Սիսուան

18. Բերդորայք

Սուղ ինչ բաղդաւոր յաշխարհագրական մասինս կարեմք ասել, թէ ոչ զմեզ ` զ Բերդեան երկրին, եւ այն ` անուանցն չափ. զի յոլովաթիւ քան զգեօղիցն աւանդեալ մնացին ’ ի գիրս. եւ մի յիսկագոյն կերպարանաց աշխարհին Կիլիկիոյ են, որպէս լերինքն ` ընդաբոյսք, եւ բերդեանս յարուեստէ. բնութեան եւ ճարտարութեան մրցելով իմն ընդ իրեարս ` ամբառնալ ամուրս յամուրս, եւ այդ ’ ի վաղեմի եւ ’ ի մթին դարուց հետէ. յայտ է թէ շատք ոչ այնքան յապահովութիւն խաղաղակեաց մարդկան յերեսաց օտար յարձակողաց կառուցեալք, որքան յառաւել աներկեւանութիւն ’ ի ներքուստ յարձակողացն աւազա ­ կա ­ բարոյից ` յօտարին սահման, ըստ նախանշանակեալ պարապման նախնի Կիլիկեցւոց. զորս յայսպիսի մարդախանձ եւ գողաղէժ գործ ` վարժեցուցեալ ասի Տրիփոն հակառակող թագա ­ ւո ­ րացն Սելեւկիացւոց, այն որ ’ ի գիրս Մակաբայեցւոցն յիշատակի. ուրանօր ապաստանէին երբեմն եւ Ազատ - Կիւլիկքն յիշեալք ’ ի Կիկերոնէ, զորս եւ պանծայ հռետորն ` նուաճեալ, եւ զգլխաւորս յամրոցացն քանդեալ. իսկ յետոյ նոյնք պէտք եղեն Բիւզանդացւոց ` ’ ի պաշտ ­ պա ­ նութիւն եւ ’ ի վանումն Հագարացւոց. յետ որոց յաւելին եւ մերայինք, զոմանս նորոգելով կամ վերականգնելով, եւ զոմանս ’ ի կորդոյ շինելով, ընդդէմ առաջին տեարց երկրին եւ նորոց ագահողաց, եւ նովիմք յաջողեցան բովանդակ դարս տեւել տոկալ ’ ի շրջափակի օտարազ ­ գեայց ոխերիմ թշնամեաց. եւ բարեկամաց իւրեանց ` որպէս առաջնոց Խաչակրաց, անքոյթ ապաստանարան ընծայելով զնոսին. որում վկայեն եւ պատմիչք նոցին արեւմտեայց [1]. իսկ զթշնամիս ` բազում անգամ յուսաբեկս յետս նհանջելով ` լոկով տեսլեամբ եւեթ ահեղ ամրութեանցն: Կայսրն Մանուէլ փափագեալ հանգոյն հօր իւրոյ նուաճել զերկիրն ` սադրէր Մասուտ սուլտանի Իկոնիոյ, ըստ բանից Պատմչիս մերոյ, թէ « Հանգո ' զայրեցումն սրտի իմոյ յազգն Հայոց, տապալելով զամրոցս նոցա եւ բնաջինջ առնելով զնոսա. եւ շարժեալ Սուլտանն գայր բազում զօրօք յԱնարզաբա, եւ ոչ ինչ կարաց առնել »: Ինքն իսկ բազմայաղթն Սալահէտտին կասեցաւ առ վայր մի յարշաւանացն ` յակնարկելն յամուրս լերանց Ռուբինի: Ի նոյն ամրոցս վստահացեալ անշուշտ եւ եղբօր նորա Լեւոնի, յետ իբր երկոտասան ամաց ` խստիւ արար պատասխանի դեսպանաց նորին գոռոզի ` որ ’ ի հնազանդութիւն կոչէր զնա: Մի ոմն ’ ի յաջորդաց նորին սուլտանաց Եգիպտոսի, որք բազում անգամ զփորձ առին զամրութեան բերդորէիցս, ’ ի բարեկամութեանն ժամանակի տայր գրել ’ ի թղթին առ թագաւորն Հայոց, եւ մաղթէր, զի « Ցրուեսցէ Տէր ’ ի նմանէ զխորհուրդ նենգութեան բանսարկուին սատանայի, եւ պահեսցէ նմա զիշխանութիւնն ’ ի վերայ ամենայն ամրոցաց երկրի իւրոյ, որոց գլխաւոր է Սիս » [2]: Վասն սորին Լեւոնի ասէ Ասորի պատմիչն ( Միքայէլ ), տիրեալ եօթանասունեւերկու բերդից. եւ Սմբատ ծանուցանէ ` զի մասն մի սոցին էր երբեմն ընդ իշխանութեամբ սուլտանաց Իկոնիոնի, զորս, « նեղեալ անձկացոյց յոյժ, առնլով ’ ի նոցանէ բերդորայս, քանդեաց զերկիր նոցա ». եւ զմնացեալսն ընդ իշխանութեամբ Յունաց ` արծաթով գնեաց: Կէս ’ ի բերդորայիցն էր ընդ անընդմէջ իշխա ­ նու ­ թեամբ թագաւորին, եւ զկէս ունէր աւատական օրինօք, շատ կամ սակաւ ազատութիւն շնորհելով նախնի տեարց նոցին կամ որոց ինքն տայր ’ ի պարգեւ: Պատմիչն Կիլիկեցի, յորմէ եւ Գունդստապլն Սմբատ, թուէ մի առ մի քառասունեւվեց բերդատեարս յիսունեւինն բերդից ` ’ ի ժամանակի թագընկալութեանն Լեւոնի, ’ ի սկիզբն 1199 ամի, յորոց ոմանք ` զայն մի նուագ եւեթ յիշին ’ ի պատմութեան. եւ ըստ աշխարհագրական դրից նոցին, յարեւելից ծայրից սահմանաց տէրութեանն սկզբնաւորեալ եւ ’ ի ծովափանց Ծոցոյն Հայոց, դասակարգէ զբերդորայդ, դառնալով յարեւմուտս, ապա ընդ հիւսիս ’ ի Գահ Կիլիկիոյ, ’ ի հովիտ Կալիւկադնոսի, եւ յափունս Պամփիւլիոյ աւարտելով:

Ի թիւ վաթսընիցն, թերեւս հազիւ մի կամ երկու ’ ի ծանօթիցն չիցեն ’ ի կարգի բուն բերդորէից, թէ եւ ամենեքին ամուրք. զծովեզերեայսն ` ծովաբերդս կոչէ աշխարհագիրն Վարդան: Բայց ոչ այսչափ միայն էին բերդորայք յիշխանութեան պայազատաց մերոց. անդստին Խորենացի յաշխարհագրութեանն ` իբրեւ մի ’ ի նշանաւոր կերպարանաց Կիլի ­ կիոյ ` ասէ ունել քաղաքս բազումս եւ բերդս. եւ ոմն յընդօրինակողաց գրոց նորին ` յաւելու 365 բերդս, որպէս եւ Բաղրամ գրէ միամտութեամբ յիւրումն աշխարհագրութեան: Յայտ է զի սովորական զրոյց է յարեւելս ` թուով աւուրց տարւոյ նշանակել զբազմութիւն ինչ իրաց. սակայն եթէ կիսով եւս այնր ասիցեմք վասն Կիլիկիոյ ` թերեւս ոչ հեռի գտանիցիմք ’ ի ճշմարտութենէ, յորժամ թէ հնար լինիցի մի առ մի եւ ոտն առ ոտն քննել զամենայն զլեռնայինն եւ զդաշտային եւ զծովային, զբարձունս եւ զեզերս եւ զհովիտս բնակեալս, զմեծ եւ զփոքր ամրոց ` միանգամայն համարեալ. որպէս զանազանէ ոմն ’ ի ժամանակագրաց մերոց ’ ի յիշելն զաւաղելի կորուստ Այասոյ եւ զարեւելեան հարաւային մասին աշխարհին ` յամի 1337. յորում ` ստիպեալ զինու զօրութեամբ սուլտանաց Եգիպտոսի, « զամենայն երկիրն յայնկոյս գետոյն Ջահան կոչեցելոյ, որ էր Դղեակս, Պուրճս եւ Ամրոցս չորեքտասան, ամենայնն իւրեանց սինոռօքն, ետուն ’ ի Տաճիկսն ( այս ինքն է յԵգիպտացիս ), պոմանաւ »: Վասն այսպիսեաց խիտ առ խիտ բերդորէից ’ ի սրածայր գագաթունս բլրոց եւ լերանց, Արաբացիք ’ ի հնումն կոչէին զնոսին ատամունս կամ գագաթունս դենին իւրեանց, ջուհուրի իսլամ [3]:

Կարգեմք աստանօր որչափ ինչ ’ ի պատմչէն մերոյ եւ որ յայլ գրոց գտեալ է մեր անուանս այդպիսեաց մեծ եւ փոքր ամրոցաց, ըստ այբուբենից, յաւելլով աստղանիշ եւ զյիշեալսն յօտարաց, յարեւելեայց եւ յարեւմտեայց:

 

Ալար

* Ալէնգաշ

Ամուտա

Այժուտապ ( Յուտապ )

Անամուռ

Անդուշծա

Անդրէասաց բերդ

Անէ

Առիւծ

Ասկուռաս

Ատառոս կամ Աստռօս

Արեգնի

* Բազէի բերդ [4]

Բարձրբերդ

Բերդկան բերդ

Բերդուս

Գանձէ դղեակ

* Գումբէթ - փոր ?

* Դարպսակ

Դեղնքար

Դռիզիւ ?

Ընկուզուտ

Թիլ ( Համտընոյ )

Թիլ Սապոյ կամ Թլպասոյ բերդ

Թոռնկայ բերդ

Ժամնկայ բերդ

Ժեռմանկան բերդ

Լակռաւենի

Լամաս

Լամբրուն

* Լաշիան ?

Լաւզատ

Լեւոնկլայ կամ Լեւոնի բերդ

Լուլու

Խալընճաքար

Խնձորովիտ [5]

Կալանօնօռոս

Կայտէնի դղեակ

Կանչի

Կապան

Կաստաղօն

Կեմայ դղեակ

Կիզիստռա

Կիստռամ

Կոպիտառ

Կոռիկոս

Կովառա

Կովաս

Կոտրատ

Կուկլակ

Կումառտիաս

Կուպա

Կուտաֆ կամ Կուտ

Համուս

Հարուն

Ճանճի

Ճկեր

* Ճռճում

Մազոտխաչ

Մաղվա

Մանաշ

Մանաւղատ

Մանիօն

Մառնիշ

Մեծքար

Միտիզօն

Միքայէլ - կլայ

Մոլեւոն

Մունդաս

Մուռանդին

* Մօտրիկ

Նաղլօն

* Նէճիմ կամ Նէճմիէ

Նղիր

Նորբերդ

Նորբերդ միւս

Շահապ ?

Շէկատ ?

Շողական

* Շուք կամ Եուք - մէրզէպան

Պալապօլ

Պաղրաս

Պապեռօն

Պոտանդէ ( Պօզանդի )

Պոտռօմ ( Պուտրում )

Պունառ

* Պուտպայս

Պռականա

Ջլկանոց

Ջօֆրէկլայ

Ռանան կամ Ռօրան ?

Սարվանդաւ կամ Սարուանդիքար

Սելեւկիա

Սեւ աւերակ

Սիկ

* Սիհ - իւլ - հատիտ

Սիմանակլայ

Սինիտ

Սիւիլ

Սմբատակլայ

Ս. Սոփէ

Վահկայ

Վաներ

Վեռ ըսկի կամ Վոռկիս

Վէտ

Տաճկիքար

Տիմիտուպօլ

* Էր Րուպ

* Քենուկ ? (Keinuk)

* Քիրբիս ? [6]

Ֆարխնուց կամ Ֆարխնիք

Ֆօռնոս

 

Այս ամենայն բերդք եւ ամրոցք ` բաց ’ ի սակաւուց ոմանց, քննեսցին ’ ի տեղագրութեանն. իսկ աստանօր յուշ արասցեն անուանքն ` զի երիր կամ չորիր մասն դոցին դաստակերտք են Հայոց՝ նորոց տերանց Կիլիկիոյ:

Յայտ է թէ յոլովագոյն մասամբ ’ ի լերինս կառուցեալ էին բերդորայքդ, յորս է ցարդ տեսանել ` աւելի կամ պակաս աւերեալս եւ լքեալս. եւ ամենայն նոր ուղեւորք վկայեն ` զի յոր կողմն եւ հայիցի ոք ` նշմարին ամրոցք եւ դղեակք ’ ի լերինս, որպէս մնացորդք եւ գերեզմանք կորովեաց եւ փարազանց. այլ յոյժ սակաւուց լսի անուն, եւ այն ոչ հինն, եւ ոչ որոց ’ ի լերինսն են, այլ որոց մերձ ’ ի դաշտավայրն. եւ չէ յայտ ’ ի վերոյգրելո՞ցդ իցեն եթէ որիշք: Այսպիսիք են անուանեալքն զարդիս, Անաշա ’ ի գահս Կիլիկիոյ. Եըլան գալէ կամ Շահ-Մարան գալէսի ( Օձաբերդ ) յԵլ. հիւսիսոյ Մսսայ. եւ ոչ շատ հեռի անտի Գուրտ գալէսի. Թումլու գալէ ընդ մէջ Մսսայ եւ Անազարբայ. Չորտան գալէսի ’ ի Հր. Պուտրումի, եւ առ ստորոտովք Ամանոսի. Թօփրագ գալէ ’ ի Հս. Մ. Չորտանայ եւ ’ ի Հս. Իսսոսի. Կվալ օղլու կամ Մօքսու? ’ ի Հր. Մսսայ, առ ստորոտով լերանց նորին. Քապուր գալէ. Եուննա գալէ ?, Անտալ գալէ յԵ. Սսոյ, Գում գալէ յելից Գարսպազարի: Ի ծովեզերին ` Հաքմուհ գալէսի առ Սոլեաւ. Ագ գալէ ընդ մէջ Լամոսայ եւ Այաշայ. Իսանչի մերձ ’ ի Կրագեանն Անտիոք. եւ այլ ոչ սակաւ ծովաբերդք, որ յակն անկանին նաւողացն զեզերբքն, եւ զմերձակայ շինից անուանս կրեն: Յիշին եւս Եանիֆա, Զավարճըգ [7], Քիւչիւկ գալէ ընդ մէջ Ուլաշայ մերձ ’ ի Տարսոն եւ ’ ի կապանն Կուկլակայ. Քէչի գալէ ( Այծից բերդ ), մերձ ’ ի Պէրէքէթլի մատէն. Կէօզլէր, մերձ ’ ի կապան Կուկլակայ:

[1]            Eisque Armenii obviam læti veniebani, et in suis civitatibus et castellis recipiebant. — Robert Monacus.

[2]             Cartulaire, 235.

[3]             Ռիդդէր, ԺԹ, 75, ըստ Համմէրի։

[4]             Թարգմանեալ ’ ի լատին կամ ’ ի փռանկ լեզուէ։

[5]             Սա ոչ որոշակի բերդ կոչի, այլ եւ տէր նորին Լիկոս՝ երբեմն տէր Խնձորովտի անուանի, երբեմն տէր Կիսառամայ։

[6]             Ըստ լատին թարգմանութեան արաբացւոյն Ապուլֆարաճայ։

[7]             Պարքըր գրէ Sawordchick.