78.
Սահմանք
Ամուտայ.
Պոտռօմ
բերդ
Ա՛յլ
ամենայն
սահմանավայրք
յիշեալք
’
ի
պարգեւագրին
Լեւոնի
[1]
`
իսպառ
անծանօթք
են,
եւ
անուանքն
իսկ
երկբայելիք.
նոյնպէս
եւ
այլ
գեօղք
եւ
վիճակք
նոցին
զորս
ընդ
Ամուտայ
պարգեւեաց
ասպետացն
Տեւտոնաց.
եւ
հաւանելի
է
թէ
չէին
հեռիք
’
ի
բերդէ
անտի
մեծէ:
Եւ
են
ըստ
լատին
գրուածոյն,
Սեսպին
կամ
Սելպին
գիւղ
(Sespin
կամ
Selpin),
եւ
սահմանք
նորին
Պաարի?
(Baari),
մինչեւ
’
ի
խաչ
մի
եւ
’
ի
փոսն
եւ
’
ի
թիլն
Սապոյ
(ad
turonum
de
Sabuhe),
եւ
ցագարակն
Բեզեկի
կամ
Պծեկի?,
(de
Bezequi).
յայլ
կողմն
Աբեդ
(Abed),
եւ
արաբանունն
Ռաս-էլ-այն,
որ
նշանակէ
աղբերակն.
ընդ
մէջ
սոցին
եւ
գեղջն
կայր
սահմանաքար
սեաւ
եւ
Որջ
աղուիսու
(Pertusium
vulpis),
մինչեւ
ցագարակն
(curba)
Յովհաննու
Թուրքի.
անտի
մինչեւ
’
ի
թիլն
կամ
’
ի
կոնդն
Մոկոն
եւ
’
ի
Յուտապն:
Ի
կողմանէ
Ալասինեց?
գնայր
սահմանն
մինչեւ
յերկճիղ
թթենին
եւ
’
ի
Ջահան
գետ,
եւ
յեկեղեցին
Յուտապայ,
եւ
’
ի
կոնդն
կամ
’
ի
տափակ
բլուրն
(turonus),
եւ
’
ի
Սեաւ
քարն,
եւ
’
ի
լճակն
`
ուր
էր
տուն
Յովհաննու
Կորդին
կամ
Քրդին
(Johannis
Cordin),
եւ
’
ի
խաչուղին
`
ուր
խաչ
քարեղէն,
եւ
տանէր
ուղիղ
յԱմուտա
եւ
’
ի
Տրակիկ?
Tracic.
—
Միւս
պարգեւեալ
գիւղն
կոչի
Պուկեկիա
(Buquequia)
կամ
Պուկոնա
(Bucona,
Buchona),
որոյ
տէր
էր
երբեմն
Միքայէլ
ոմն։
Երկու
Միքայէլք
բերդատեարք
յիշին
’
ի
մեծահանդէս
թագաւոր
-
օծման
Լեւոնի,
սակայն
բերդք
նոցին
գուշակին
յարեւմտակողմն
Կիլիկիոյ
լինել,
քաջ
’
ի
բաց
հեռի
յայս
կողմանց:
Իսկ
’
ի
սահմանաց
տեղեացդ
յիշատակելոց
`
մերձագոյն
անուամբ
եւ
դասակարգաւ
բերդորէիցն
Յուտապն,
Judapus,
թուի
Կուտաֆ
բերդ,
որ
յետ
Սիմանկլայ
ընդ
մէջ
Անէոյ
եւ
Ընկուզուտի
դասի,
եւ
որոյ
տէր
էր
Ապլղարիպ
մարաջախտ
Հայոց
`
’
ի
նախայիշեալ
հանդիսին,
եւ
եկեղեցի
տեղւոյն
յիշի
’
ի
պարգեւագրին.
յայտ
ուրեմն
զի
մեծ
եւ
նշանաւոր
էր
վայրն.
առ
Սմբատայ
`
վրիպակաւ
կարծեմ
Կուտ
գրի
բերդս
այս:
Նոյնպէս
եւ
Turonus
de
Sabuhe
հաւաստագոյն
եւս
է
բերդն
Թլսապոյ,
այսինքն
Թիլ-Սապոյ
(
Շապհոյ
?),
որ
’
ի
դասակարգի
բերդորէից
դնի
անընդմէջ
յետ
Թլին՝
(
այսինքն
է
Թիլն
Համտընոյ
).
առ
Սմբատայ
պատմչի
(
ըստ
տպագրելոյն
)
Թլպասոյ
գրեալ
է
բերդս,
այլ
ընտիր
օրինակ
պատմչին
մերոյ
ունի
Թլսպոյ
եւ
տէր
նորին
նշանակի
Թորոս.
բայց
այլ
ուրեք
բնաւ
ոչ
գտի
զանուն
տեղւոյս
’
ի
գիրս:
Լատին
թարգմանիչ
արքունի
պարգեւագրին
հաւաստէ
`
զի
turonus
թարգմանէ
զբնական
դիրս
`
ըստ
հայումս
կամ
ըստ
Արաբաց
Թիլ
կոչեցեալս,
որ
են
բլուրք
կամ
հողաբլուրք
[2]:
Բացագոյն
յարեւելակողմն
Ամուտայ
չորս
կամ
հինգ
մղոնօք,
’
ի
ստորոտս
լերանց
առ
գետեզերբն
`
ամբառնայ
կիսաւեր
բերդն
Պուտրուն
կամ
Պուտրում
գալէսի
կոչեցեալ,
յոստ
մի
այլատարազ
բարձր
քարաժեռի,
զոր
փռանկ
այցելուք
վայրացն
`
նմանեցուցանեն
St.
-Michel
d'Aiguille
կոչեցեալ
սարի
`
մերձ
’
ի
Բիւի
(Puy)
յերկրի
իւրեանց:
—
Առ
ստորոտով
լերինն
դնի
ամայացեալ
գեօղն,
անշուշտ
կոչեցեալն
Պոտռաւմ
’
ի
յիշատակարանի
մաշտոցի
գրելոյ
յամի
1338,
’
ի
մերձաւոր
Ս.
Ռամանոս
անապատի
(
տես
յէջ
203
),
զորս
ոչ
գտի
այլ
ուրեք
’
ի
գիրս
յիշեցեալ:
Յաւերակսն
երեւին
ոչ
սակաւ
մնացորդք
վաղեմի
հոյակապ
շինուածոց.
որպէս
շիրիմք
սիւնակապք
եւ
բազմադրուագք
`
հանգոյնք
շիրմաց
Իսաւրիոյ,
եւ
այլ
եւս
մանր
գերեզմանք,
եւս
եւ
վիմափորք
յոլով,
’
ի
հարաւային
դիմի
քարալերին,
պէսպէս
ձեւով.
այլ
վեր
’
ի
վայր
խուզեալք
եւ
խանգարեալք:
Նմանութիւն
շինուածոցն
ընդ
Պոմպէուպօլսոյն
ցուցանէ
յ
’
Բ
դարու
Քրիստոսի
շինեալ
սոցին,
եւ
յետոյ
նորոգեալ
եւ
յաւելեալ
’
ի
քրիստոնէից.
նման
նորայումն
են
եւ
’
ի
սմա
երկկարգեան
շարք
սեանց
’
ի
յատակէ
քարաբլրին
գրեաթէ
ցգագաթն
եւ
’
ի
ստորոտս
բերդին.
առ
որով
’
ի
հիւսիսոյ
կուսէ
կանգուն
կան
տակաւին
երկու
սիւնք,
եւ
հինգ
եւս
կիսամասնեայք.
’
ի
միում
յերկոցուն
անտի
կայ
եւ
պատուանդան
բառնալի
անդրւոյ.
’
ի
հարաւոյ
կողմանէ
ութ
սիւնք
կան
կանգունք,
եւ
երկուք
անխոյակք.
այլք
ամենայն
`
որ
շատ
որ
սակաւ
խորտակեալք
են:
Այլեւայլ
ազգք
են
քարանցն,
բայց
ոչ
կճեայք,
եւ
ոչ
միաստանիք,
այլ
2
կամ
3
կամ
4
կոտորովք,
կորնթացի
ոճով,
ոչ
բազմազարդ,
իբր
20
՛
բարձրութեամբ
եւ
2
՛
1
/
2
տրամագծաւ.
16
քայլ
տարանջատ
գոլով
երկոցուն
կարգացն,
որոց
երկայնութիւն
ձգի
իբրեւ
ընդ
290
Չ.
եւ
մէն
կարգի
78
կամ
80
սիւնք
թուին.
յերկոսին
ծագսն
(’
ի
կատար
եւ
’
ի
ստորոտ
քարալերին
)
են
մէն
մի
շինուածք,
զարդիս
դերբուկք
եւեթ.
յայտ
է
թէ
վերինն
դղեակ
էր,
որոյ
երեւի
եւ
քառակուսի
հիմն
յարկի
բազում
դրամբք
եւ
շուրջ
սեամբք:
Ի
հարաւոյ
կուսէ
նորին
կայ
եկեղեցի
աւերակ
եռակամար
պատուհանօք,
բազմադրուագ
քանդակօք
`
արտաքուստ
խորանի
տաճարին.
յարեւելից
եկեղեցւոյն
կամարաբարձ
շինուած
հռոմէական
`
յաղիւսոյ
եւ
’
ի
քարէ:
Իբրեւ
180
Չ.
’
ի
հարաւոյ
սորին
երեւին
ա՛յլ
եկեղեցի,
եւ
սիւնաշարք
կիսով
անհետացեալք:
Յարեւելեան
ծայր
քաղաքին
է
թատրն
ընդարձակ,
յորում
երեւին
14
կարգք
նստարանաց:
Ի
հարաւոյ
թատերն
իբր
140
Չ.
բացագոյն
`
երեւին
նշմարք
բաղանեաց
եւ
կռուարանի:
Մի
միայն
կիսատ
արձանագիր
յոյն
գտեալ
`
ոչ
յայտնեաց
զանուն
քաղաքին:
Ոչ
քննեցաւ
եւ
բերդն,
զոր
Հայոց
`
թէ
ոչ
Յուստինիանու
`
դաստակերտ
գոլ
համարի
Տէվիս
`
քննեալ
’
ի
ստորուստ,
դեղին
եւ
գորշագոյն
կոփածոյ
քարամբք
հին
շինուածոց
քաղաքին,
կառուցեալ
’
ի
գահաւանդ
մի
մերձակայ
լերին,
յերից
կողմանց
վախուտ
յոյժ,
չորրորդն
կտրեալ
եւ
անջատ
’
ի
լեռնէն.
բոլորշի
աշտարակ
մի
’
ի
Հր.
Ել.
կողման
կարկառի
’
ի
վերայ
սիւնաշարիցն,
յորում
կողման
եւ
դուռն
էր
բերդին,
այլ
անմատչելի
թուի
մարդոյ,
թող
թէ
ձիոյ:
—
Ընդ
մէջ
Պուտրում
բերդի
եւ
Գարս
-
պազարի
նշանակին
գեօղքն
Վայվայ,
Նազլը
եւ
Պուզ-գույու,
յորում
ըստ
նշանակութեանն
(
Սառնահոր
)
է
ջրհոր
մի
գեղեցիկ
քաղցր
ջրոյ.
եւ
Օրթա
օղլու
գեօղ,
ժամաւ
եւեթ
հեռի
’
ի
Հր.
Մ.
Գարս
-
պազարի:
Ընդ
մէջ
երկոցուն
յետին
յիշեալ
գիւղից
թուի
եւ
անուանեալն
Էնտալ:
[1]
[1]
Հին
պատճէն
պարգեւագրիս
Լեւոնի՝
պահի
յարքունի
դիւանս
Պեռլինու,
ուր
փոխադրեցան
դիւանք
կարգին
Տեւտոնեանց.
միւս
եւս
պատճէն
հին
գտանի
’
ի
դիւանս
Վենետկոյ
(Pacta
Secreta,
Senato
V.
C.
),
’
ի
կոնդակի
Գուլիելմոսի
պատրիարքի
Երուսաղեմի
(
յամս
1263-70),
որ
’
ի
բնագրէն
Լեւոնի
գաղափարէ
զայն
եւ,
վկայէ
տեսեալ
անեղծ
զնոյն,
եւ
զոսկի
կնիքն՝
պատկերաւ
թագաւորին,
(
յար
եւ
նման
այնմ՝
զոր
կայ
եւ
մեզ
յանդիման
առնել
այլուր
).
այսպէս
գրելով.
Notum
facimus
universis,
quod
nos
vidimus
et
inspeximus
diligenter
Privilegium
Domini
Leonis
Serenissimi
Regis
Armenie,
vera
bulla
aurea
pendenti
Sigillum,
non
abolitum,
non
cancellatum,
non
rasum,
nec
in
aliqua
parte
sui
viciatum.
Bulle
vero
talis
erat
aspectus:
ab
una
parte
ymago
regia
sedens
super
solium
regale,
habens
in
caput
diadema
in
medio
signatum
signo
Crucis,
et
in
manu
dextra
tenens
sceptrum,
et
in
sinistra
lilium:
ab
parte
vero
altera
similitudo
leonis
coronati,
qui
quasi
dextero
pede
elevato
lignum
Crucis
tenebat:
circumscripto
autem
ex
uterque
parte
scripta
erat,
ut
putamus,
literis
armenicis.
Թողեալ
զսկիզբն
եւ
զվերջ
պարգեւագրին՝
զմիջին
մասն
որ
ճահագոյն
է
արդ
տեղագրութեանս՝
ողջոյն
ընդօրինակեմք
աստէն,
նշանակելով
եւ
զզանազանութիւնս
ինչ
երկոցուն
պատճենիցն
յիշեցելոց,
որոց
երկրորդն
(
վենետկեանն
)
չէր
ծանուցեալ
’
ի
Լանկլուայէ՝
’
ի
հրատարակելն
զթուղթս
թագաւորաց
Ռուբինեանց,
’
ի
մերումս
տպագրատան։
…
Dono
et
concedo
a
modo
in
perpetuum
…
In
primis,
famosum
castellum
Amudam
nomine,
et
casale
inferius
sibi
adherens
nominatum,
cum
pertinenciis
et
divisionibus
ipsius
signatis
in
hunc
modum:
A
parte
Simanaglaïn
tendit
usque
ad
antiquum
adaquarium,
ubi
duo
sunt
arbores
salice
et
modo
factus
est
laccus;
dehinc
usque
rostrum
de
rocha
media
juxta
gastinam
que
est
de
territorio
Adidy.
A
gastina
illa
superius
ascenditur
usque
ad
Quilli,
quod
dicitur
latine
meta
de
Gammassa.
Alia
divisio
inter
Gammassa
et
Amudayn
tendit
ad
cavam,
ubi
est
arbor
dicta
chaisne-spinosa
et
abbacia
Chalot
et
agger
vinee
de
Mechale,
et
extenditur
meta
usque
viam.
Alia
divisio
inter
pastores
et
Amidain
tendit
usque
ad
collem,
ante
quem
collem,
sunt
duo
rubi
salvatici
et
arbor
morarius;
de
hinc
tendit
usque
ad
gastinam
dictam
Dagie
et
extenditur
usque
ad
Zamga
1;
de
hinc
usque
ad
lacum
Helia
et
Ioh.
et
inter
Ioh
et
Ramam
est
quedam
cava
divisa.
Item
aliud
casale
nomine
Selpîn
2,
cum
pertinenciis
et
divisionibus
ipsius
signatis.
A
parte
Baari
extenditur
usque
ad
crucem;
de
hinc
usque
ad
cavam
et
usque
ad
turonum
de
Sabuhe
et
usque
ad
agger
de
Bezequi.
Inter
Selpin
3
et
Baarî
et
Abedi
et
Rasel-aïn
est
divisio
quedam,
Petra
scilicet
nigra
et
Pertusum
vulpis,
et
extenditur
usque
ad
curbam
Iohannis
Turci,
ubi
est
gastina;
de
hinc
usque
ad
curbam
de
Moqun
et
usque
ad
Iudapus.
Hec
infra
situm
est
ipsum
casale
Sespin.
Ex
parte
Alasines
3
extenditur
usque
ad
arborem
morarium
furcatum,
et
usque
ad
flumen
Iohan
et
ad
jungum(?)
den
Dieu,
et
ad
ecclesiam
de
Judapus,
et
ad
turonum
platum
et
Petram
nigram,
et
fractum
arvoltum
et
usque
ad
laccum,
ubi
fuit
domus
Iohannis
Cordin,
et
viam
cruciatam,
ubi
est
crux
de
petra.
Hinc
est
recta
via
de
Amudain
ad
Traccic
et
postea
ad
flumen.
—
Item
aliud
casale
nomine
Buquequia
4,
cum
pertinenciis
et
divisionibus
suis
5
signatis,
sicut
dominus
Michael
ipsum
tenuit.
Ejusdem
et
Sespin
territorium
jungitur.
—
Item
in
territorio
Meloni,
aliud
casale
nomine
Cumbethfor,
cum
pertinenciis
et
divisionibus
ipsius
signatis.
A
parte
orientis
extenditur
sicut
vadit
via
usque
ad
petram
inter
Cumbeth-for
et
Tetimec,
et
sunt
infra
petre
pro
metis
fixe
et
subter
carbones;
de
hinc
extenditur
usque
ad
metas
petrarum
fixas
ex
parte
Vancum
6
et
carbones
subter;
a
parte
occidentis
inter
Cumbethfor
et
casale
dictum
Belegiunos
7,
quod
habitant
villani
de
Arench
et
est
Sancte
Marie
de
Turri,
sunt
mete
petrarum
fixe
et
subter
carbones;
de
hinc
extenditur
usque
ad
coloumpnam
marmoream.
A
parte
septemtrionis,
versus
Casseriam
sunt
mete
fixe
et
subter
carbones
et
vadit
usque
ad
turonum.
A
meridie,
extenditur
usque
ad
metas
de
Bagnigun,
ubi
crux
est
posita
et
usque
ad
rocham,
et
infra
sunt
petre
fixe
et
carbones
subter.
A
parte
Abraainain
et
Casserie
sunt
petre
fixe
et
carbones
subter,
et
in
medio
petrarum
fixarum
est
crux
de
petra.
—
Item
aliud
casale
nomine
Ayun
cum
pertinenciis
et
divisionibus
ipsius
signatis.
A
parte
Calasie,
est
crux
de
petra
et
carbones
subter,
supra
viam
que
ducit
ad
Vancum.
A
parte
orientis,
extenditur
ad
Pertusum
vulpis,
et
est
ibi
crux
de
petra:
de
hinc
extenditur
usque
ad
ovile
et
in
medio
sunt
mete
de
petra
quinque
et
carbones
subter.
A
parte
Vangum
8,
usque
ad
aliam
crucem
de
petra
que
fixa
est
juxta
gastinam
supra
viam,
et
in
capite
vie
est
alia
petra
et
via
ibi
dividitur.
1.
Zainga
5.
Buchequia.
8.
Beleguinos.
2.
3.
Sespin.
6.
Ipsius.
9.
Nangum.
4.
Alasinez.
7.
Vingun.
[2]
Գտանի
բառդ
turonus
առ
միջնադարեան
գրիչս
լատինացիս,
զոր
ստուգաբանէ
Տիւքանժ՝
Շեղջաձեւ
բլրակ։
