէ էր արդարեւ տեղիս այս արժանի աթոռընկալ լինելոյ:

Աստուստ զհետ կրթելով յառաջ յիշեալ արշաւանացն Հեթմոյ, եւ զանց առնելով զբազում օթեվանօք, արժան համարիմ քննել եւ զնշանաւոր վայր մի ` ոչ սակաւ հեռի ’ ի հարաւոյ արեւմտից Սպիտակ լճին ( Ագ կէօլ ), եւ գրեաթէ նոյնքան հեռի ’ ի հիւսիսոյ Գարամանայ, եւ մերձագոյն ’ ի հիւսիսոյ Գարատաղ լերին բարձու 8000', մեկնակ ամբարձելոյ. ուրանօր ճանապարհ ` ոչ հասարակացն ` ածէ յափանց լճին, — անցանելով ընդ ճախճախուտս, ընդ արօտս կամ հովոցս որ յանուն նոյն լճի, ընդ աւերակ քաղաք մի, ընդ գեօղն Ագ-չէշա?, ընդ Չօրլա, ընդ ստորոտս Սեաւ ( Գարա ) լերին, եւ ընդ անձուկ խորաձոր մի ` յորում աճեն վայրի նշենիք եւ դեղձիք, երեք կամ չորս մղոն երկայն, - եւ հանէ հուպ ’ ի նպատակեալն մեր տեղի, կոչեցեալ Մատէն շէհիր ( Բովուց քաղաք ), այլ հասարակօրէն Պին պիր գիլիսէ, ( Հազար եւ մի եկեղեցիք ), 60 կամ 70 տամբք. եւ ահա այս ինձ թուի լինել Փողն Եկեղեցեաց յիշեալն յարքունի Պատմչէն. որոյ բան ցուցանէ ` Հեթմոյ բազմաբիւր բանակաւն յերիս տեղիս կամ վիճակս արշաւեալ. մի ’ ի սահմանս Առակլեայ, երկրորդ ’ ի Փողս այս, եւ երրորդ ’ ի Մուռանդինն, յոր անուն էր եւ ամրոց ` ընդ ձեռամբ Սմբատայ Գունդստապլի ` նաեւ յամի 1265: — Արդ են ’ ի տեղւոջս յայսմիկ աւերակք երեսնիւ չափ ( ըստ տեղացեաց ` 48) մեծ եւ փոքր բիւզանդական եկեղեցեաց ` պէսպէս ձեւօք, ’ ի կարմիր եւ գորշագոյն որձաքարից, գերեզմանք, շիրիմք եւ գետնափոր գուբք, եւ քաղաքատեղի ’ ի հիւսիսակողմն ձորոյն ընդ արեւելս խոնարհեալ. եւ ’ ի սպառուածին ` երեք փոքր եկեղեցիք յարակիցք ` խանգարեալք. յարեւմտից նոցին երկու գերեզմանատեղիք հին եւ նոր, մեծամեծ դամբանօք, որոց ոմանց քարինք թաւալեալք են. սակաւուք ’ ի բացեայ կայ քառակողմն տեղի որմնափակ, մէն մի աշտարակաւ յանկիւնսն, որոց հարաւային արեւմտեանն յարդարեալ է յեկեղեցի. են եւ աստանօր շիրիմք, գուբք եւ ջրհորք ոմանք սանդղօք իջանելիք. սակաւուք եւս հեռի աստի ընդ հիւսիս ` կայ այլ եկեղեցի մեծ ` գեղեցիկ ճակատաւ եւ պատուհանօք. ութանկիւնի մատուռն առ նմին, եւ շիրիմք հոյակապք այլ անգիրք: Մղոնաւ ’ ի բացեայ ’ ի շինուածոց աստի ` կան աւերակք այլոյ մեծագոյն եկեղեցւոյ, որոյ ձեղուն անկեալ է, այլ կամարքն կանգուն էին ( յամի 1837), ունելով եւ սորա ութանկիւնի մատուռն առ երի ’ ի հիւսիսոյ կուսէ, յորում եւ հակիրճ արձանագիրս, որ եւ միակ գտաւ ’ ի բովանդակ աւերեալ քաղաքիս, ΕΥΧΗΝ ΗCΙΟΥ ΤΙΒΕΡΙΟΥ Նուէր Եսիոյ Տիբերի: Հէմիլդըն անգղիացի որ յետ այլոց ոմանց մանր քննեաց զայսոսիկ (8 օգոստ. 1837), ցուցանէ զաւերակ քաղաքատեղիս այս լինել Լիւստրա ` յիշեալն ’ ի Գործս Առաքելոց, ( ԺԴ. 6. 20). հաւանի այսմ եւ Տէվիս ` որ յետ իբր 40 ամաց (1875) յայց ել աւերակացս, որպիսիս ետես եւ ’ ի մերձակայ բլուրսն, յորս են եւ մեծամեծ ջրամբարք: — Երրորդ տեղին ասպատակեալն ’ ի Հեթմոյ ` Մուռանդին ` որոյ վայել է ոչ լինել հեռագոյն յերկոցուն նախագրելոցս, թուի ինձ խնդրելի ’ ի մերձաւորն դրիւք եւ անուամբ ’ ի Պուռնատա, զոր վերագոյնդ նշանակեցաք ` ’ ի ստորոտս Գափագլը լերին ( յէջ 174):