Սիսուան

113. Սարը - գավագ եւ Մուդ

Վերոյիշեալ գետակն Սարը - գավագ յանձուկ ձորակին բովանդակէ վիճակ մի փոքրիկ եւ համանուն ` Սարը-գավագ, ( որ թարգմանի դեղին բարտի ), բարգաւաճ բուսաբերութեամբ, ունելով եւ ձիթենիս եւ մարգճակս բրնձոյ. գլխաւոր աւանն ` որ եւ սոսկ Գավագ կոչի ` կայ ’ ի գլուխ ձորոյն. յեզերս սորին նշանակին գեօղք մերձ յիրար ` ’ ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ, Չուգուր, Նարկին, Սաւարլու կամ Սաքարլու, Շահալար, Պուր քէօյ, Կէօճէլէր ` երեք կամ չորս մղոնօք ’ ի հիւսիսոյ նախայիշեալն Հիսարայ: Քաջ պտղաբերք են սահմանք վիճակիս, յորոյ մրգացն տանին եւ ’ ի բացակայս, որպէս ’ ի Լարանտա, ուր ճաշակեաց եւ Հէմիլդըն յամի 1837 (9 օգոստոսի ) զազնիւ թուզ եւ զխաղող այգեաց նոցին: — Ի հիւսիսի արեւելից Սարը - գավագայ եւ ’ ի հարաւոյ արեւմտից Տաւրոսական մեծ լերին Կուկլուկի, քննելի են տեղիքն Օլուգ, ( որ ըստ նշանակութեանն ` երեւի փող մի լինել անցից լերանց ), Չօմագ-հիսար բերդ աւերակ եւ լեառն, յորոյ հարաւոյ նշանակի եւ աւերակ հին դրան. իսկ ’ ի հիւսիսոյ ` գեօղ կամ հանգրուան Գարադաշ-եայլա ( Արօտք Սեւքարի ), եւ Օհուտ գեօղ ` ’ ի խաղս Սօրքուն-սու գետոյ: — Իբր երկու փարսախօք ’ ի հարաւոյ Չօմագ - հիսար լերին, կրկին եւ աւելի բայց հաւասարաչափ հեռի ’ ի Սարը - գավագայ որ յարեւմտից, ’ ի Լամասայ ` յարեւելից, եւ ’ ի Սելեւկիոյ ` ’ ի հարաւոյ, կայ անուանեալն Ուզունպուրճ ( Երկայն բուրգն ) ամարանոց Թուրքմէնից Պէլգէի Ճէպէլ վիճակի. ’ ի 1580 Չ. բարձու նշմարին անդ աւերակք հին քաղաքի. յորմէ ոչ հեռի ` դուռն եռակամար, 16 կորնթացի սեամբք ` յերիս շարս, մնացուածք պարսպի, եւ բուրգն մի մեծ քառակուսի, եւ արձանագիրք յունականք, զորս ոչ ժամանեաց քննել տեսող սոցին Չիհաչէֆ: Ի հարաւոյ սոցին են եւ այլ նշանաւոր աւերակք, զորս յիշեսցուք ’ ի տեղագրութեան Ծովային Կիլիկիոյ:

Յարեւմտից Սարը - գավագի է Մուդ կամ Մուտ, փոքր վիճակ, որոյ համանուն քաղաքաւն իբր տասն մղոնաւ ’ ի Հր. Մ. Սարը - գավագ աւանի ` կայ ’ ի բարեզուարճ հովտի, 1100 Չ. բարձու, առ խառնրդով փոքու վտակի ( զոր ոմն Կիրամա կոչէ ) ընդ Պուզագչի գետակի, եւ ոչ հեռի ’ ի սորա խառնրդոց ընդ մեծի գետոյն, ’ ի վերայ հասարակաց ճանապարհին որ տանի ’ ի Լարանտա: Աւերակք հռոմէական շինուածոց յայտ առնեն գաղթականի մեծի նստեալ անդ, եւ ըստ բանից ինչ նախնեաց ` համարին ոմանք լինել զսա Կլաւդիանուպօլիս, բնակեցուցեալ ’ ի Կլաւդեայ կայսերէ. Րիդդէր նոյնացուցանէ զայն եւ ընդ հնոյ սրբազան քաղաքի Ոլբայ, ուր Արամազդայ տաճարն էր եւ քրմարան բազմահոյլ, կանգնեալ յԷասայ որդւոյ Տեւկրեայ, որպէս հաւաստէ եւ դրամս այս:

Զայսոսիկ թողեալ ’ ի քննութիւն հնասիրաց ( նկար 95. Դրամ Ոլբայ առ Օգոստոս կայսերաւ [1] ) արտաքնոց, յիշեսցուք միայն զաւերակս Բերդին, ’ ի բլրի ` ’ ի հիւսիսակողմն, որոյ մնան տակաւին մասն մի պարսպաց մարտկոցօք եւ քառակուսի աշտարակօք, յարեւմտակողմանն ունելով զդղեակն կրկնապարիսպ կամ աշտարակ մի մեծ բոլորշի եւ եռայարկ, ’ ի ստորեւն ` 14 ՛ թանձր որմովք, յորոց մէջն գործեալ են սանդուղք վերելից. վերին մասն 6 ՛ թանձր է. — մնացուած տաճարի միոյ, սիւնաշար կամարադրունք, խարիսխք եւ բեկորք կանաչորակ կճեայ սեանց. ընդ որս եւ մզկիթք եւ բաղանիք ’ ի Գարամանեանց շինեալք, եւ շիրիմ միոյ ’ ի տիրապետողաց այնր տոհմի: Աւերակք հին քաղաքին կան ’ ի բլուրս ’ ի Հր. եւ ’ ի Հր. Մ. նորոյ աւանիս, յորում 46 տունս միայն գրէ Տէվիս (1875). ’ ի միւսում ամի (1876) Գոլինեօն ասէ հազիւ 200 տունս: —

Են ’ ի Մուդ մնացորդք հին շինուածոց, բեկորք սեանց առ աղբերբն, ուր ’ ի հնումն հրապարակ եղեալ երեւի, նոյնպէս եւ յայլ կողմանս. ’ ի հարաւոյ կուսէ բերդին կանգուն կան եօթն սիւնք եւ սեամ դրան մեծի [2]: Կիսաժամաւ ’ ի Հս. Մ. քաղաքաւանին եւս կան ընդարձակ աւերակք եւ շիրիմք:

[1]             Յանուն Էասայ քրմապետի Կեննատեանց եւ Լալասեանց։

[2]             Տէվիս, 333-335 ։