Սիսուան

52. Անդրիասանց ուխտ. — Խոզձոր. Լեւոնկլայ

Վկայեն յիշատակագիրք, որպէս գրող դեռ իսկ յիշեալ մատենին [1] յամի 1269, զի էր « Գերահռչակ ուխտս Անդրիասանց մերձ յանառիկն դղեակ Բարձր անուն կոչեալ ». եւ վասն եկեղեցւոյն եւ սրբութեանցն ` ասէ. « Ի դուռն մօրս Սիոնի եւ կենսակիր եւ աստուածընկալ սուրբ Նշանիս »: Ոչ հասարակ մակդիր ` այլ եւ յատուկ մարթ է գրել զկենսակիրդ ` Խաչի տեղւոյս. քանզի եւ յայլում յիշատակի ` վաթսուն եւ աւելի ամօք զկնի գրեցելոյ (1331), վճռագոյն եւս ասի. « Գրեցաւ եղանակաւոր տառս որ կոչի Մանրուսումն … ’ ի սուրբ եւ ’ ի հռչակաւոր Անապատս ` որ կոչի Անդրէասանց, ընդ հովանեաւ Սուրբ Սիոնի եւ կենսակիր սուրբ Նշանի »: Գրող սորին է Կարապետ քահանայ Վայրի մականուանեալ, ստացողն պատուական եւ սրբասէր Յովհաննէս քահանայ: Իսկ առաջնոյն ( աւետարանին ) գրող է Գրիգոր կրօնաւոր վասն Ծերուն անուն քահանայի, « յառաջնորդութեան Տեառն Սիմէոնի եւ այլ միաբան եղբայրութեանս ». եւ ողբալով իմն գրէ, զի սակաւուք յառաջ ականատես եղեալ էր մեծի սասանութեան  եւ կործանման Սարուանդաւի եւ վանորէիցն. վասն այնորիկ, ասէ, « անտուն անտեղ շրջէաք, ոչ ունելով տեղի հանգստեան »: Ձեռնագրէ ընդ նմին եւ ոմն « նուաստ  Հեթում-Ստեփանոս, սպասաւոր բանին Աստուծոյ »: — Սակաւ ամօք յառաջ քան զայս ` Կոստանդին կաթողիկոս շնորհեաց ուխտիս Անդրիասանց ` գեղեցկազարդ աւետարան մի, զոր յամի 1244 տուեալ էր գրել եւ նկարել Կիրակոսի  ումեմն ` ’ ի Հռոմկլայ, գրելով ’ ի նմին եւ վճիռ ` զայս ձեւ օրինակի.

եւ յարէ ’ ի բանսն. « Որ յամենայն ամի ’ ի սուրբ Խաչին ութաւէրքն առնեն Ե պատարագ. մին հաւր իմոյ Վահըրմա, եւ միւսն մաւր իմոյ Շուշկանն. երրորդն  եղբաւր իմոյ Գէորգեա քահանայի հաւր Թորոսի. չորրորդն միւս եղբաւր իմոյ Գրիգորի. հինգերորդն Գրիգորի նորին որդւոյն: Եւ մի՛ ոք իշխեսցէ հանել զաւետարանս յայն սուրբ ուխտին ժառանգութենէն. եւ որ հակառակի եւ հանէ զսա, ընդ բանադրանաւք մնասցէ: Այս եղեւ ’ ի Թվ. ՉԺԳ » [2]: Ի հնագոյն քան զայսոսիկ յիշատակի Անդրիասանց ` տեսաք զայն ’ ի վեր անդր ` յելս ԺԲ դարու ` իբրեւ թեմ եպիսկոպոսական, զ Գէորգ ոմն ունելով տեսուչ. յորմէ յայտ է զի վաղու եւս հաստատեալ էր ուխտն այն, եւ որպէս թուի յառաջ իսկ քան զնուաճել տեղւոյն ’ ի Ռուբինեանց, ոչ գիտեմ ’ ի Հայոց եթէ ’ ի Յունաց, քանզի ’ ի կողմանս յայսոսիկ լերանց Տաւրոսի եղեւ նահատակութիւն եւ ամփոփումն նշխարաց  քաջայաղթ վկային Քրիստոսի Անդրէի Զօրավարի եւ Բանակի նորին, որոյ տօն կատարի յամենայն եկեղեցիս, յ ’19 օգոստոսի, ըստ Յայսմաւուրաց  մերոց եւ ըստ այլոց: Ի վկայաբանութեանն ` որոյ գտանի եւ առ մեզ հին թարգմանութիւն ` յիշին ոչ սակաւ տեղիք ըղձալիք ’ ի ճշգրտել, այլ զանխուլ մնացեալք ` նա եւ ’ ի սակս այլայլութեան, անուանցն եւ անկարգ դասաւորութեան պատմութեանն, գէթ ըստ այժմու ծանօթ օրինակաց: Արդ ըստ այսմ՝ ’ ի մերում թարգմանութեան ասի վասն Սրբոցն, ելեալ ’ ի Տարսոնէ ` « Եւ ճանապարհ կալեալ ընդ կողմն Տաւրոսի … Եւ հասեալ ’ ի Տարմեղինէ եւ ’ ի կողմ Եքսոնի, եւ բանակեցան ’ ի տեղւոջն որ կոչի Քափսորիոս եւ Քարափաթոն, ’ ի դժուարին վայրս, ’ ի հովտի միում՝ ’ ի մէջ լերանց, գետի փոքու ընդ մէջ անցանելով: Իսկ Սելեւկոս պնդեցաւ զհետ նոցա, եւ հասանէ ’ ի Նեղուցս Քափսորայ, եւ պաշարեաց զնոսա »: Իսկ լատին թարգմանութիւնն [3] զառաջին տեղիսն ուր եկին ’ ի Տարսոնէ ` կոչէ Taxanite ( Տաքսանեան ), եւ Tamalme, որ է մերս Տարմեղինէ, եւ փոխանակ Եքսոնի ` Orchesum բերդ, որ ըստ ձայնին յանգակից է Վօռկիս բերդի յիշեցելոյ ’ ի Գունդստապլէն. բայց լատին ( կամ յոյն ) վկայագիրն ասէ զբերդն լինել ’ ի Գաւառի Հայոց մերձ ’ ի Մելիտինէ. իսկ զերկոսին յետին անուանսն ` համաձայն մերոյս գրէ Chausorius  կամ Capsurius եւ Charavatinum. յաւելու նա եւ զյատուկ անուն նեղուցին ` Androcalon, Անդրոկալոն. եւ այսպէս ասէ կոչել տեղւոյն ` վասն երկուց լերանց մերձաւորաց դէմ առ դէմ կալով գրեաթէ եւ յիրեար կցելոց, վտակաւ լոկով անջրպետելոց: Անդանօր եղեւ նահատակութիւն սրբոցն, ուր եւ բղխեաց աղբիւր բժշկութեան. եւ եկեալ Պետրոսի եպիսկոպոսի Տարսոնի եւ այլոց ընդ նմա, տեսին « զնշխարսն սրբոյ Բանակին, եւ ամփոփեցին ’ ի տեղի հանգստեանն անյայտաբար. եւ դարձան յիւրաքանչիւր տեղիս »: Բայց բնագիրն ասէ ոչ դառնալ նոցա ’ ի տեղիս իւրեանց ’ ի Կիլիկիա, զի հալածիչն Սելեւկոս զօրավար ` կամէր ըմբռնել եւ զնոսա, այլ գնալ յԻսաւրիա. յորմէ մարթ էր կարծել զդիրս տեղւոյն ընդ մէջ Գահուն Կիլիկիոյ եւ Իսաւրիոյ ` կամ ’ ի հիւսիս - արեւմտեան դէմս լերանցն: Իսկ Յայսմաւուրք մեր զտեղի նահատակութեան Անդրիասանց ` ասեն « մերձ ’ ի Վահկայն »: Անուանք տեղեացն առաւել հայկական հնչեն քան յունական, եւ ’ ի դէպ է կարծել թէ եւ անդստին յԳ դարու բնակեալ էր անդ Հայոց. եւ ոչ է օտար իմն, զի չեն հեռի վայրքդ ’ ի Կոկաց գաւառէ կամ ’ ի Կոկիսոնէ, ուր յետ դարու միոյ ` մեծն Ոսկիբերան ` ’ ի տարագրութեան իւրում՝ եգիտ ընդարձակ վիճակս Հայոց հանդերձ եպիսկոպոսաւ նոցին: Հրապուրէի իմն եւ զերկոսին անուանսն ` Քարաւատ կամ Քարապատ եւ Հաւձոր կամ Կապձոր լսել, եւ զվկայագիրն համարել հայազգի ` այլ յունաբան, եւ գրուածոյն վերստին ’ ի յունէ ’ ի հայ փոխելով՝ այլայլել անուանցն: Ընդունելի եւս արդեօք իցէ զ Chausorius ճանաչել Խոզձոր. զի արդարեւ այսպէս կոչէր նեղուց վայրացն ` մերձ յուխտն Անդրիասանց ` ըստ վկայութեան կիլիկեան Պատմագրի մերոյ, յամի 1272, յորում « Թագաւորն Լեւոն ( Բ ) հրամայեաց շինել ամրոց առ լերամբն Տաւրոսի, հանդէպ քաջայաղթ Զաւրավարին Անդրէի Պահարանիցն, կիսօրեայ ճանապարհաւ հեռի, ’ ի պահպանութիւն այնմ գաւառին եւ հռչակաւոր Ճանապարհին Խոզձորոյ. որ եւ ’ ի նոյն ամին յոր սկսաւ ` կատարեաց զնա. եւ անուանեաց զնա »…: Ցաւէ զի դատարկ թողեալ է տեղի անուանն. նոյնպէս ոչ յիշի որոշակի ` ո՛ր իցէ այն գաւառն ` յորոյ պահպանութիւն կանգնեցաւ նորաշէն բերդն. այլ իմանի կամ նոյն իսկ լեառն Տաւրոսի կամ Պահարանքն Անդրէի, եւ կամ յանուն իսկ բերդին կոչեցեալ յայնմ հետէ շուրջ սահմանացն: — Եւ ըստ այսմ հաւանելի է ինձ Լեւոնկլայ լինել բերդիդ նորոյ. ոչ միայն զի վայելուչ էր այնպէս կոչիլ յանուն շինողին, զոր օրինակ եւ Սմբատակլայն ` յանուն հօրեղբօր նորին արքայի, եւ այլք, այլ զի եւ ոչ յիշի յառաջ քան զայս ժամանակ ` յայդ անուն բերդ, որպէս արժանն պահանջէր յիշել ` եթէ գոյր շինեալ ’ ի մեծէն Լեւոնէ կամ ’ ի հաւոյ նորուն ’ ի Պարոն Լեւոնէ. եւ զի յիշատակագիր մի ’ ի սկիզբն ԺԴ դարու (1302) հաւաստէ մեզ սահմանակիցս լինել զԲարձրբերդ եւ զԼեւոնկլայ: Նոյն համարիմ զկլայդ ընդ Լեւոն-Բերդի, զոր յետին յիշատակագիր ասէ վասն Շահսուարի ` այլովք հանդերձ նուաճեալ յամի 1467: Ի տեղագիր վիճակին Զեթունի տեսցի զի գեօղ նորին Ալապոզան ` Անդրիասանք կոչի ցարդ ’ ի Հայոց:

[1]             Որ է աւետարան մի, որոյ գրչութիւնն սկզբնաւորեալ ’ ի Մաշկեւոր վանս, ուր եւ տեսցի յետոյ, աւարտեալ է աստ յԱնդրիասանցս ուխտ։

[2]             Կոնդակաձեւ յիշատակագիր կաթողիկոսին Կոստանդեայ որ ’ ի հանդէպդ ( էջ 150), եւ այլ միւս եւս յիշատակարան՝ այսպէս ցուցանեն զազգատոհմն նորին՝ ցչորս ազգ. յորոց վախճանեալքն նախ քան զամն 1254 ՝ նշանակին խաչանշաւդ †.

[3]             … Exiit in locum qui dicitur Taxanite… porro Andreas cum et e loco Taxanite discessisset, totum montem Taurum peragravit usque ad fines ejus regionis quæ Tamalme dicitur; cum venisset autem ad Castellum quod dicitur Orchesum, in Armeniorum provincia situm prope Melitinensium illustrem metropolim, pervenit inde ad Chausorii et Charavatinensium regiones…. Tum persecutor ille (Seleucus) cum id didicisset, celeriter venit ad locum qui dicitur Capsurius. Celeberrimus autem martyr una cum fidelissimis suis militibus secum versantibus properavit ad eam regionem, quæ dicitur Androcaloni, et in Tauri montis angustias se dejecit. Causam vero quare Augustiœ vocentur, ejus loci figura declarat. Duo enim montis juga vicissim sibi opposita, ac paulatim coeuntia, fere inter se copulantur: sed flumine ( Պիւռամոս կարծէ ծանօթարարն ) præterfluente distincta angustias quasdam efficiunt, quæ fere inviæ sunt: hiatum vero præcipitem inter se habent, magnum illum quidem, et vel iis qui ipsum adspiciunt, terribilem. Hac de causa ejus loci situs talem appellationem accepit. - Acta S. Andreae Tribuni ac Sociis.