141.
Արքունի
ապարանք.
Դարպաս
(
ատեան
)
Ի
հասարակային
շինուածոց
եւ
տեղեաց
Այասոյ
-
բաց
’
ի
հրապարակէ
միոյ
`
յորում
ասին
լինել
տունք
Գուլիելմու
Strejaporchi
կոչեցելոյ,
-
յիշին
’
ի
դիւանական
գրուածս
արեւմտեայց
եւ
մերոց
թագաւորաց
ոմանց,
միայն
Արքունի
Ապարանքն,
Domus
Regis
Armeniæ,
հանդէպ
կամ
առ
դրան
բերդի
ցամաքին
[1].
’
ի
նմին
էին
ամենայն
պաշտօնարանք
եւ
դատարանք.
որոց
առաջին
եւ
գլխաւոր
`
Դարպասն
Արքունի,
Curia
Regis
Armenie
կոչեցեալ
լատինարէն.
յերկուս
`
որպէս
թուի
`
զատուցեալ
ատեանս,
մին
եւ
վերագոյն
`
Դքսական
Դարպաս
կոչէր,
Curia
Ducalis,
գլխաւորին
`
Դուքս
կամ
Տուկ
անուանելով
ըստ
պատուոյ.
երկրորդն
`
Պայլական,
Balia
Regis:
Դուքսն
թուի
փոխանորդ
գունդստապլին
Հայոց.
զի
այսպէս
գրէ
զինքն
Պարոն
Թորոս
`
յամի
1304,
յանուն
թագաւորին
յԱյաս,
ըստ
լատին
թարգմանութեան
(
կորուսեալ
գոլով
հայ
բնագրին
).
Baronus
Torocius,
Conestabuli
Ducha,
pro
domino
Rege,
in
Lajacio:
Յարքունի
յապարանս
յայս
`
ընդ
այլ
պաշտօնեայս,
քարտուղարս
եւ
թարգմանս,
հաստատեալ
էր
եւ
Վարժարան
լատին
լեզուի.
զի
դիւանական
գրուածք
յաճախագոյն
յայս
լեզու
հասարակաց
արեւմտեայց
հասկանալի՝
գրէին
կամ
յեղուին
’
ի
հայոյն.
թէ
եւ
գոյին
թարգմանք
եւ
գրիչք
փռանկ,
իտալ
եւ
արաբացի
լեզուաց,
որպէս
յիշատակին
եւ
կան
հրովարտակք
եւ
ձեռնարկք
յայն
լեզուս:
Յամին
1274
բնակէր
անդ
ուսուցիչ
լատին
լեզուի,
կամ
որպէս
ասի,
քերականութեան
`
Փիլիպպոս
ոմն
Սուլտանոս
մականուանեալ,
(Magister
Filippus
Soldanus,
Doctor
gramatice).
’
ի
նմին
ամի
յիշի
յԱյաս
եւ
այլ
ոմն
Իտալացի
ուսուցիչ
քերականութեան
`
Պետրոս
անուն.
բազում
ամօք
եւս
յետոյ
(1318)
Յովհաննէս
ԻԲ
Պապ
`
առաքէր
անդ
ուսուցիչս
լատին
լեզուի
միանձունս
ոմանս
`
’
ի
Դոմինիկեան
կարգէ,
որպէս
ծանուցանէ
յԱւինիոնէ
թղթովն
(
գրեալ
յ
'8
յունիսի
տարւոյն
),
առ
թագաւորն
Օշին,
գլխաւոր
նոցին
կարգելով
զՀ.
Ռեմունդ
Ստեփանեան
[2]:
—
Յարքունի
քարտուղարաց
լատին
լեզուի
յԱյաս,
յիշին
Գուլիելմոս
յամի
1274,
(Guillielmus,
Ganzelerius
Domini
Regis
Armenie).
նոյն
կամ
այլ
համանուն
`
թարգման
կոչի
յամի
1304,
Guillielmus
Drugomanus
Curie.
եւ
Թադէոս
եպիսկոպոս
միանձն
`
որպէս
թուի
’
ի
նոյն
Քարոզողաց
կարգէ,
յամի
1331:
Յատուկ
աւագ
պաշտօնեայք
Այասոյ
`
էին
երկոքին
Բերդապահքն,
ոչ
գիտեմ
այսպէս
թէ
այլազգ
կոչեցեալ
’
ի
Հայոց,
զի
միայն
յայլալեզու
պաշտօնական
գրուածս
գտանեմ
`
Գաբիդան
(
գլխաւոր
)
կոչմամբ,
Capitanus
’
ի
լատինն,
Chevitaine
կամ
Cevetaine
’
ի
փռանկ.
յամի
1304
բերդապահքն
էին
Պարոն
Լիկոս
եւ
Պարոն
Կալոժան,
առաջինն
երեւի
Ցամաքային
բերդին,
երկրորդն
յոյն
անուամբ
`
Ծովայնոյն,
որ
յատկապէս
Մինապան
անուանի,
այսինքն
տեսուչ
նաւահանգստի,
արաբացի
բառիւ.
եւ
հարկ
է
թէ
արք
քաջ
հաւատարիմք
եւ
ճարտարք
կարգէին
’
ի
կարեւորս
այս
գործ
եւ
տեղի,
յորմէ
կախէր
գրեաթէ
կենդանատու
սնունդ
պետութեանն:
Այլ
գոգջիր
’
ի
նմին
ամի,
ոչ
գիտեմ
յի՛նչ
պատճառս,
գժտեալ
Վենետաց
ընդ
մերայոցս,
եւ
անպատրաստս
գտեալ
զսոսա
`
նաւաստի
երկոցուն
խալէից
[3]
(
Անդրէի
Սանուտոյ
եւ
Պօղոսի
Մորոզինոյ
),
յարձակեալք
’
ի
բերդն
Ցամաքի՝
կողոպտեցին
զինչս
գտելոցն
’
ի
նմին,
ընդ
որս
եւ
զինչս
վերոյիշեալ
Պինտոնի
Սեգգամարենտէ
գունցի
Պիզացւոց
(1214
նոր
դրամոց
արժէիւք
).
այլ
ստիպեալ
յարքունի
պահանջմանէ
`
հատուցին
յետոյ
(5
սեպտեմբ.
1307
ամի
)
’
ի
Դարպասին,
առաջի
Թորոսի
դքսի
եւ
վերոյիշեալ
երկոցուն
բերդապահիցն,
եւ
այլոց
վկայից,
յորոց
մի
էր
Վասիլ
պանդոկապան
կամ
կրպակաւոր
(tabernarius),
վաւերագրութեամբ
Գաբրիելի
Պերոնեան
նօտարի
Գենուացւոց
[4]
եւ
թագաւորին
Հայոց.
իսկ
յարքունուստ
`
բարձեալ
էին
’
ի
բերդէն
`
ոսկի
դիպակս
(baldachini)
ծանրագինս,
(
զի
պահանջեցան
վասն
նոցին
18,
535
դրամք
),
եւ
զէնս
եւ
զրահս
1096
դրամոց,
որպէս
եւ
վասն
կողոպտի
այլոց
բերդացեաց
[5]:
Զայսր
ամենայնի
ցուցակ
ցանկեալ
առաքեաց
թագաւորն
Հայոց
(
Լեւոն
Գ
կամ
Հեթում
Բ
)
իտալերէն
բանիւ.
իսկ
մուրհակն
անդորրագիր
`
փռանկ
լեզուաւ
կնքեցաւ
յետոյ
յ
'30
մայիսի,
1307,
յԱւագ
Պարոնէն
(Nous
le
Grant
Seignor),
որ
թուի
ինքն
Հեթում
Բ,
խնամակալ
մանուկ
թագաւորին:
Յետ
այսր
`
նոր
խնդրուածս
արարին
Վենետկեցիք
’
ի
նմին
ամի,
եւ
շնորհեցան
նոցա
յարքունուստ
այլ
եւ
այլ
ազատութիւնք.
ընդ
որս
յիշի
զի
չեւ
եւս
կանգնեալ
էր
նոցա
եկեղեցի
’
ի
Սիս,
եւ
թագաւորն
խոստանայր
զի
’
ի
գալ
Պայլին
`
ցուցցէ
նմա
տեղի
պատշաճ
[6]:
Միւս
եւս
խնդիր
էր
նոցա
փոխադրել
’
ի
Սսոյ
յԱյաս
`
ինչ
մի,
որ
է
կարծեմ
դատ
նոցա
յատեանն
Սսոյ.
La
cosa
de
Sisa
debbia
vegnir
a
Lajaza.
եւ
թագաւորն
հաւանի
առնել
այնպէս
’
ի
գալ
Պայլին:
—
Տասն
ամաւ
եւս
յառաջ
(1294)
այսպիսի
գործ
աւարհարութեան
արարին
’
ի
ջուրս
Այասու
`
չորք
բերդանաւք
Վենետաց,
կողոպտելով
զնաւ
մի
Մարսիլիացի
վաճառականի
`
Պետրոս
Quatre-lingue
անուանելոյ,
յոր
սակս
երկար
քննութիւնք
եւ
գրութիւնք
եղեն
[7]:
—
Մեծագոյն
եւս
գործ
հակառակութեան
գործեցաւ
անդ
յերկոցուն
հզօր
նախանձընդդէմ
հասարակապետութեանց,
ըստ
նշանակելոյ
եւ
մերս
Հեթմոյ
Պատմչի,
յամի
1293,
(
յ
'2
յունիսի
).
«
Ճնվէզացն
երկոտասան
խալէ
կռվեցան
յԱյաս
`
ընդ
երեսուն
եւ
երկու
խալէ
եւ
ընդ
դարիթ
Վենեցիանացն,
եւ
շահեցան
Ճնվէզքն
քսանեւչորս
խալէ
».
զորոյ
զվրէժ
լուծին
Վենետկեցիք
յետ
ամաց
`
կործանելով
զհամարանոցս
Գենուացւոց:
—
Դէպ
եղեւ
յայլում
նուագի,
յետ
արձակման
Ենրիկոսի
թագաւորի
Կիպրոսի
յարգելանացն
(1310),
մինչ
դեռ
եւս
չէր
շիջեալ
ատելութիւն
Հայոց,
Էմմանուելի
ուրումն
Մարապոդ
կոչեցելոյ
Գենուացւոյ
`
կողոպտել
զՊափոս
քաղաք
Կիպրոսի
եւ
փախչել
յԱյաս.
հետամուտ
եղեալ
նմա
Կիպրացւոց
`
խնդրեցին
’
ի
մինապանէն
Հայոց.
այլ
տեսեալ
զնա
պաշտպան
յելուզակին
`
զանգիտեալ
’
ի
բաց
դարձան:
[1]
«In
Castro
ante
Portam,
loco
ubi
Curia
tenetur».
Լանկլուա
սխալ
ընթերցեալ
է
Portum,
համարելով
նաւահանգիստ.
յայլում
գրուածի
եւս
ասի,
Prope
Portam,
մերձ
’
ի
Դուռն։
[2]
Proponimus
viros
religione
claros,
devotione
gratos,
et
scientiæ
decoræ
venustos;
videlicet
Fratrem
Raimundum
Stephani,
Ordinis
Prædicatorum,
et
quosdam
alios
suos
socios;
qui
subjectum
tibi
populum
verbo
salutiferæ
prædicationis
instruant…
et
Latini
sermonis
peritiam,
functi
prœceptoris
in
officio,
gratis
atque
copiose
diffundant.
—
Epist.
Johan.
XXII.
[3]
Այսինքն
Galea,
նաւ
պատերազմական,
ըստ
մեզ
Բերդանաւ.
իսկ
բեռնաբարձ
նաւք
մեծամեծք
Դարիթա
(Tarita)
կոչէին։
[4]
Gabriel
de
Perono,
Notarius
publicus
Communis
Janue
et
Dominis
Regis
Armenie.
[5]
Որպիսիք
են,
Օշին
արքայեղբայր՝
տէր
Կապանու
(
յետոյ
թագաւոր
).
Օշին
Վասիլենց,
Վասիլ
Կիռ
Սահակենց
(Gressachans),
Վասիլ
երէց,
Թորոս
Յովհան
կամ
Յովակիմ
(Tros
Joahim),
Թորոս
պայտար
(Theros
Paitarus),
Գրիգոր
Ղազար,
Կոստանդին
վաճառապան
?
(Vassarabam),
Ռիթա
տիկին,
եւ
այլն,
եւ
այլն։
Դարձեալ
փոխանակ
300
դրամոց
զոր
պարտէր
Պանտալէոն
Գուիրինի
առ
Թորոս
Յոհան
(Janni),
ետ
ծածկոց
մի
սպիտակ
(coopertorium),
հանդերձ
մի
կանացի
ցփսեայ
(guarnacium),
բաճկոն
կամ
զպուն
մի
տղայոյ՝
ճամկաւոր
(çupam
de
çendato
carmesi),
կոնք
մի
եւ
անօթ
մի
փայտեղէն՝
որպէս
թուի
(messara)
։
Զատ
յայսցանէ
Մարինոյ
Սինիոլի
պարտէր
Պարոն
Օշնի
’
ի
գումարին
Վենետաց
47,
000
եւ
տասնեակս
ինչ
դրամոց։
[6]
Վճիռ
մի
ծերակուտին
(
յ
’12
օգոստոսի
1314),
հաւանի
խնդրոյ
Պայլին
եւ
շնորհէ
գումար
ինչ
վասն
նորոգութեան
եկեղեցւոյն։
[7]
Յիշի
եւ
յամի
1331
բողոք
Թոմազինոյ
Ֆոնդանայ
Պիաչենցացւոյ
կողոպտելոյ
’
ի
Վենետաց՝
յԱյաս։
