Սիսուան

11. Կլիմայ

Յետ տեսանելոյ զերեսս երկրին եւ զհանգամանս եւ զպէսպէս բերս, հարկ է ակնարկել եւ յօդս ’ ի վեր, ’ ի ծանօթութիւն Կլիմային: Որ ոք նկատիցէ զարգասաւորութիւն գետնոյն, զառատութիւն բազմապատիկ բերոց, նա եւ զաշխարհագրական դիրս երկրին, հարկաւորի մի ’ ի բարեխառնագոյն եւ կենսատած կողմանց աշխարհի խոստովանել զայն, բայց ’ ի փորձոյ ոչ հաւաստի. ոչ թէ առողջասուն, այլ մանաւանդ վատասուն համարեալ է Կիլիկիա ` ըստ դաշտայնոյն մասին. եւ այս ոչ միայն յայժմուս, յորում յերկար անփութութենէ բնակողացն եւ ասպատակողաց ` ընդարձակեալ են ճախնային սահմանք ’ ի ծովակողմանս եւ ’ ի գետակողմանս ուրեք, եւ առթեն տենդ վնասակար ամարանի ` որ տեւէ ցհոկտեմբեր ամիս, այլ եւ ’ ի հնումն ոչ քաջ առողջ վկայի. զորմէ թէպէտ չասեն ինչ հարք մեր եւ հեղինակք, այլ ժամանակակիցք նոցին այցելուք օտարք ` զնոյն հաւաստեն. առ որս ` յորժամ խնդիրք լինէին ` յԺԳ եւ ԺԴ դարս ` խաչակրութեան եւ պահպանութեան երկրին քրիստոնէից եւ պաշտպանութեան մերայոցս, զգուշանային բնակեցուցանել անդ զօտարս. մինչեւ ասել ուրուք եթէ ’ ի 4000 հեծելոց ` հազիւ 500 մնայցեն ’ ի լնուլ տարւոյ միոյ. եւ յորժամ բանք լինէին զայսմանէ ’ ի մեծի սիւնհոդոսին Վիենայի ’ ի սկիզբն ԺԴ դարու, Ենրիկոս արքայ Կիպրոսի գրէր առ քահանայապետն Կղեմէս Ե, այնքան ախտաբեր լինել երկրին յամարանի ` մինչեւ ամենայն բնակչացն խոյս տալ ’ ի լերինս, իսկ մնացելոցն ’ ի դաշտի ` տանջիլ ջերմամբ, եւ յոլովից մեռանել [1]: Յառաջ քան զսոսա, իբրեւ յամս 1261-2, Խարաման Թուրքմէն ’ ի սկզբան երկրակալութեանն ` երգիծանօք նշաւակէր զայս, պատգամ յղելով առ Հեթում թագաւոր, թէ « Համբերեա փոքր մի, մինչեւ աշնանային հողմն սրբեսցէ զդառնութիւն երկրիդ քո. զի մի՛ յորժամ գայցեմ՝ տկարանայցեմ եւ ոչ կարիցեմ գործել ինչ »: Յայտ է թէ առաւել եւս անտանելի էր օդն ` եկաց եւ օտարաց, որպէս եւ մեկնակի ասեն այլք [2] ։ Այլ քանզի յայտ է եւ այն, թէ յայնժամ առաւել խնամեալ եւ մշակեալ էր երկիրն, անտառք եւ ծառաստան յոլովագոյն, ճահիճք եւ մօրք նուազագոյն, վասն որոյ եւ ոչ որպէս յայժմուս ` վատթար: Սակայն օտարոտի իմն թուի վատառողջութիւնն. զի պատճառ արտաքուստ չերեւի ` բաց ’ ի մօրիցն. այլ համարի ոմն զնոյնատիպ ջրոց ծաւալումն ընդ երկրաւ. քանզի յայտնապէս իսկ զվերին երեսսն տեսաք յողողմանց գետոց կազմեալ, որոց ստորասուզելով ` խոնաւութիւն յամառնային երկարատեւ տապոյ վերացնդեալ ` առթէ զտենդն. այս ախտ յաճախ պատահէ արդ ’ ի սահմանս Տարսոնի, որ ’ ի հնումն գուշակի բազմաբնակ լինել. այլ զարդիս ակներեւ իսկ են ճախճախուտքն ` ոչ հեռագոյն ’ ի ծովակողմանէն, որպէս եւ մերձ ’ ի գետաբերանս. այլ եւ ’ ի վերնակողմն իսկ առ Անաւարզաւ ` նշմարին մօրք եւ ճահիճք։ — Որքան խիթալի է կլիմայ դաշտակողմանն, այնքան զուարճալի եւ առողջասուն ` վերնակողմանց եւ գահաւանդից Կիլիկիոյ, զոր եւ դիւրին է գուշակել. որպէս եւ զայն ` զի կարէ ձմեռն լինի յայն կողմանս, մինչ ’ ի ստորինն գրեաթէ երբէք ոչ նստի ձիւն, եւ նորատեսիլ իմն համարի եթէ երբէք աւելի քան զաւուրս ինչ ծածկեսցի գետինն, որ ’ ի կէս ամսեան փեպրուարի երեւեցուցանէ հոյլս ծաղկանց գարնայնոյ: Զայս զգացումն ցուցանէ Պատմիչն Կիլիկեցւոց, նշանակելով յամի 1272 յաւուր տօնի « Մկրտութեան Տեառն … եկն ձիւն առ հասարակ յաշխարհն Կիւլիկիոյ, մինչեւ առ ափն ծովուն Ովկիանոսի »: Բայց եւ ’ ի լերինս փութով զօրանայ ներգործութիւն ամարայնոյ, վասն որոյ եւ սառնամանիքն վաղվաղ լուծանին եւ վարարեն զգետս, յորմէ վնասի դաշտն. զի յորդութեամբք ծաւալացեալ ` ’ ի ցածնուլն ’ ի սկիզբն ամարայնոյ ` ձեւացուցանեն ճահիճս ’ ի տղմուտ գետնի եւ ապականեն զօդս. վասն որոյ եւ յամսեան իսկ մայիսի սկսանին քաղաքաբնակքն ` ի հով ելանել [3]: Չիք երկբայել թէ զգաստ եւ երկայնամիտ տնտեսութեամբ մարթ է դիւրել զհունս գետոց ` առ ուղղակի հոսումն ’ ի ծով, բարգաւաճել զմշակութիւն եւ զծառատունկս, ցամաքեցուցանել կամ նուազեցուցանել զճախճախուտսն, եւ այսպէս լաւացուցանել զկլիմայն, որով եւ աճեցուցանել զբնակիչսն։ — Անձրեւք ’ ի հոկտեմբերի սկսանին, եւ ամարանի գրեաթէ բնաւ չանձրեւէ. պայծառութիւն անամպ երկնից ` զայրացուցանէ զտապ տօթոյն, եւ խամրէ զդալարութիւն դաշտին, յորում հազիւ զօրեն տոկալ ծառք հաստաբունք. աստիճան ջերմութեան բարձրանայ հասարակօրէն ց '25º Ռէօմ. եւ ’ ի գիշերի եւս ոչ իջանէ քան զ 20º: Ի լեռնակողմանս ` ’ ի հոկտեմբերի սկսանի իջանել ձիւն, եւ ստիպէ զմետաղահանսն ապաւինիլ ’ ի ձմերոցս. մինչեւ գարնանաբեր անձրեւք մարտի լուծցեն, եւ ապրիլ երեւեցուսցէ մի ըստ միոջէ զերփն երփն ծաղկանց ` ցամիսն յուլիս, յորում զօրանայ եւ անդ տօթն, եւ ծաղկունք ալպեայք միայն բարգաւաճեն ’ ի ծմակային վայրս, յորս ոչ ցոլասցին արեգակնահայեաց երեսք ապալեր քարաժեռից. ’ ի կէս սեպտեմբերի վերադառնայ զովութիւն: Վերին գահաւանդքն ’ ի կիսոյ հոկտեմբերի ցմայիս ամիս համակ ծածկին ձեամբ. ’ ի միջակս ` մարթ է իբր երկու ամսով նուազ ասել զձմեռն. շատք ’ ի գագաթանց կամ կողից հսկայաձեւ լերանցն ` ընդ ամն ողջոյն սպիտակազգեաց երեւին, եւ այլք հազիւ զերծանին ’ ի տապագին ճառագայթից հարեալք։ — Երկար եւ յարատեւ քննութիւնս չափախառնութեան կամ աստիճանաց ջերմութեան եւ ցրտութեան զանազան կողմանց Կիլիկիոյ ` ցարդ չէ արարեալ ուրուք, կամ ոչ ’ ի մեր ձեռս հասեալ. այլ սակաւամասնեայ ինչ, եւ ոչ ’ ի միում վայրի վասն որոյ եւ աւելորդ համարիմ յիշել. այլ թերեւս ճաշակ ինչ սիրողաց մատուսցեն ` նախածանօթ բուսաբանին Քոչեայ քննութիւնքս չափախառնութեան ջուրց աղբերաց ոմանց լեռնակողմանցն, յամսեան յուլիսի 1853 ամի:

Նոյն բնագէտ փոփոխական ասէ զչափախառնութիւն աղբերց Գզըլթէփէի, եւ համարի զայս ’ ի սակս հրաբղխային կազմածոյ ընդերաց գետնոյն. յոր սակս եւ ջերմութիւն սորին եւ բուսաբերութիւն առաւելու յոյժ քան զհիւսիսակողման լերանցն։ — Նոյն դարձեալ ասէ ոչ սակաւ ազդել եւ Հողմոց ` յաստիճան ջերմութեան եւ ’ ի ցամաքութիւն օդոց. զերիս ամիսս ամարանի ` յորում քննէր, առաւելապէս շնչէր հողմն ’ ի Հ. Հ. Ել եւ յաճախ փոթորիկք ’ ի բարձրաւանդակաց Գարամանի ուժգնակի շնչեցեալք զովացուցանէին զօդս: Շնչեն եւ ’ ի ծովակողմանէն հարաւային հողմունք խորշակաբերք, եւ զսովորական աստիճան ջերմութեանն 20º-22º Ռ. ամբառնան ց ’26-28º. ժամանեն եւ ’ ի լեռնակողմանս, անհանգստեն եւ ազդեն ջերմն եւ թանչս. գէթ այսպէս հանդիպեցաւ յամի քննութեան բնագիտին (1853), յորում հազիւ երբեք լուաւ հնչումն հարաւ - արեւելեան հողմոյ:

Անձրեւք, որպէս ’ ի վեր անդր նշանակեցաք, ’ ի վերջկոյս աշնայնի սկսանին յորդառատք ` ’ ի դաշտագետինն, մինչեւ դժուարանցիկս առնել զշահռահ պողոտայս. իսկ յառաջին գահաւանդս յաճախեն յաշնայնի եւ ’ ի գարնայնի. ’ ի կողմանս անտառաց դուն ուրեք լինին տարափք անձրեւաց. ’ ի վերագոյն լեռնասահմանս ` հազիւ երբէք. այլ ’ ի միջին ալպեայս, այսինքն ’ ի ստորեւ բարձրաբերձ պարսպաց լերանցն ` իջանէ առատ անձրեւ, եւ դժուարակոխս առնէ զանցսն եւ զկիրճս: Զպակասութիւն անձրեւոյ դալարուտ բարձրաւանդակաց ` լնուն ցօղք եւ թաթաւք. եւ առաւել եւս մշտաբուղխ աղբերք ոմանք, այլ սակաւք են այսպիսիք. միայն ’ ի հիւսիսային կողս բարձրագոյն լերանց ` գոն առատաբուղխ ծորանք. են եւ ’ ի հարաւայնումն ` ’ ի բարձրութեան 3800-4200 ոտից, որպէս յԱնաշա, ’ ի Գանձին, ’ ի Լամբրուն. բարձրագոյնք եւս ` 5000 ՛ ’ ի Չիֆտլիկ լերին, ’ ի Կիւլէկ գալէ, ’ ի Սու Նէտէրէ, յԱղաճ քիսէ, եւ Կիւդնոսի աղբերակն, որք եւ հզօրագոյնք են քան զայլս յաղբերաց. եւ ես բարձրագոյնք ց ’5500 ՛ են, ’ ի Կուսկութա հովտի ` Կուլուկ աղբիւր, աղբերք Գարլըպօղազի եւ կապարահանիցն, Փաշա - օլուգ ’ ի վերոյ Տանձուտ գալէի, եւ որ յարեւելակողմն, ’ ի Կէյիքտաղ լերին: Անդրագոյն եւս յ ’8000 ՛ բարձրութեան ` Գօնագ աղբիւր ’ ի կողս Գզըլթէփէի, Գարակէօլ լիճ, Դաշ օլուգ աղբիւր, Մէնէվշէ սու, աղբերք Քէչիպէլիի եւ Մայտանի: Վերագոյն քան զսոսա յ ’9000 ՛ բարձու գոն աղբերք ’ ի Սըչան - կէօզիւ ? լերին եւ յԻւչթէփէ, ’ ի վեր քան զ 90007. որպիսիք են եւ ’ ի հիւսիսակողմն Մէտտէսիզի ` ’ ի ներքոյ յաւերժական սառնամանեացն. բայց բուսաբերութիւն բարձանցն ոչ այնքան ’ ի սոցանէ օգտի որքան ’ ի ցօղոյ գիշերայնոյ:

[1]             Terra enim Armeniæ adeo est infirmissima, extivo maxime tempore et infecta, quod habitantes ejus omnes fugiunt, ipse extiviali tempore ad montes, infirmitatis timore: si qui vero remanent in planis, sic infirmitatibus afficiuntur et morte, quod de ipsis pauci remanent.

[2]             Զոր օրինակ քարտուղարն Վենետկեցի գրէր առ դուքսն. Terra Armeniæ alienegenis est infirma. Այսպէս եւ պատմիչ նոցին եւ բարեկամ մերայոցս՝ Սանուտոյ Դորսելլոյ։

[3]             Ինճիճեան Հայր յիշէ զատ յայլոց ոմանց զհովոցս զուարճալիս Հօրտում, Իւսկիւվէն, Ասմաճա, Պուլաթմազ եւ Վահկա ։ ­ Նոր Հայաստան, 356 ։

[4]             Քոչի ’ ի վիեննական ոտս նշանակեալ էր զբարձրաչափութիւնսն, զոր վերածաք յուսումնական կամ ’ ի տասնորդական Չափս։