Սիսուան

158. Դուռն Անտիոքայ. Պաղրաս. Դարպսակ. Շիհ

Աւարտ սահմանաց Կիլիկիոյ համարին բազումք ` զԴրունս Ասորւոց կամ զՊէյլան. այլ իշխանութիւն Հայոց տերանց երկրին ` ընդարձակեաց զայն ’ ի հարաւ կոյս մինչեւ ’ ի Ռասխանձիր, որ բնականագոյն եւս սահմանահատ է, վասն յայն յանգելոյ գլխաւոր պարուցն Ամանոսեանց. ընդ որս անդրավարեալ յաջողելոցն ` տիրեցին եւ արեւելակողման լերանցն, զի կարեւոր բերդորայք էին անդ, եւ մերձեցան ’ ի սահմանս Անտիոքայ, որում՝ երբեմն վիճակեալ էին կողմանքս, եւ յետոյ անհակառակ մնացին ’ ի ձեռս Հայոց, մինչեւ ’ ի յափշտակութիւն Եգիպտացւոցն: Զառաջինն ` Թորոս Բ տիրացաւ այսոցիկ, յորժամ նիզակակցութեամբ Ռնալտայ Բրնձի Անտիոքայ ` թափեցին զբերդեանն ` ’ ի Յունաց, որոց կորզեալ էր զնոսին յԱսպետացն. եւ ապա գժտեալ Ռնալտայ ` պահանջէր զայնոսիկ ’ ի Թորոսէ ` իբրեւ իւր սահմանորդս. եւ եղեւ վասն այսր խնդրոյ պատերազմ խիստ ընդ նոսա ` ’ ի սահմանս Աղեքսանդրեկի, եւ յերկոցունց կողմանց անկան ոչ սակաւք. այլ յաղթող գտեալ Թորոսի ` հալածեաց զԲրինձն յԱնտիոք, եւ ապա « իւրով կամօք ետ ’ ի Ֆրերքն զդղեակն ` որ կայր ’ ի սինօռն Անտիոքու. եւ նոքա երդուան նմա օգնել Հայոց ` յամենայն կարիս ` մահուչափ, եւ յամենայն իրս ցաւակցեալ » [1] ։ Այլ ’ ի վերստին ծագել հակառակութեան ընդ Հայս եւ ընդ Անտիոքացիս ` ’ ի սկզբան թագաւորութեան Լեւոնի, իբրեւ ասպետքն Տաճարականք զՓռանկաց կողմն կալան, մերժեաց զնոսա թագաւորն, եւ կալաւ յարքունիս զբերդեանն, վասն որոյ երկար վէճք եւ խնդիրք եղեն. եւ ոչ զայնոսիկ միայն ` այլ եւ ’ ի

« Յ Արասուս գաւառն եկեալ,

Եւ Պաղրասայ դղեկին տիրեալ »,

ըստ Վահրամայ, որ յեղու ’ ի չափս ` զպարզ ասացուած հնագոյն յիշատակագրի, թէ, « Էառ զԱրասուս եւ զՊաղրաս »: Զյետինս ` որ գրեաթէ կիսով փարսախաւ եւեթ հեռի է ’ ի Քարամուտ իջեվանէ, եւ զԴարպսակ ` հաւասար կիսօրեայ հեռի ասէ Սանուտոյ ` յԱղեքսանդրեկէ եւ յԱնտիոքայ: Ծանօթ է եւ արդ երկու կամ երեք փարսախօք ’ ի հարաւոյ արեւելից Պէյլանայ, եւ իբր քսան մղոնաւ յԵլ. Հս. Անտիոքայ, (’ ի ստորոտս Ամանոսի եւ մերձ ’ ի կապանն Ասորւոց Դրան, որ եւ մասամբ արդ ’ ի Թուրքաց յանուն սորին կոչի Պաղրաս-պէլի ), եւ Դուռն Անտաքայ յարքունական պատմչէն մերոյ. վերագոյն քան զայն ` միջասահման ընդ Պէյլան եւ ընդ Պաղրաս ` կայ գեօղ մի Գարուլ կամ Գարաեօլ, իբր ’ ի 500 ՛ Չ. բարձու: Զայս նեղուց ` Սեմայ Կապան կոչէ Գրիգոր Տղայ կաթողիկոս ` յՈղբս Երուսաղեմի. ուր ` եւ յետ առման Սարայի, այսինքն է Դարպսակայ, ծանուցանէ հրոս երթեալ ասպատակաց Սալահէտտինի, այսպէս տողելով.

« Դարձան ’ ի միւս Քարըն գնացին,

Որում Սեմայ կապան կոչին.

Առեալ եւ զայն ` խրախանային

Ընդ հաւասար տիրել նոցին »:

Ամաւ յառաջ քան զաղիտաբեր արշաւանն ` որ ’ ի 1266, զնոյն կամեցեալ էր առնել Պիպարսայ. այլ նախազգաց եղեալ Հեթմոյ ` արար « աշխարհաժողով, եւ գնացեալ եհաս մինչեւ ’ ի տեղի ինչ, որ կոչի Դուռն Անտիոքայ, եւ անդ զտեղի կալեալ մնայր », ասէ արքունի պատմիչ մեր. իսկ սուլտանին եկեալ մինչեւ յեզր Սեաւ ջրոյ ` գետոյն Անտիոքայ, եւ լուեալ ’ ի լրտեսացն զպատրաստութիւն թագաւորին, « երկեաւ մտանել յաշխարհն Կիլիկիոյ, այլ դարձեալ գնաց յԵգիպտոս »: Բայց յերկրորդում ամին ` յետ կատարելոյ զգործն դառնութեան ’ ի Մառի եւ ’ ի Սիսուան, զօրք նորա ընդ այս « ընդ Դուռն Անտիոքու գնացեալ ` ելին ամենայն աւարաւն »: Գուցէ առ այսու Դրամբ եղեւ եւ ասպատակն եւ սպանումն Եաղուպ Արսլանայ, զոր յիշեցաք վերագոյնդ առ Դռնակաւն:

Պաղրաս ’ ի հնումն համարէր ’ ի գաւառի Անտիոքայ, եւ կոչէր ’ ի Յունաց Պաղրէ, Πάγραι, եւ կայ առ վտակի միոյ օժանդակի Որոնդէս գետոյ ` Սիւլէյտա կոչեցելոյ, որ կարծի կոչեցեալն ’ ի նախնեաց Արկեւթոս Arceuthus, ունելով ’ ի թիկանց զսեղանաձեւ լեառն մի ` Տրապիզ կոչեցեալ, ուր Վենդիտիոս զօրավար Հռովմայեցւոց, ասեն, ’ ի նեղ արկ զՊարթեւացն զօրապետ Հրանիկատ ? ։ Արաբացի պատմիչք ` ըստ մերոցս ` Պաղրաս կոչելով بغراس,, ասեն ’ ի լերին կառուցեալ, եւ բերդ բարձր ունել, յարեւմտից Գարէմ? հովտի, յոյժ ամուր եւ դժուարամատոյց, զոր անտիոքացի փռանկ իշխանք ունէին զառաջինն ` յետ հաշտութեանն ընդ Թորոսի. առ որովք Կիրարտ Եւստաքեան ` իշխան Սիդոնի ` հալածեալ ’ ի թագաւորէն Երուսաղեմի ` վասն հինահարութեանցն, ապաւինեցաւ ’ ի Բրինձն, եւ նա ետ նմա զՊաղրաս բերդ. այլ իբրեւ աստ եւս սկսաւ աւազակել ընդ ծով եւ ընդ ցամաք ` ’ ի բաց հալածեցաւ, եւ տեղին տուաւ ’ ի պահ ասպետաց [2]: Զկնի առման Երուսաղեմի ` տիրելով քաղաքացն Ասորւոց ` յառաջեաց ցայս վայր մեծ երկրակալն Սալահէտտին, եւ նախ նուաճեալ զԴարպսակ, ապա պաշարեաց զՊաղրաս, (’ ի կէս ամսեան սեպտեմբերի, 1189 ամին ). քրթմնջէին զօրավարք նորա վասն ’ ի զուր մաքառելոյ ընդ անառիկ տեղւոյն, մինչ առ կռան կայր քաղաքն մեծ Անտիոք, զոր թէ պաշարեալ առեալ էր ` ինքնին անձնատուր լինէր բերդն այն. բայց սուլտանն վիճակ արկեալ ` ընտրեաց պնդել զպաշարումն բերդին. եւ թողեալ զմասն մի բանակին առաջի քաղաքին ` ինքն եկն այսր, եւ սկսաւ մանգղիոնօք բաղխել զամրոցն. այլ ոչ ինչ կարաց ստնանել, վասն թանձրութեան եւ բարձրութեան պարսպացն, եւս եւ սակս պակասութեան ջրոյ, ընդ որ առաւել եւս գանգատէր զօրականն. իսկ սուլտանն ետ պեղել աւազանս եւ լնուլ ջրով եւ հանդարտել զոգիս նոցա: Զայն զգացեալ բերդացեացն, եւ երկուցեալ գուցէ չարի պատահիցեն ’ ի յերկարել պաշարմանն, առաքեցին պատգամաւոր հնազանդութեան. եւ նա եդ պայման, որպէս եւ յառնուլն զԴարպսակ, զի թողեալ պահապանացն զզէն եւ զկարասի ` մեկնեսցին լոկ հանդերձիւք իւրեանց. եւ ընդ պատգամաւորին առաքեաց զնշան իւր կանգնել ’ ի վերայ պարսպացն: Ըստ պայմանին եդելոյ ’ ի բաց մեկնեցան պահապանքն, թողեալ անդ զամենայն ինչս եւ զպաշար. զորս առեալ Սալահէտտինայ ` հրամայեաց քանդել զբերդն: Վասն այսր իրի մեղադրէ զնա զգօն պատմիչն արաբացի ` Էլ - Աթիր, որ եւ թուի ’ ի բանակի անդ լինել. քանզի ընդ հուպ եկեալ, ասէ, որդին Լեւոնի տէրն Հայոց [3], որոյ սահմանացն մերձ էր, շինեաց վերստին զՊաղրաս բազում խնամով, եւ կարգեաց անդ գունդ մի զօրաց, սփռել ասպատակ ’ ի մերձաւորս. եւ ցարդ իսկ, ասէ, ’ ի ձեռս Հայոց է Պաղրաս, յորոց ասպատակէ ոչ սակաւ վնասին անդաստանք շրջակայիցն Հալպայ [4]: — Գործ մի նշանաւոր գործեաց աստ Լեւոն եւ սակաւուք զկնի, այն է յամի 1193. զի մինչ կամէր Բրինձն Անտիոքայ ըմբռնել զնա խաբէութեամբ, սորա իրազեկ լեալ, զանխլակի ծանուցմամբ իշխանուհւոյն, եկեալ ’ ի Պաղրաս ` հրաւիրեաց անդր զերկոսին եւս. « եւ նոքա եկին յօժարութեամբ. եւ Լեւոն ել ընդ առաջ նոցա, եւ մեծարեալ եբեր ’ ի Պաղրաս. եւ անդ կալաւ զԲրինձն, եւ տարեալ եդ յարգելանս, ’ ի կլայն Սիսոյ … եւ եկեալ յԱքայոյ թագազարմ իշխանն Գունթ Հեռին (Comte Henri), եւ խնդրեաց զնա պարգեւս ’ ի Լեւոնէ. եւ նա շնորհեաց նմա » [5], եւ այլն: — Սահմանակալ բերդ տէրութեան եղեւ յայնմհետէ Պաղրաս. եւ աստի սկսանի պատմիչ մեր թուել զդասակարգ բերդից եւ բերդատեարց ` ’ ի թագադրութեան Լեւոնի, որոց աւագագունին ` Սիր-Ատանայ ` վիճակեցուցեալ էր զայն, որոյ որպէս տեսաք, ընդարձակ կալուածք էին ’ ի հովտին Կալիւկադնոս գետոյ: Յետ վեշտասան կամ եօթնեւտասն ամաց, այն է յամի 1236, սուլտանն Հալպայ առաքեաց զհօրեղբայր իւր Թուրան - շահ ` պաշարել եւ առնուլ զՊաղրաս, զոր ունէին յայնժամ Տաճարական ասպետք, ’ ի Լեւոնէ կամ ’ ի Հեթմոյ ընկալեալ. այլ ոչ կարաց առնուլ, որպէս ասէ Սմբատ, յաւելլով. « զի եկեալ էր շատ հեծելով ’ ի վերայ Պաղրսայ ». իսկ արաբացի մեծ ժամանակագիրն Ապուլֆէտա ` մարթ էր, ասէ, առնուլ զայն Բերիացւոյն, եթէ չէր դաշն հաշտութեան կռեալ ընդ Բրնձին Անտիոքայ: Յետ առման Անտիոքայ ` Պիպարս առաքեաց զզօրսն ’ ի վերայ Պաղրասայ, (’ ի 27 մայիսի, 1268), զոր գտին լքեալ ’ ի պահապանացն անյուսից յետ նուաճման մեծի քաղաքին. եւ Եգիպտացին կարգեաց անդ պահապանս, լցեալ զինուք եւ ամբարօք, լինել իւր բերդ սահմանակալ: Յայնմհետէ ոչ եւս լսի համբաւ ամրոցին ’ ի պատմութեան. եւ ուր ուրեմն յետ երկերիւր ամաց (1407) հուսկ անգամ ’ ի յայտ եկեալ յասպատակութեան Զիւլգատրեանն Շահսուարի, իսպառ զանխլանայ. սակայն հարկ է թէ ոչ անհետանայ, եւ յուսալի է նշխարս ինչ յիշատակաց կամ նշանակս ինչ ասպետականս ` թէ ոչ եւ հայկականս ` գտանել անդ խուզարկուաց:

Զնոյն իմանալի է եւ վասն Դարպսակ բերդի, զոր նոյնպէս կոչեն եւ Արաբացիք ` دربساك, եւ Լատինք Trapasa [6] ։ Իբրեւ խեղեփք իմն շինավայրք ` հանապազ զոյգ յիշին ’ ի պատմութեան ` Պաղրաս եւ Դարպսակ, յայտ է թէ մերձակիցք գոլով: Սանուտոյ ` կիսօրեայ հեռի ասէ զնոսա ’ ի կապանէ Սեաւ լերին եւ ’ ի ստորոտս նորուն, եւ կոչէ Պագարաս եւ Տրապասա, Duo castra Bagaras et Trapasa, ad pedem montis. նոր տախտակ մի տեղացոյց ` յարեւմտից Քարամուտի ` եւ ’ ի հարաւոյ Պաղրասայ ` նշանակէ զԴարպսակ. այլ բանք մերոյ պատմչին թուեցուցանեն ’ ի հիւսիսոյ նորին լինել, եւ ’ ի բարձրագոյն եւս վայրի. քանզի ասէ վասն Սալահէտտինի, եթէ յետ Պաղրասայ « ’ի վեր մատուցեալ ` կռուեցաւ ընդ Դարպսակն ». այլ թերեւս չափազանց իցէ տասն մղոնաւ չափ ընդ Հս. Ել. Պաղրասայ գրել զայն, ըստ այլոյ ումեմն: — Անուն տեղւոյն տայ կարծել զայն դաստակերտ Հայոց, իբրեւ Դարպասակ գրելի, բայց յառաջ քան զԽաչակրաց ժամանակս. եւ ոչ միայն բերդ ` այլ եւ աւան գոլ առ նովաւ. զի անշուշտ սոյն սա է որ Թուրքաց բարբառով թարգմանեալ կոչի Սարայ, որպէս գրէ Գրիգոր Տղայ յՈղբս առման Երուսաղեմի, ցուցանելով միանգամայն ` զի ’ ի հիւսիսակողմն ծովակին Անտիոքայ էր տեղին, յոր գալով Սալահէտտինեանց ’ ի կողմանց Ասորւոց,

        « Ապա ’ ի միւս կողմանն անցին,

        Ի հիւսիսոյ Անտիոքին.

        Իջին բանակքն ’ ի լայն դաշտին `

        Մերձ ’ ի ծովակն ` որ անդըստին.

        Պատեալ զամուր տեղ պահեստին `

        Որում Սարայն անուանէին.

        Զօրօք պատնէշ եդեալ նորին

        Եւ մեքենայս անհընարին.

        Ելից քարիւ մանքանային,

        Եհար նետիւ լայնալըճին.

        Մինչեւ կարի վիրեալ նոցին

        Որք անդ յամուրըն բնակէին,

        Եւ յոչ կամաց նոցայն սրտին

        Ի յանկմանէ իսկ պարըսպին `

        Ելին արտաքս առ թշնամին.

        Էառ եւ զայն Հագարացին »:

Յառաջ քան ’ ի Պաղրաս ` եկն այսր Սալահէտտին, յ ’2 սեպտեմբերի 1189 ամի, ըստ արաբացի պատմչաց, որք ` եւ մի յամրագոյն բերդորայից Տաճարական ասպետաց ճանաչեն զայն, լցեալ ամենայն կարեւոր պիտոյիւք. տասն օր տեւեաց պաշարումն սաստիկ, սաստկագոյն եւս դիմակալութեամբ. զի Եգիպտացիք մանգղիոնօք քանդեալ զմասն ինչ պարսպացն ` ոչ կարացին մտանել ’ ի ներքս. ապա հրամայեաց սուլտանն հորդան տալ ’ ի վեր եւ վանել զպաշտպանողսն. բաղխեցին խոյովք, եւ ական հատեալ կործանեցին զմի յաշտարակացն. եւ ’ ի վաղիւն դարձան ընդ խրամատն այն խուժել ’ ի ներքս, առաջնորդութեամբ Պոհաէտտին ջատագով պատմագրի գործոց Սալահէտտինի. եւ զարմացան տեսանելով զպարիսպսն կարկատեալս անդրէն ’ ի պաշարելոցն: Բայց հրեշտակ արձակեալ սոցա առ Պեմունդ Բրինձ Անտիոքայ ` հարցանէին թէ կարիցէ՞ ինչ օգնել. եւ իբրեւ անյոյս մնացին ’ ի նմանէ ` անձնատուր եղեն, պայման ընկալեալ ’ ի բաց գնալ լոկ հանդերձիւք զոր զգեցեալ էին, եւ զայլ ամենայն կարասին թողուլ լքանել առ ետեղ. եւ արարեալ այնպէս ` գնացին յԱնտիոք (13 սեպտեմբեր ): — Լեւոն ` որ յետ մեկնելոյ Եգիպտացւոց էառ եւ շինեաց զՊաղրաս, ձեռն ետ Ասպետացն ` եւ անդրէն տիրացոյց զնոսա Դարպսակայ. այլ դարձեալ անկեալ էր տեղին ’ ի ձեռս այլազգեացն. զի յամի պաշարման Պաղրասայ (1236) ’ ի Բերիացւոց եւ ’ ի մեկնել նոցա ձեռնունայն ` Փռանկք ’ ի վերայ յարձակեցան, աղարտեցին զարուարձանսն, թէպէտ եւ ոչ միայն չկարացին առնուլ զբերդն, այլ եւ չարաչար հարան, եւ բազումք ’ ի նոցանէ գերի անկան, ընդ որս տարան թշնամիք եւ զկառափունս անկելոցն ’ ի Հալէպ. այնպէս զի ` մարթ է, ասէ արաբացի պատմիչն ( Ապուլֆէտա ) մի ’ ի նշանաւոր յաղթութեանց ( Իսլամաց ) գրել զայն: Յետ սակաւուց ` ’ ի գալ Թաթարաց եւ ’ ի նուաճել զիշխանութիւն Բերիացւոց, Դարպսակ եւ այլ բազում տեղիք պարգեւեցան նիզակակցաց նոցին ` Հայոց. եւ էր ’ ի ձեռս սոցա նաեւ յետ պարտութեանն ’ ի Մառի, որպէս զի դաշնադրութեամբ 1268 ամին ` պահանջեաց զայն Պիպարս ’ ի Հեթմոյ, ընդ չորից կամ հնգից եւս այլոց բերդից, յորոց մի էր Մարզեպանն նախ յիշեցեալ:

Ընդ մէջ երկոցուն բերդից ` Պաղրասայ եւ Դարպսակայ ` գումարեաց զբանակ իւր Պիպարս յերկրորդում մեծի արշաւանին (1274), եւ անտի բաժանեաց գունդս հազարաւորաց ` ընդ այլ եւ այլ ճանապարհ անցանել ընդ լերինս եւ մխիլ ’ ի Սիսուան. եւ ինքն յառաջեաց մինչեւ ’ ի Մանզապ, տեղի անծանօթ: — Միւս ’ ի բերդորէից պահանջելոց ’ ի սուլտանէն ` էր Շիհ-էլ-Հատիտ, الحديد شيح, որ թարգմանի Ծովափն սահմանակից. զի էր արդարեւ ’ ի սահմանածայր իշխանութեան Հեթմոյ եւ սահմանորդ Եգիպտացւոյն, եւ է նոյն անշուշտ ընդ կոչեցելոյն Շեհ ` ’ ի մերոյ արքունի պատմչէ. թէպէտ եւ ասիցէ զայն « տեղի մի աւերակ … եւ ասէր սուլտանն, թէ տուր զտեղին այն ` զի շինեցից վաճառանոց մեզ եւ ձեզ. եւ թագաւորն ոչ ետ », եւ այլն. եւ մեղադրեցաւ Հեթում յոմանց իշխանացն վասն այսր բանի. առ որ ասէին յետոյ, « Շիհն ` ի՞նչ գտանէ մեզ ` որ դու վասն Շիհայ զքո որդիքն կորուսեր, եւ զմեզ նոցա խղճին տիրացուցեր. այն լաւ չէ՞ր թէ այն լեալ, քան մեք ամեն աշխարհի զրոյց եւ ծաղր եղաք: Իսկ թագաւորն հրամայեաց իշխանացն լռել յանօգուտ խօսիցն », եւ այլն. զի ոչ վասն ագահութեան չէր տուեալ զտեղին, այլ զի մի ' տալովն ` բարեկամ նմին երեւիցի, եւ կասկածելի Թաթարաց. քանզի եւ մտերիմք նորա եւ հեռատես իշխանք արեւելեան Հայոց ` գրով զգուշացուցանէին զնա, եւ յետ իսկ լսելոյ զաղէտս նորա եւ զաշխարհին, գրէին. « Ո՛վ սուրբ թագաւոր … լաւ է քեզ այդ ` որ քո մին որդին վասն քրիստոնէից մեռաւ, եւ մինն ծառայ գնաց, եւ այս Տաճիկներս յամօթ եղան, որ ’ ի յայս դուրս ( Թաթարաց ղանին ) կան, քան թագաւորութիւնդ ամեն անցած, եւ երկիրդ ընդ նմին աւերած եւ քրիստոնեայքդ կոտորած … ։ Թէ լեալ էր որ խաբուել էիր, եւ լուր մին դարտակ տուն էիր տուել, թող թէ շէն գիւղ, որպէս նա ուզէր, յայնժամն քո թագաւորութիւնդ ամեն անցել էր, եւ մեք յամօթ եղեալ: Իսկ յորժամ զայս ամենայն լսեցին իշխանքն ’ ի թագաւորէն, հիացան ամենն եւ մեղայ ասացին թագաւորին, վասն ոչ գիտելոյ զայս ամենայն պատճառս բանիս »: Այսպիսի եղերական դիպաց առիթ եղեւ աւերակն այն եւ աւերածու Շիհ: Ըստ օսմանեան տեսչութեան Շէյխ-իւլ-Հատիտ կոչի արդ վիճակ մի Անտիոքայ գաւառի ’ ի կուսակալութեան Հալպայ. ճանաչի եւ գեօղն Շէխ-քէօյ յարեւելից հիւսիսոյ Անտիոքայ լճին, որ յայտ է թէ յայն կոյս Սեաւ լերանց է, այս ինքն յարեւելակողմն, անդր քան զՊաղրաս:

[1]             Զայս աւանդէ Միխայէլ Ասորի Պատմիչ, կամ թարգմանիչն։